Jismnoiy tarbiya o`qitish prinsiplari

---

. Jismnoiy tarbiya o`qitish prinsiplari 

Jismoniy  tarbiya  nazariyasi  va  amaliyoti  umumiy  printsiplari  va  jismoniy 

tarbiya  nazariyasi  usuliyatining  printsiplari  deb  ataladigan  printsiplarga  tayanadi: 

Bo’lardan  tashqari,  jismoniy  tarbiyaning  ayrim  ko`rinishlari  va  xususiyatlarini 

ifodalovchi  (masalan,  sport,  trenirovkasi,  kosmonavtlar,  o`t  o`chiruvchilar  trenirovkasi 

va  hokazo)  printsiplari  ham  mavjud.  Ular  bir-biri  bilan  uzviy  bog`liq  bo`lib, 

printsiplarning  yagona  tizimini  tashkil  etadi.  Eng  avvalo,  biz  jismoniy  tarbiya 

nazariyasining umumiy printsiplari bilan tanishib chiqaylik.  

Ular: a) jismoniy tarbiyaning mehnat va harbiy amaliyot bilan bog`liqligi;  

b) shaxsni har tomonlama rivojlantirish;  

v)  jismoniy  tarbiyaning  sog`lomlashtirishga  yo`naltirish  printsipi  deb 

guruhlanadi.  

Jismoniy tarbiya jarayonida nazariy printsiplar, bir tomondan, nizom vazifasini 

o`tasa, ikkinchi tomondan, jismoniy tarbiya jarayonida o`qituvchini nazariy va metodik 

jihatdan ma’lum ramka (qolip)ga, yo`nalishga soladi. Pedagogik

 

jarayon

 

va amaliy 

faoliyatda printsip majburiyat, qonun tarzida ahamiyat kasb etishi mumkin. 

Ayrim holatlarda: printsipga jismoniy tarbiyadagi ma’lum bilimlarning bir qismi, 

yoki faoliyatga yo`riqchi (ko`rsatma beruvchi), yoki turli xil alohida vazifani bajarish 

uchun umumiy asos deb qaraymiz.  

Jismoniy  tarbiya nazariyasining umumiy printsiplari 

Jismoniy  tarbiya  nazariyasi  va  amaliyoti  umumiy  printsiplari  va  jismoniy 

tarbiya  nazariyasi  usuliyatining  printsiplari  deb  ataladigan  printsiplarga  tayanadi: 

Bo’lardan  tashqari,  jismoniy  tarbiyaning  ayrim  ko’rinishlari  va  xususiyatlarini 

ifodalovchi (masalan, sport, trenirovkasi, kosmonavtlar, o’t o’chiruvchilar trenirovkasi va 

hokazo)  printsiplari  ham  mavjud.  Ular  bir-biri  bilan  uzviy  bogliq  bo’lib, 

printsiplarning  yagona  tizimini  tashkil  etadi.  Eng  avvalo,  biz  jismoniy  tarbiya 

nazariyasining  umumiy  printsiplari  bilan  tanishib  chiqaylik.  Ular:  a)  jismoniy 

tarbiyaning  mehnat  va  harbiy  amaliyot  bilan  bogliqligi;  b)  shaxsni  har  tomonlama 

rivojlantirish;  v)  jismoniy  tarbiyaning  soglomlashtirishga  yo’naltirish  printsipi  deb 

guruhlanadi.  

Jismoniy tarbiya jarayonida nazariy printsiplar, bir tomondan, nizom vazifasini 

o’tasa, ikkinchi tomondan, jismoniy tarbiya jarayonida o’qituvchini nazariy va metodik 

jihatdan ma’lum ramka (qolip)ga, yo’nalishga soladi. Pedagogik

 

jarayon

 

va amaliy 

faoliyatda printsip majburiyat, qonun tarzida ahamiyat kasb etishi mumkin. 

---

Ayrim holatlarda: printsipga jismoniy tarbiyadagi ma’lum bilimlarning bir qismi, 

yoki faoliyatga yo’riqchi (ko’rsatma beruvchi), yoki turli xil alohida vazifani bajarish 

uchun umumiy asos deb qaraymiz.  

                                  Jismoniy tarbiyani soglomlashtirishga yo’naltirish printsipi 

Jismoniy  tarbiyaning  soglomlashtirishga  yo’naltirilgan-ligi  printsipi 

shugullanuvchilarning  jismoniy  mashqlar  bilan  mashgul  bo’lishida  ularni  sogligiga 

javob  berish  ma’suliyatini  o’rtaga  tashlaydi.  Jismoniy  madaniyat  tashkilotchilari, 

trener-lar,  davlat,  xalq  oldida  shugullanuvchilarning  sogligiga  javob  beribgina 

qolmay, uni mustahkamlashga va takomillashtirishga ham javob beradilar. 

Jismoniy mashqlar bilan vrach va pedagog nazorati ostida shugullanilsagina, u 

ijobiy  effekt  beradi.  Noto’gri  foydala-nish  esa  shugullanuvchi  sogligiga  salbiy  ta’sir 

etishi  mumkin.  Shuning  uchun  biologik  xususiyatlari  -  yoshi,  jinsi,  sogligini  hisobga 

olish, sistemali vrach va pedagog nazorati tarbiya jarayonida yetakchi omildir. 

Amalda  rejasiz  ishlash  o’ta  salbiy  oqibatlarga  olib  keladi.  Tanlangan 

uslubiyatlar,  mashqlarning  me’yori,  bajarish  intensivligi,  yo’qlamaning  umumiy 

miqdorini  tanlashdagi  pedagogning  arzimas  xatosi  shugullanuvchi  uchun  o’ta 

qimmatga tushishi mumkin. 

Shunday hollarga duch kelish mumkinki, sport natija-larini vaqtinchalik o’sishi, 

jismoniy  tayyorgarlik  ko’rsatkich-larining  ortishi,  organizmda  vaqtinchalik  sportchi 

uchun sezilmaydigan  patologik o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. Kelib chiqadigan 

yomon oqibatlar jismoniy madaniyat va sportning obro’siga salbiy ta’sir etadi.  

Shu sababli vrach nazorati dalillarini e’tirof etish bilangina cheklanmay, asosiy 

e’tibor  ularning  tahliliga  qaratilishi  lozim.  Nazoratni  tizimli  emasligi  salbiy 

oqibatlarga olib kelishi muqarrardir.  

Jismoniy  tarbiyani  soglomlashtirish  bilan  boglab  olib  borish  printsipi  vrach, 

pedagog va shugul lanuvchining kunlik muntazam muloqotini talab qiladi.  

Jismoniy tarbiya printsiplari 

bir-biri bilan o’zaro uzviy bogliqlikni 

taqazo etadi. 

Shundagina ular ahamiyatini saqlab qoladi. 

Jismoniy tarbiyaning mehnat va harbiy amaliyot bilan bogliqligi uning yetakchi 

printsipidir.  Shu  printsipgina  mamlakatimizda  jismoniy  tarbiyaning  asosiy 

qonuniyatini  ifodalaydi, uning ahamiyati jamiyatimiz a’zolarini ijodiy mehnatga va 

Vatan mudofasiga tayyorlashdadir. 

2. Jismoniy tarbiya darsida o’quvchilar faoliyatini tashkil etish usullari 

O‘quvchilar  faoliyatini  boshqarish  deganda  mashg‘ulot  davomida  o‘qituvchi 

rejasiga muvofiq jismoniy mashqlarni bajarishni tashkillash uslubiyatini tushunamiz.  

---

Taolim-tarbiya jarayonida jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, o‘quvchilar faoliyatini 

jismoniy tarbiya darslarida birvara-kayiga (frontal), uzluksiz-ulab, guruhchalarga 

ajratib,  yakkama-yakka  va  aylanib  yurib  mashq  bajarish  uslubiyatlari  orqali 

tashkillaydilar. 

1.  O‘quvchi  faoliyatini  tashkillashning  frontal  usuliyati  deganda  guruhdagi 

barcha  o‘quvchilarni  birvarakayga  o‘qituvchi  bilan  birgalikda  bir  xil  vazifanihal 

qilish  uchun  mashqni  yoppasiga  bajarishi  tushuniladi.  Bu  uslubiyatning  afzalligi 

mashqni  bajarish  uchun  barcha  o‘quvchilarni  teng  qamrab  olini-shidir  va  ularni 

birvarakayiga  band  qilishi  bo‘lib,  dars  (mashg‘ulot)da  yuqori  zichlikka 

erishiladihamda yuklamani suroati, intensivligi va meoyori barcha uchun bir bo‘lishli-

gidadir.  Bu  uslubiyatdan  asosan  darsning  tayyorlov  va  yakunlov  qismlarida,  yangi 

materialni  o‘zlashtirish,  takomillashtirish  dasrlarida,  ko‘proq  kichik  yoshdagi 

o‘quvchilar bilan mashg‘ulot-larda foydalaniladi. 

2. O‘quvchi faoliyatini uzluksiz-ulab tashkillash usuliyati. Mashqni bajarish 

navbatini  tushuntirishlarsiz,  uslubiy  ko‘r-satmalarniharakatni  bajarish  ritmiga 

moslab,  xatolarni  tuzatish  uchun  guruhni  to‘xtatmay,  yuqori  zichlikka  erishish 

maqsadidaharakat  faoliyatini  to‘la  bajarish  tarzida  namoyon  bo‘ladi.  Bu 

uslubiyatning  afzalligi  yuklama  meoyorini,  unihajmini,  intensivligini  guruhdagi 

barcha  o‘quvchi  uchun  (jis-moniy  tayyorgarligidan  qatoiy  nazar)  bir  xilda 

bo‘lishligiga  erishishdir.  Bu  bilan  sinf,  guruh  o‘quvchilari  umumiy  jismoniy 

tayyorgarligini  baholash,  ayniqsa,  o‘quvchilarning  o‘zlari  uchun  tengdoshlariga 

nisbatan  o‘zharakat  imkoniyatlari  darajasini  taqqoslash,  solishtirish  imkoniyati 

yaratiladi.  Asosan  darsning  tayyorlov,  yakunlov  qismlarihamda  yangi  materialni 

o‘zlashtirish boshlangan darsning asosiy qismida ko‘proq foydalaniladi. 

3. O‘quv guruhi (sinf)ni guruhlarga ajratish usuliyatining mazmuni jismoniy 

rivojlanganligi,  jismoniy  tayyorgarligi,  darsda  qo‘yilgan  vazifalarni  turli-tumanligi, 

unihal qilish uchun lozim bo‘lgan jihozlarnihisobga olish bilan, ko‘p sonli o‘quvchilar 

guruhini mayda, kichik guruhlarga ajratishdir. U uslubiyatdan asosan darsning asosiy 

qismida foydalaniladi. O‘quvchi faoliyatini tashkillash, guruhchalarga ajratish uslu-

biyati taolim jarayonida jismoniy rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarliginihisobga olib 

shug‘ullanish  imkoniyatini  yara-tadi.  Bu  o‘z  navbatida  o‘qitish  jarayonini  kuchiga 

---

yarasha,  jismoniy  imkoniyatinihisobga  olishdek  afzalliklarni  vujudga  keltiradi  va 

taolim  jarayoni  uchun  sarflanayotgan  vaqtni  tejaydi.har  bir  guruh  o‘qituvchi 

topshirig‘i bilan mustaqil, alohida vazifanihal qilishga yo‘naltiriladi. Bu uslubiyathar 

bir  guruh  uchun  rahbarlik  vazifasini  bajara  oladigan,  oldindan  tayyorlangan, 

mavzuni texnikasidan xabar-dor, guruhcha faolini tayyorlashni o‘qituvchi zimmasiga 

yuklaydi. 

4. O‘quvchi faoliyatini yakkama-yakka tashkillash uslubiyati-dan asosan o‘quv 

yilining, o‘quv choragining, Davlat standarti dasturidagi bo‘limlarning o‘qitib bo‘lingan 

mavzularini  takrorlash  darslarida  foydalaniladi.  O‘quvchilar  faoliyatini  yakkama-

yakka  tashkillash  o‘quvchilardan  texnik  jihatdan  maolum  nazariy  va  amaliy 

bilimlarga  ega  bo‘lishni,  o‘z-o‘zini  va  guruhdoshinihavfisizligini  taominlay  bilish, 

mashqni  ko‘r-sata  olish  va  eng  asosiysi  o‘zlashtirilayotgan,  tanishtirilayotgan, 

mustahkalanayotgan  va  takomillashtirilayotgan  o‘quv  materiali,  o‘quvchilar  uchun 

oldindan o‘rgatilgan  mashq texnikasi tanish  material bo‘lishi  shart.  Qolaversa  ayrim 

darslardahar bir o‘quvchi uchun o‘quv yilida o‘zlashtirib ulgurmagan mavzular yoki 

mashqlaridan  vazifalar  beriladi.  Bu  usuliyatdan  asosan  o‘rta  va  katta  maktab 

yoshdagi o‘quvchilar bilan o‘tkazilgan darslarda foydalanish tavsiya qilinadi. 

5.  O‘quvchi  faoliyatini  aylanib  yurib  mashq  bajarish  usuliyati  orqali 

tashkillash  asosan  yuqori  sinf  o‘quvchilari  bilan,  rejalashtirilgan  o‘quv  materiali 

o‘rganib  ulgurganidan  so‘ng,  mashqdan-mashqga  o‘tish,  o‘qituvchining  buyrug‘i 

(signali), signalisiz mashqni bajargandan so‘ng o‘rin almashtirish maqsadida boshqa 

jihozga  o‘tish  tarzida  tashkillanadi.  Bu  usuliyatning  samaraliligi  shundaki,  vaqt 

tejaladi,  o‘quvchilarning  barchasi  birvarakayiga  band  bo‘ladi,  ularda  mustaqil 

shug‘ullanishga  ehtiyoj  va  instruktorlik  malakalari  shakllanadi.  Bu  usuliyatning 

«Kreystring» deb ataladigan to‘rt xil ko‘rinishi mavjud. 

O‘quvchilarni  mustaqil  ishlashi  mashg‘ulotlarni  tashkillashning  alohida  shakli 

sifatidaham, belgilangan vazifalarnihal qilish uchun o‘quvchi faoliyatini tashkillash 

ususliyati  tarzidaham  ko‘zga  ko‘rinishi  mumkin.  Mustaqil  ishlashni  o‘rgatishning 

asosiy va xususiy maqsadi mashg‘ulotlarda o‘quvchilarni mustaqil shug‘ullantirilishini 

tarbiyalash. 

---

O‘quvchining  faoliyatidagi  mustaqil  ishlash  malakasining  dastlabki  belgilari, 

tashqaridan  yordamsiz  yoki  ahamiyatsiz  darajadagi  yordam  bilan  ishlashi  orqali 

namoyon bo‘ladi. 

O‘quvchining  mustaqilligining  darajasi  uni  yoshiga  xos  anglashi  imkoniyatlari 

va o‘quv materialining mazmuniga bog‘liq. 

3. Sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi 

Sport  mashguloti  ikki  yo’nalishni; 

umumiy  va  maxsus  jismoniy  tayyorgarlik 

(MJT) jarayonini 

tarkiban birlashtiradi

.  

Umumiy  jismoniy  tayyorgarlik  (UJT)

  jarayonida  organlar,  sistemalar  va 

funktsiyalarni  umumiy  rivojlantirish  asosida  sport  ixtisosligiga  mavjud  shart-

sharoitlarni  yaratadi,  kengaytiradi,  shuningdek,  uning  turli  xil  harakat,  ko’nikma  va 

malakalarining munosabatlarini boyitadi.  

Maxsus  tayyorgarlik

  esa,  muayyan  sport  turi  uchun 

– 

xos  bo’lgan  sifat  va 

qobiliyatlarni rivojlantirishni ta’minlaydi, shuningdek, unga xos texnik va taktik bilim 

va malakalar bilan qurollantiradi. 

Umumiy tayyorgarlikni ham, maxsus tayyorgarlikni ham, mashgulot jarayonidan 

olib  tashlab  yoki  birini  ikkinchisi  bilan  almashtirib  bo’lmaydi.  Chunki  umumiy  va 

maxsus tayyor-garlikning orasida o’zaro uzviy bogliqlik mavjud. Ularning o’rtasidan 

chegara  o’tkazish  mumkin  emas.  Ayrim  mutaxassislar  shunga  tayanib,  sport 

trenirovkasining bu jihatlarini ajrat-maslikni taklif qiladilar. Bizning fikrimizcha esa 

umumiy va maxsus tayyorgarlik o’zining xususiy funktsiyalari, vosita-lari, usullari va 

shuningdek, mashgulot jarayonlari bilan birmuncha farq qiladi. 

Maxsus jismoniy tayyorgarlik 

sport ixtisosining muhim omilidir, 

umumiy jismoniy 

tayyorgarlik 

esa  sportchi  rivojlanishining  u  yoki  bu  tomonlari  orasidagi  turli  xil 

aloqalar orqali ixtisoslashish jarayoniga bilvosita ta’sir qiluvchi omildir. 

Sportchining  umumiy  tayyorgarligi  ixtisosligi  xususiyatlarini  ham  aks  ettirishi 

lozim.  Chunki,  alohida  jismoniy  mashqlar  davomida  ijobiy  va  shuningdek,  salbiy 

ta’sirlar uchrab, umumiy tayyorgarlik har xil sport turlarida bir xil bo’lishini cheklab 

turadi. 

Ko’rganimizdek,  umumiy  tayyorgarlik  har  xil  sport  turlarida  turlicha  bo’ladi, 

ammo uni maxsus tayyorgarlik bilan aralashtirib bo’lmaydi. 

Umumiy  va  maxsus  tayyorgarlik  sport  trenirovkasida  har  doim,  ko’p  yillar 

davomida  amalga  oshiriladigan  uzluksiz  jarayon:  qator  mualliflar  sportchining 

mahorati  ortib  borishi  bilan  umumiy  jismoniy  tayyorgarlik  mashgullarining  soni  va 

unga  ajratiladigan  vaqtni  kamaytirish  kerak  deb  ishontirishga  urinadilar.  UJTning 

---

hajmi  unga  ajratiladigan  vaqtni  kamaytirish  hisobiga  emas,  balki  maxsus  jismoniy 

tayyorgarlik  ustida  ko’proq  ishlash  hisobiga  qisqartilishi  kerak.  Mashgulot 

turkumlarida  UJT  va  MJTning  o’zaro  munosabatiga  kelsak,  u  quyidagicha 

ifodalanadi:  tayyorgarlik  davrining  I  bosqichida  ayniqsa  poydevor  mezotsiklida  UJT 

ustunlik  qiladi,  keyin-chalik  asta-sekin  u  kamaytiriladi,  tayyorgarlikning  II  bosqi-

chida  va  musobaqalashish  davrida  MJT  ortadi,  bu  davrda  UJT  faol  dam  olish 

shaklida markaziy o’rin egallaydi.