Joba: O’nermentshilik cexlarinin’ rawajlaniwi

Tema: XI-XV a’sirlerge tiyisli o’nermentshilik cexlari
Joba:
1.O’nermentshilik cexlarinin’ rawajlaniwi
2.XI-XV a’sirlerde onermentshilik cexlarinin’ a’hmiyeti
3.O’nermentshilik cexlarinin’ tamamlaniwi

Qala xalqınıń kóbisin ónermentler qurag’an. Qalalar tavar islep shig’ariw oraylarına aylanıp, onermentler qolinda bolsa islep shigariw quralları : miynet qurallari, shiyki o’nim, ustaxanalari bolg’an. Qalalar xalqı tiykarınan ónim islep shıǵarıw hám de onı satıw menen shuǵıllanǵan. Ónermentshilik buyımların islep shigariw hám satıw ushın jaratılsada, qalaler dáslepki dáwirlerde jer iyeligi basqarıw princpıına qarsı, oǵan qarsi faktor bolmaǵan. Óziniń dáslepki dáwirinde tavar xojalıǵı jámiyeti buzatuǵın, onıń tiykarlarına unamsız tásir kórsetetuǵın kúshke iye bolmaǵan. Tek g’ana orta ásirlerdiń keyingi basqıshında, jańa dáwir Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde islep shigariw kúshleriniń rawajlanıwı áqibetinde jer iyeligi jámiyetiniń daǵdarısı baslanıp, mayda tavar islep shigariw tiykarında manufakturalar payda boladı.Orta dáwirde bolsa islep shıǵarıw o’nermend ustaxanasinda, onıń shańaraq aǵzaları, bir yamasa bir neshe shákirt, qalpeleri járdeminde ámelge asırılǵan. Awıldaǵı sıyaqlı qalada da mayda islep shıǵarıw jetekshi bolıp, har bir ónerment óz ustaxanasinda miynet qilgan.Ónermentler qalanıń óz erki ushin gúresinde eń aktiv qatnas etken qatlam bolǵan. Ónerment turmısı hám iskerliginde qatar qáwipler. Senyorlar zorlıg’i, sırtqı dushpanlar hújimleri, adawat bolıp turǵan. Joqarıdagilardin barlıǵı o’nermendlerdi ózleriniń arnawlı shólkemleri - сexlardi dúziwgeduzgen. Cexlar Fransiyanıń qublasınan bosqa, Evropanıń derlik barlıq qalalarında tashkil taptan. XI-XV ásirlerde payda bolǵan cexlar birdey kásip ustalardıń sho’lkemi bolıp, jalǵız túrde islep atirǵan o’nermentler máplerinqorgagan. Sol dáwirde islep shigariw kúshleriniń ósiwi, oni ónermendshiliginin rawajlaniwi, tayın buyımlardı satıw múmkinshiligi sheklengenligi, tarawdı awil xojalıǵınan tolıq ajırasıwına múmkinshilik bermegen. Usınıń nátiyjesinde onermentler, kóbisi qalalarda, oz ónimlerin dógerek awillar xalqına satıwǵa tayarlagan. Lekin kóp buyımlardı diyqanlardi ózleri tayarlawda dawam etiwi islep shigariwdi rawajlanıwına tosiq bolǵan.Qarıydarlar sheńberinde aqsuyekler, qalalılar, basqa kásip onermentler de bolǵanlar. Tuwrısıda, bazar talapları sheklengen sharayatta mayda islep shigaruwshi óziniń onerment biradarları qóllawınan maxrum bolsa, qalalarǵa koship kiyatırǵan, qolında oneri bolǵan sansiz diyqanlar menen baseki qilsa, turmısı salmaqli keshiwi

aldınan málim edi. Cexlar onermentlerdi tabısın kóbeytiw
ushın tashkil etilmesten, ózinin har bir aǵzası bahali qudret
tirishiligin o'tkiziwi ushın jetkilikli ónimin satıwın támiyinlewi
kerek edi. Sol maqsette cex óz aǵzaların kásipi boyınsha birden-bir bolıwına umtila otirip, basekige jol qo'ymagan. Cex óz aǵzaların jańa kelgen ónermentler básekisinen de qáwipsizlik etken. Kelgindi ónermentler qadagan etilgen kásip menen shuǵıllansa, qısıwga ushragan. Usı waqıtta, cex aǵzaları ishinde basekige jol qoymaw ushın egalitar (teńlestiriwshi), yaǵnıy óndiristiń barlıq processlerin tártipke
soliwshi, ustalardı teń sharayatta islewin támiyinleytuǵın tártip
qagiydalar engizilgen. Waqit ótip, bul qaǵıydalar cex ustavlarina
kiritilgen. Olarda hár bir usta onerment, neshe qol dasgohiga iye
bolıwı, qalpe hám oqiwshi-shákirtler sanı qollanbada kórsetilgeninen
aspawı, jumıs waqti kún shıǵıwınan batqanga shekem dawam etiwi hám
bashqalar jazıp qoyılǵan. Sol tárzde jergilikli bazar talaplarınan kelip
shiqqan, cex aǵzalarınıń barlıǵı ushın islep shigariwda múmkinshilik
dárejesinde teńlik jaratılgan.
Islep shıǵarılgan buyımnıń sapalı bolıwına bólek itibar
qaratilgan. Arnawlı tayınlanǵan kisiler tayın buyımlardı qadaǵalaw
qilip, túrli sabaqlardan shúberek to'qigan, túrli haywanlar terisinen buyım tayarlaǵan, altın taginshaqlarga jasalma tastan kóz qoyǵan ustalardan úlken járiyma alınǵan. Parij hám basqa qalalarda sapasız buyımlar “nálet ústini” janına qoyip kórsetiw etilgen. Buyımlardıń joqarı
sapalı bolıwına umtılıw, qarıydar ushın qaygiriwdan emes,
ónerment qarıydardan maxrum bolıwınan qáweteri menen
tariyplengen.
Hámme ustalardı teń sharayatta islewleri ushın buyımlardı kózge
ayqın taslanatuǵın qilip kórsetiw, qarıydarlardı dawıs menen
shaqiriw, basqa ustanin palpe hám shákirtlerin ózine qosıw
qadagan etilgen. Usta jasaǵan buyımdı ustaxonada yamasa bazar daǵı dúkanda satıwı tártipleri ham belgilep qo'yilgan.
Cexlar tek islep shigariwda emes, óz aǵzalarınıń turmısında da
úlken orın tutqan. Aǵzalıq badallari hám túrli járiymalar esabınan
málim aqshalar toplaǵan cexlar opat etken ustalardıń ul hám
shanaraqlarina járdem kórsetken. Arnawlı ımaratlarına iye bolǵan cexlar, olarda jıyınlar, bayramlardi ótkergen. Ózleriniń sıyınıwxanalarida diniy xızmet, bayramlar, piru qáwenderlerine arnalǵan ilajların
shólkemlestirgenler. Ayırım abıraylı cexlardin áskeriy bólimleri ham
bolıp, olar qala áskeriniń quramında qáwipsizlik hám qorǵaw jumıslarında qatnasqanlar.
Óz iskerliginiń dáslepki basqıshında cexlar unamlı ózgeshelikke iye
bolǵanlar. Olar ustalardıń miynet kónlikpeleri payda etiw, tájiriybe
toplawı hám jumıs penen quralların jetilistiriw, ónim sapasın
asırıwǵa xızmet etkenler. Lekin jıllar ótip. islep shigariw
kúshlerinin rawajlanıwı miynet taksimotini talap ete baslaydı. Biraq
cex sisteması miynet bolistiriwin ustaxona sheńberinde emes, cex
bolıwı tárepdarı edi. Buǵan mısal tiykarinda er-jabduk hám
basqa úskenelerdi soǵıw tórtew cex arasında bólistirilgenin kórsetiw
mumkin. Geyde budan ham tar baǵdardaǵı cexlar da bolǵan.
Atap aytqanda, Parijda jarli-aqsuyeklerge sadaqa beriletuǵın mayda
shaqalar salıw ushın arnawlı qapshıqlar tigetugin, Kyolnda gerblardi
tigetugin hayallar cexlari bolǵan. Usı waqıtta miynet bólistiriwi talay
shuqurlasqan jún-gezleme, mawit toqıw salasinda da islep shıǵarıw
mayda qol miynetine tiykarlanǵan. Lekin miynettiń ishki bólistiriwi
baslanıwı, shplab shıǵarıwdıń barǵan sayın ansatlasiwi barıwı ham ustalar sheberligin rawajlanıwına xızmet etedi.
Cex aǵzasına aylanıwdıń málim shártleri bolgan. Kásiptiń
quramalılıq dárejesine qarap, shákirt-qalpelik múddeti 2-7 jıldı
shólkemlesken. Múddettiń uzayip ketiwi ustaning shákirt-oqiwshi
miynetinen paydalanıwdı dawam etgirish qálewi menen anıqlama berngen. Áyne waqıtta, xunar úyreniwdiń májburiy múddeti ustalar sheberligin asırıwǵa xızmet etkenin atap ótiw kerek.
O'kuvchi-shákirt ustaga málim mikdorda pul tolıqb, onıń úyinde
jasaǵan. Shákirtlik múddeti tawsılǵanınan keyin, ol xalfaga aynalǵan. Basqa mámleketlerden farkliroq, Italiya tsexlarida xalfa dárejesi bolmaǵan.
Xalfalikka ótken shákirt usta menen shártnama tuzib, ol jaǵdayda jasaw
sharayatı, xalfalik múddeti kórsetilgen. Tsex qollanbasına qaray, xalfaga
usta haqki xam tayınlanǵan. Xalfa maman jumısshı bolıwı, jaz kúnleri 12-15 saatlap islewine kapustaasdan, is haqı onsha katga bolmaǵan. Lekin qanday bolmaydıin, tsexlarning dáslepki iskerligi dáwirinde xalfa
ustalıqqa erisken.
Qalalardıń sen'orlarga qarsı gúresi kiyinchiliklari tsexlar moynına túsken. Biraq erisilgen jeńistiń paydasın kópshilikte tsexlar emes, olardıń joqarı bay katlamlari, patritsiatlar kórgen. Onıń quramına iri sawdagerler, sútxor, qala jáne onıń ortalıǵında kóplegen úy hám jerleri bolǵanlar kirgen. Baylar, sawdagerler tólegen qarjlarınıń málim kismini muxtasham bınayaar, sawda dúkanları. turaq-jaylar kurilishiga sarplap, keyin olardı ónermentlerge kireyge beriwgen. Óz baylıqların kóz-kóz etken qalalıq baylar turmıs ádetlerinde dvoryan-zodagonlarga eliklew
etiwge intilganlar. Italiya hám Frantsiyanıń qublandagi qalalerde
patritsiylarga qalage kelip sawda -sotik menen 'chug'ullana baslaǵan
ricarlar xam kirgen.
Qala sudı, finansı, ko'shini basqarıwdı qolǵa alǵan jańa
patritsiat kóp qallarda óz máplerin gózlep siyasat alıp barǵan.
Olar qunarmandlarki salıqqa tartǵan, ózleriniń buyım-múlkin
salıqtan qorǵawdan tısqarı, boj hám járiymalardan túsken
aqshalardı ózlestirganlar. Patritsiylar nan, go'pgg', duz satıwǵa ruxsat
beretuǵın tikkeley bolmaǵan soliklarni ámeldegi etip, keyin bul ónimlerge bahanı kóterip, dáramatparini asırǵanlar.
Tsexlar kúsheyip barıwı dawamında patritsiantni hákimiyatdan
chetlatish ushın gúres baslanadı. Patritsiylar arasındaǵı dawlar
gúresti jeńillestirgen. Qala ikggasodiyoti qásiyetleri kóbisi gúres
juwmaǵın belgilep bergen. Mabada qalade sawdaǵa salıstırǵanda
xunarmandpilikning poziciyasi tómen bolsa, ústinlik patritsiat tárepinde
qalǵan. Mısalı, Germaniyanıń arqaındaǵı Gamburg, Lyubek, Bremen
qalalarında, Italiyaking Venetsiya, Genuya sıyaqlı qala-respublikadarida
patritsiat jetekshi bolǵan. Lekin xunarmandchilik tarakkiyotini
támiyinlegen Florentsiya, Reyn boyı daǵı hám Qubla Germaniyanıń kóplegen qalalerinde tsexlarga birlesken xunarmandlar patritsiatga qarsı keskin gúreslerden keyin jeńiske erisip, qala basqarıwında qatnasıw etiw huqıqına erisken. Biraq bul xolatlarda xam húkimette
katnashish barlıqǵa emes, eń bay tsexlarga násip etken.
Atap aytqanda, Kyol'nda 1396 yilgi kóterilis áqibetinde, shahzr boshkaruviga eski patritsiat quramvga kirmagan sawdagerler hám bay ónermentler keledi. Olar hákimiyattı zgallaganidan keyin, óz baylıqların asırıwǵa háreket etip, oxir-okibat ózleri de oligarxlarga aylanadılar. Áyne waqıtta, zishr poyadan shúberek toqıw, shashtárezler tsexlari orını tómen bolıp, siyasiy xuquklardan búginlay juda edi.
Xalfalarning ustalarǵa karshi kurzshi. Tsexlardagi ishki
ózgerisler X1 v-Xv ásirlerde xalfalar jaǵdayın keskkn salmaqlilestiredi.
Atap aytqanda, XSh-XIv ásirlerden xalfalardan joqarı sapalı úlgili
buyımlar (Florentsiyada Lpedevr” dep atalǵan ) talap etila baslanadı.
Áyne sol waqıttan xalfadan tsex a'zoligiga ótiw ushın aǵzalıq badali,
ustalıqqa bagishlov bazmini shólkemlestiriw, xalfaning shedevr tayarlaw
ushın buyımlardı ózi satıp alıwı talap kilingan. Uz gezeginde, ustalardıń
perzentleri, ónermentlerdiń kiziga yamasa bevasiga úylengenler tsexga
sınaqsız kabul etilgen. Jasalma to'siklarning kóbeyip barıwı XIv-Xv
ásirlerden tsexlarda ustachilik áwladdan -áwladqa ótetuǵın kásibi, xalfalar bolsa “ómirlik xalfalar”ga aylanadı. Usı waqıtta, xalfalarni isletiw
kúsheyip, olardıń jumıs penensharayatları quramalılasıp, is haqıları tómenlep barady. Xalfaning ustaga kapustalıǵı da barǵan sayın kúshaygan. Noekonomikalıq
májbúrlewdi keń tue alıwına sud, tsex ustavlarining ustalar ko'lida
bolıwı da keń jol ashqan. Nátiyjede, tsexlar, ustalar hám xalfalar arasında qarama-qarsılıqlar kúsheyip,
ol barǵan sayın keskin tue aladı. Ustalar karshiligiga kapustaasdan xalfalar-kompan'onaj (biradarlıq ) shólkemleri dúze baslaydılar. Xalfalar
is haqın asırıw, jumıs penenvaktini kemeytiw, óz usgasidan ketiw huqıqı
sıyaqlı talapları menen ıs taslawlar, boyqutlar uyushtirishgan.
Londondagi jún qirquvchilar tsexi ustalarınıń 1350-yilgi shshsoyatida,
usta hám xalfa arasında daw chiksa, barlıq xalfalar kelisip, konfliktke
baslawshı bolǵan usta xalfasi menen shártlesiwge eriwma1-onsha, qandayda-birı xam islemewin járiyalaǵanınan uwayımda ekenligi jazılǵan. Xiv ásirdiń 70- jıllarında Strasburg, Freyburg hám boshka Reyn boyı qalaları er soǵıwshılıq (er-jabtsuk tayarlaw ) tsexlari xalfalari bir
waqıtta jumıs penentaslaǵanlar. G'ermaniyaning Konstantsa qalasında 1410 –jılı tigiwshi xalfalar jumıs penentaslaydılar. Londonda 1415-yilgi narazılıq chikishlari, tigiwshi xalfalar tárepinen tashkil etiledi.
Usı waqıtta, xalfalar óz máplerin ustalarnikiga pútkilley
qarsı ekenligin ańǵarıwdan ele jıraq edi. Olar końillerindegi joqarı
ármanları - usta bolıwdan xali waz keshiwmegen, bul jumıs penenquramalı keshpegen zamanlardı artqa qaytarıwdan umidvor bo'pganlar. Xalfalar qarakatida ba'znda sawdanıń toqtap qalıwına dus kelgen mayda xunarmandlar, mzrdikorlar, júk tasıwshı -
hammodlar, bir sóz menen aytqanda, qalalerdiń kuyi siyasiy gruppa wákilleri - plebeylar da qatnasqanlar.
Tsexlar daǵdarısı. XIv-Xv ásirlerde tsexlar ishki inkirozi júz
tuyıqb, onıń tiykarǵı sebebi sistemanıń eń mayda zatlardı xam tártipke
salıwǵa umtılıwı, mayda tarkok islep shıǵarıwdı turaqlı processga
aylandırıwǵa háreket etiwi, islep chikarish kúshleriniń keyingi
rawajlanıwına halakit kila baslawında edi. Bunday tártip-qaǵıydalardıń
bar ekenligi hár kanday jańalıqqa, namu-nadan basqa hár qıylı daǵı buyım soǵıwǵa yamasa jetilisken ásbap -úskenelerden paydalanıwǵa jol bermegeni
menentariyplengen. Basqa qalalarda da sonday buyımlar islep
shıǵaratuǵın cexlar bolǵanlıǵı ushın, cexlardagi texnikalıq sırlar qatti
qáwipsizlik kilingan. Atap aytqanda, venetsiyalik shıyshesazlar shıyshe buyımlar soǵıw sırların ashılıwına qarsi eń keskin jaza ilajların
qollawların daǵaza qilganlar, jańa ashılıwlardıń qollawdan waz keshiliwi, olardı ónim islep shıǵarıw pátlerin asırıwdan shorshıw menen tariyplengen. XV ásir baslarına tiyisli Kyoln jılnamasında jazılıwısha, qala keńesinde jipekti iyiriwde qollaw múmkin bolǵan dongelekti quriwda máselesi qoyılǵanda “qalada bul óner menen tirishilik etetuǵın kóplegen jumısshılardı xanavayron bolıwın itibarǵa alıw kerekligi, bunday dóngelek tekǵana hazir, hatte keleshekte de qurilmasligi”n
támiyinlew haqqında qarar qabul etedi. Ustaxonalarda ishki miynet bolistiriliwi bolmawi da texnika taraqkiyotiga irkinish bergen. Xud, di usınıń nátiyjesinde dáslepki manufakturalar, fakat ayırım xunar túrlerinde Flandriya hám Reyn wálayatlarındaǵı uzok
úlkelik bazarı ushın ónim shıǵaratuǵın qalaler tsexlarida vujudga
keledi. XIv ásirdiń eń taraqqiy etken Florentsiya shaxrida mawıtıshılar
tsexi atina ǵana manufaktura dep atalǵan. Onıń aǵzaları —yollanma
jumısshılar óndiriste bánt bolǵanlar. Nátiyjede, manufaktura islep
chixarishi Evropa mámleketyaarida tsexlar ámeldegi bolǵan qalalerden
tashkarida vujudga keyadi. Bunıń tiykarǵı sebebi tsexlarning iktisodiy
iochor mayda tavar óndiriwshin muxofaza etiwi, manufakturalarǵa sunt. iy to'sikdar qoyıwı bolǵan. Tsexlarning inkirozi olardaǵı ishki hám tsexlararo teńsizlikti jáne de kúshaytadı. Bay, ga'sirli tsexlar katorida mawıtıshılar, zergerler, kassoblar korporatsiyalari bolǵan. Kyol'n, Augsburg hám Nyurenberg usta -zergerleri ónimlerin Frankfurt yarmarkasına eltib, odan zeb-ziynat buyımları, taqinchokdar túrli mámleketlerge alıp ketilgan. Nashar tsexlar kaTorida Germaniyanıń qublaındaǵı qalalerdiń paxta hám zigir poyasidan gezleme toqiytugin ustaxanalari bolǵan.