Iskandarov-diyorjon pdf

---

1.Bozor iqtisodiyotining afzalliklaridan uchtasi ayniqsa e’tiborga loyiq.

1)   Resurslarni   taqsimlashning   samaradorligi.   Bozor   tizimi   resurslarni   samarali

taqsimlashga   yordam   beradi.   Buning   mazmuni   shuki,   raqobatli   bozor   tizimi

resurslarni jamiyatga eng zarur bo’lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga

yo’naltiradi.   U   ishlab   chiqarish   uchun   resurslarni   uyg’unlashtirishning   ancha

samarali   usullarini   va   ishlab   chiqarishga   yangi,   ancha   samarali   texnologiyani

qo’llashni taqozo etadi. Qisqasi, bozor tizimi shaxsiy manfaatni shunday tartibda

boshqaradiki,   u   jamiyat   uchun   mavjud   resurslardan   zarur   tovarlarni   talab

darajasidagi miqdorda ishlab chiqarishni ta’minlaydi.

2) Erkinlik – bozor iqtisodiyoti tizimining muhim afzalliklaridan biri shundaki, u

shaxsiy   erkinlik   roliga   ustivorlik   beradi.   Ko’’lab   ayrim   shaxslar   va   korxonalar

iqtisodiy   faoliyatini   uyg’unlashtirish   tashkil   qilishning   asosiy   muammolaridan

biridir.  Bunday  uyg’unlashtirishni  amalga  oshirishning ikki  usuli  mavjud.  Biri  —

markazdan   boshqarish   va   majbur   qilish   tadbirlarini   qo’llash;   ikkinchisi   –   bozor

tizimi vositasi orqali ixtiyoriy hamkorlik. Faqat bozor tizimigina iqtisodiy faoliyatni

majbur qilmasdan uyg’unlashtirishga layoqatlidir. Bozor iqtisodiyoti tadbirkorlik va

tanlash erkinligini namoyish qiladi, xususan shu asosda u muvaffaqiyatga erishadi.

3) Bozor iqtisodiyotining yana bir afzalligi shundaki, bunda har bir shaxs, korxona,

firma   va   kor’orastiyalar   tinimsiz   harakatda   va   izlanishda   bo’lishadi.   Chunki

xo’jasizlik, susqashlik, beg’amlik har qanday xo’jalik tizimini xonavayron qilishga

olib keladi. Jismoniy va yuridik shaxslar raqobatga bardosh berish, doimiy ravishda

foyda   olishni   ta’minlash   uchun   kurashadi.   Natijada   bozor   iqtisodiyoti   million-

million kishilarni xarakatga soladi, ularni boqimandalik kayfiyatidan qutqaradi.

---

Bozor iqtisodiyotning yuqorida ko’rib chiqilgan aosiy afzalliklari bilan bir qatorda

boshqa ko’’lab ijobiy jihatlarini ham sanab o’tish mumkin. Jumladan:

-   uning   ishlab   chiqarishning   o’zgaruvchan   sharoitlariga   moslashuvi   va

ko’nikishining yuqori darajasi;

-fan va texnika yutuqlaridan foydalanish, ularni ishlab chiqarishga joriy etishning

jadal sur’ati;

-turli-tuman ehtiyojlarni qondirish, mahsulot sifatini oshirish qobiliyati;

-buzilgan muvozanatni nisbatan tezlik bilan qayta tiklash;

-cheklangan   axborot   –   turli   resusrlarning   narx   darajasi   va   ularning   sarflanish

darajasiga  yo’nalgan holda  bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli amal qila olish

imkoniyati.

2. Tarmoq ichidagi raqobat tovar ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga

ega bo‘lish, yuqori foyda olish uchun bir tar- moq korxonalari o‘rtasida boradi. Har

bir tarmoqdagi mavjud kor- xonalarda ishlayotgan ishchilaming malakasi, ulaming

texnika bilan  ta’minlanish va mehnat  unumdorligi darajalari  turlicha bo‘lganligi

sababli, ushbu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlaming individu- al (alohida)

qiymati bir xil bo‘lmaydi. Tarmoq ichidagi raqobat tovarlaming ijtimoiy qiymatini,

boshqacha aytganda, bozor qiymatini aniqlaydi va belgilaydi. Bu qiymat, odatda,

o‘rtacha sharoitda ishlab chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining ahamiyatli

qismini   tashkil   etadigan   tovarlaming   qiymatiga   mos   keladi.   Tarmoq  ichidagi

raqobat   natijasida   texnika   darajasi   va   mehnat   unum-dorligi   yuqori   boTgan

korxonalar   qo'shimcha   foyda   oladilar   va   aksincha,   texnika   jihatdan   nochor

---

korxonalar esa ishlab chiqaril- gan tovar qiymatining bir qismini yo‘qotadilar va

zarar ko‘radilar.

Tarmoqlararo   raqobat   turli   tarmoqlar   korxonalari   o‘rtasida   eng   yuqori   foyda

normasi   olish   uchun   olib   boriladigan   kurash-   dan   iborat.   Bunday   raqobat

kapitallaming   foyda   normasi   kam   boTgan   tarmoqlardan   foyda   normasi   yuqori

tarmoqlarga oqib o‘tishiga sabab boTadi. Yangi kapitallar ko‘proq foyda keltimv-

chi   sohalarga   intilib,   ishlab   chiqarishning   kengayishiga,   taklif   ko‘payishiga   olib

keladi.   Shu   asosda,   narxlar   pasaya   boshlaydi.   Shuningdek,   foyda   normasi   ham

pasayadi. Kam foyda keltiruvchi tarmoqlardan kapitalning chiqib ketishi teskari

natijaga olib kela- di: bu yerda ishlab chiqarish hajmi o‘zgaradi, tovarlarga boTgan

talab ular taklif qilishidan oshib ketadi, buning oqibatida narxlar ko‘tariladi, shu

bilan   birga   foyda   normasi   oshadi.   Natijada   tarmoq-   lararo   raqobat   obyektiv

ravishda qandaydir dinamik muvozanatni keltirib chiqaradi. Bu muvozanat kapital

qayerga sarflanganligi- dan qat’iy nazar, teng kapital uchun teng foyda olinishiga

intilishni   ta’minlaydi.   Demak,   tarmoqlararo   raqobat   kapital   qaysi   tarmoqqa

kiritilmasin,   xuddi   shu   tarmoq   foyda   normalarini   o‘rtacha   foyda   normasiga

«baravarlashtiradi».

Iqtisodiy   adabiyotlarda   bir   tarmoq   ichidagi   raqobatning   to‘rtta   shakli   alohida

ajratib ko‘rsatiladi. Bular sof raqobat, sof monopoliya, monopolistik raqobat va

oligopoliyadir.

3.Agar renta miqdori o‘sib, ssuda foizi me’yori pasayib borgan taqdirda, yerning

narxi   ham   o‘sib   boradi.   Yer   narxini   aniqlashning   bu   usuli   nazariy   va   amaliy

ahamiyatga   ega.   Amalda   yer   narxi,   yer   uchastkasiga   talab   va   taklifga   ta’sir

ko‘rsatuvchi ko‘plab omillarga bog‘liq. Jumladan, yerga narxning o‘sishini, unga

---

noqishloq   xo‘jaligi   maqsadlari   uchun   foydalanishga   talabning   o‘sishi   bilan

tushuntirilishi mumkin. Inflatsiya va asosan giperinflatsiya sharoitida yerga talab

keskin   o‘sadi,   bu   tegishli   ravishda   yer   narxining   o‘sishiga   olib   keladi.   Bozor

iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda so‘nggi 50 yil davomida yer narxi barqaror

o‘sish   tendensiyasiga   ega   bo‘lib   bormoqda.   Bunga   sabab   yerga   bo‘lgan   talab

oshsa, uning taklifi o‘zgarmaydi, chunki yerning miqdori ko‘paymaydi.