Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik

19-mavzu. Iqtisodiyotning tsiklligi va makroiqtisodiy beqarorlik

1. 
   Iqtisodiy rivojlanishdagi nomutanosibliklar va ularning namoyon bo'lish shakllari.
   
2. 
   Iqtisodiyotning tsikli rivojlanishi. Iqtisodiy tsikl fazalari. Tsiklik tebranishlar.
   
3. 
   Iqtisodiy inqirozning mazmuni, sabablari va turlari. Pul-kredit sohasidagi inqiroz, valyuta inqirozi, birja inqirozi, ekologik inqiroz, tarmoqlar inqirozi, tarkibiy inqiroz, agrar inqiroz.
   
4. 
   Davriy, oraliq, nomuntazam inqirozlar. Ortiqcha ishlab chiqarish va taqchil ishlab chiqarish inqirozlari.
   

Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik

EK-52 guruhi talabasi Saidakbarov Saidmahmud

Iqtisodiyot nazariyasi fanidan “Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik”mavzusidagi mustaqil ishi

Oliy va O`rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti Iqtisodiyot fakulteti

REJA:

Makroiqtisodiy beqarorlik va iqtisodiyotning siklliligi

Iqtisodiy sikl nazariyalari.Sikllarning asosiy turlari

Inqirozlarning mazmuni va turlari

Hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining mohiyati,kelib chiqishi sabablari va salbiy oqibatlari

Jahon moliyaviy inqirozining O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri hamda uning oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo’lgan omillar

Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik

Iqtisodiy sikl - iqtisodiyot rivojlanishining bir holatdan boshlanib,birin ketin bir necha fazalarni bosib o’tib,o’zining dastlabki holatiga qaytib kelguniga qadar o’tgan davr

Iqtisodiyotning siklli rivojlanishi – vaqti-vaqti bilan obyektiv qonunlarning o’zgartirib bo’lmaydigan ta’siri ostida takror ishlab chiqarish harakatida ayrim vaqtlarda,ayrim bo’g’inlarida uzilishlar paydo bo’lishi va bu uzilish iqtisodiyot nomutanosibliklarining keskin shaklda namoyon bo’lishidir. 1.Makroiqtisodiy beqarorlik va iqtisodiyotning siklliligi

Иқтисодий цикл фазалариTurg’unlik

Turg’unlik

Jonlanish

Jonlanish

Yuksalish

Jonlanish

Inqiroz

InqirozIqtisodiy sikl

Iqtisodiy sikl

Milliy mahsulot hajmi

Vaqt

Inqiroz fazasi

Ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi.

Turg’unlik fazasi

Bu fazada ishlab chiqarish darajasining barqarorligi ta’minlansada,u inqiroz boshlanishidan oldingi darajaga nisbatan ancha past bo’ladi.Narxlarning pasayishi to’xtab,ssuda foizlari pasayadi,tovar zaxiralari barqarorlashadi.Ishsizlikning yuqori darajasi saqlanib qoladi.Iqtisodiy faollik jonlanishi uchun sharoitlar vujudga kelishi nihoyasiga yetadi.

Jonlanish fazasi

Ishsizlik darajasi bir oz qisqarib,ishlab chiqarish darajasi sekin-asta o’sib boradi.Narxlar ham asta ko’tarilib,ssuda fozizi o’sa boshlaydi.Iqtisodiyotning bandlik darajasining ortishi va foyda hajmining tezlik bilan o’sishi jonlanish fazasining yuksalish bosqichiga o’sib o’tishiga imkoniyat yaratadi.

Yuksalish fazasi

Ishchi kuchiga bo’lgan talabning kengayishi ishsizlikning birmuncha kamayishiga hamda ish haqining o’sishiga olib keladiki,buning oqibatida,iste’mol tovarlariga to’lovga qodir talab kengayadi.Pirovard talabning oshishi,iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga,bozorni kengaytirishga jadal turtki beradi.Raqobat va foyda ketidan quvish oqibatida nomutanosibliklarining to’planib borishidan iborat zanjirli reaksiya tezlashadi.Bu bilan yangi inqiroz muqarrar bo’lib qoladi

2.Iqtisodiy sikl nazariyalari.Sikllarning asosiy turlari.

Eksternal nazariya – iqtisodiy sikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi nazariyadir.Tashqi omillarga iqtisodiy tizimdan tashqarida yotuvchi va iqtisodiy hodisalarning davriy takrorlanishini keltirib chiqaradigan omillar kiritiladi.Bu tashqi omillar ichidan quyidagilarni jaratib ko’rsatishi mumkin:

1.

Urushlar,inqilobiy o’zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar

2.

Oltin,uran,neft va boshqa qimmatli resurslar yirik konlarining ochilishi

3.

Yangi hududlarning ochilishi va bu bilan bog’liq ravishda aholi migratsiyasi,yer shari aholisi sonining o’zgarib turishi

4.

Ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o’zgartirishga qodir bo’lgan texnologiya,tadqiqotlar va innovatsiyalardagi qudratli o’zgarishlar

Internal nazariya – iqtisodiy sikllarni iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillari ta’sirida vujudga kelishini asoslovchi nazariya.

Asosiy kapitalning jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirib,xizmat muddati tugashi va uning yangilanishi

Shaxsiy iste’molning qisqarishi yoki kengayishi

Investitsiyalar,ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish,uni yangilash va yangi ish joylarini vujudga keltirishga yo’naltiriladigan mablag’lar hajmi

Ishlab chiqarish,talab va takliflar hajmiga ta’sir ko’rsatishga qaratilgan davlat iqtisodiy siyosatning o’zgarishi

Iqtisodiyotning siklli rivojlanishi sabablarini izohlovchi ba’zi nazariyalar

Sof monetar nazariya

Bozor iqtisodiyotida markaziy o’rinni pul va kredit egallaydi.Iqtisodiyotning siklli o’zgarishi eng avvalo pul massasi oqimini o’zgartirishga bog’liq

Iqtisodiy faollikning o’sishi,iqtisodiyotning ravnaq topishi,uning turg’unlik bilan almashinib turishiga yagona sabab pul oqimining o’zgarishidir.Tovarlarga talabning ortishi natijasida savdo,chakana narx o’sib,ishlab chiqarishning kengayishiga olib keladi

Pul oqimi (iste’mol xarajatlari summasi) pul miqdorining o’zgarishi natijasida o’zgaradi.Pul miqdorining kamayishi iqtisodiy faoliyat faolligini pasaytiradi.

Nomonetar nazariya

Monetar va nomonetar yo’nalish o’rtasidagi farq uncha katta emas,biri ikkinchisini to’ldiradi.Tarafdorlari texnologik o’zgarishlar,yangiliklar,ixtirolarning ahamiyatini alohida ta’kidlab,pul jamg’arishning ko’payib ketishidagi rolini ko’rsatishadi.

Har ikkala nazariya ham oxir-oqibat iqtisodiy faollikning kuchayishiga iste’mol emas,balki investitsiya sabab bo’ladi,degan fikrni ilgari surishadi

Yetarlicha iste’mol qilmaslik nazariyasi

Bu nazariyaning mohiyati ko’proq jamg’arib,samarali darajada iste’mol qilmaslik jamiyatni siklli rivojlanishining sababi qilib ko’rsatiladi:

1.2.

3.

Mablag’ni jamg’arish,boshqacha aytganda xazinaga aylantirish turg’unlikka olib kelishi mumkin,chunki bu mablag’ investitsiyalash uchun foydalanilmaydi

Pulni jamg’arish iste’mol tovarlariga talabning qisqarishiga olib keladi,chunki u iste’molga sarflanmaydi

Natijada investitsiyaga nisbatan pul shaklidagi jamg’arish hajmi o’sib borib,iste’mol tovarlariga talab kamayib boradi,taklif esa ortadi,narx pasayadi,iste’mol tovarlari bozoridagi qiyinchiliklar inqirozga olib keladi.

Psixologik nazariya

Psixologik nazariya tarafdorlari:J.Keyns,U.Mitchell,F.Xayek va boshqalar.Ularning fikricha,insondagi optimizm va pessimizm faoliyat aktivligiga obyektiv iqtisodiy omillar:foiz me’yori,pul oqimi,foyda va boshqalar ta’sir ko’rsatib,buning natijasida ishlab chiqarishning qisqarishi yoki kengayishi ro’y beradi.

Kreditning kengayishi,talab va ishlab chiqarishning o’sishi odamlarning kayfiyatini ko’taradi va aksincha.Bundan tashqari kishilar borgan sari likvidligi yuqori bo’lgan pul jamg’arishga moyilligi ortib borishi va o’z navbatida iqtisodiy rivojlanishga ta’sir etishini ko’rsatishadi

Sikllarning asosiy turlari

Sikl turlari

Siklning davomiyligi

Asosiy xususiyatlari
Kitchin sikli

2-4 yil

Zaxiralar miqdori —• YAMM, inflatsiya,bandlikning tebranishi, tijorat sikllari
Juglar skili

7-12 yil

Investitsion sikl YAMM, inflatsiya vabandlikning tebranishi
Kuznets sikli

16-25 yil

Daromad —immigratsiya -≫ uy-joy qurilishi-yalpi talab —daromad
Kondratev sikli

40-60 yil

Texnika taraqqiyoti, tarkibiy o'zgarishlar
Forrester sikli

200 yil

Energiya va materiallar
Toffler sikli

1000-2000 yil

Sivilizatsiyalaming rivojlanishi
Kitchin sikliJuglar sikli

Kuznets sikli

Kondratev sikli

Texnologik yetakchilik va jahon iqtisodiyotida ustunlik uchun raqobat

Iqtisodiy faollik darajasi

Kitchin sikli

Bunda Jozef Kitchin o'zining e’tiborini tovar zaxiralarining harakat chog'idagi moliyaviy hisoblar va sotish narxlarini tahlil qilish asosida 2 yildan 4 yilgacha davr davomidagi qisqa to'lqinlarni tadqiq qilishga qaratadi.Ayniqsa, u siklning davomiyligini jahondagi oltin zaxiralarining tebranishlari bilan bog'lab, uni 3 yil-u 4 oyga teng deb hisoblaydi. Biroq qisqa muddatli sikllar sabablarining bunday izohi bugungi kunda ko'pchilik iqtisodchilami qoniqtirmaydi.

Juglar sikli

“Biznes skil”,”sanoat sikli”,”o’rtacha sikl” va “katta sikl” kabi nomlar bilan ham ataladi.Oldingi davrlarda iqtisodiy fan 7-12 yillik sikllarni ajratib ko’rsatganligi tufayli,aynan shu sikl Fransiya,Angliya va AQShda foiz stavkalari va narxdagi tebranishlarni asosiy tahlil qilish asosida sanoat siklinng tabiatini o’rganishga katta hissa qo’shgan Klement Juglar nomi bilan ataladi.

Birinchi sanoat sikli 1825-yili Angliyada metallurgiya va boshqa yetakchi tarmoqlarda mashinali ishlab chiqarish hukmron mavqeni egallagan davrda kuzatiladi.1836-yildagi inqiroz dastlab Angliyada boshlanib,keyin AQShga ham tarqaladi,1847-1848 yillarda AQSh va qator Yevropa davlatlarida boshlangan inqiroz tub mohiyatiga ko’ra birinchi jahon sanoat inqirozi bo’lgan.

Kuznets sikli

Ko‘p hollarda ≪qurilish sikli≫ deb ham nomlanib, 20 yilgacha bo'lgan iqtisodiy tebranishlar bilan aniqlanadi. Saymon Kuznets o'zining ≪Milliy daromad≫ (1946-yil.) nomli kitobida milliy daromad,iste’mol sarflari, ishlab chiqarish maqsadidagi uskunalar hamda bino va inshootlarga yalpi investitsiyalar ko'rsatkichlarida 20 yillik o'zaro bog'liq tebranishlar mavjud bo'lishini ko'rsatib bergan. 1955-yilda amerikalik iqtisodchining xizmatlarini tan olish ramzi sifatida sanoat siklini Kuznets sikli deb nomlashga qaror qilinadi.Kondratev sikli

≪uzoq to’lqinlar≫ sikli deb ham ataladi.Sikllilikning bu nazariyasini ishlab chiqishga rus olimi N.D.Kondratev katta hissa qo'shgan. Uning tadqiqoti Angliya, Fransiya va AQSHning 100-150 yil davomidagi rivojlanishini qamrab olgan. Bunda u iqtisodiy o'sishning ko'p o’rinli tahlilini o'tkazib, ya’ni tovar narxlari kapital uchun foiz, nominal ish haqi, tashqi savdo aylanmasi kabi makroiqtisodiy ko'rsatkichlarning o'rtacha darajasini umumlashtirish natijasida bir qator katta sikllarni ajratib ko'rsatadi.

3.Inqirozlarning mazmuni va turlari

Pul-kredit sohasidagi inqiroz

Mamlakatda pul-kredit tizimining tang ahvolga tushishi bo’lib,bunda tijorat va bank krediti qisqaradi.Aksiya va obligatsiyalarning kursi,bank foizi tushib ketishi natijasida banklar sinib,yalpi holda bankrotlikka uchraydi.

Valyuta inqirozi

Bunda milliy valyutaning obro’si tushib ketadi.Bankda valyuta zaxirasi tugab,milliy valyuta kursi tushib ketadi.

Birja inqirozi

Bu tanglik birjada qimmatli qog’ozlar kursining tezda tushib ketishi,ularni emissiya qilishni qisqarishi,fond birjalari faoliyatidagi chuqur tushkunlikda ifodalanadi

Ekologik inqiroz

Atrof-muhitni eng avvalo inson sog’lig’ini yo’qotish,umrini qisqartirishga olib keladigan darajada vaziyatni vujudga kelishida ifodalanadi.U sanoatning shiddatli tarzda o’sishiga yo’l qo’ymaydi

Tarmoqlar inqirozi

Bu milliy xo’jalikning biron-bir tarmog’ini qamrab,ishlab chiqarishning tarkibiy o’zgarishi yoki normal xo’jalik aloqalarining buzilishi tufayli yuz beradi

Tarkibiy inqirozlar

Iqtisodiyotdagi inqirozlardan bir ko’rinishi yoki uning bir turi tarkibiy inqirozlardir.Bu inqirozlarni ishlab chiqarishning ayrim sohalari bilan tarmoqlar rivojlanishi o’rtasidagi chuqur nomutanosibliklar keltirib chiqaradi

Agrar inqiroz

Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi

Agrar inqiroz quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:

1.

Qishloq xo'jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda katta zaxiralarining to'planishi

2.

Narxlarning pasayishi,daromadlar va foydalarning kamayishi

3.

Fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron bo’lishi,ular qarzlarining ortishi

4.

Qishloq aholisi o’rtasida ishsizlarning ko’payishi

Iqtisodiyotda muvozanatning buzilishini muntazam yoki aksincha tarzda yuz berishiga ko’ra davriy,oraliq,nomuntazam inqirozlarga ajratiladi.

Davriy inqirozlar

Ma’lum vaqt mobaynida takrorlanib turadi

Oraliq inqirozlar

To’liq sikl bo’yicha yuz bermaydi.Siklning biron-bir fazasida to’xtatiladi.Ular nisbatan uncha chuqur bo’lmay,qisqa muddat davom etadi

Nomuntazam inqirozlar

Biron-bir alohida sabablarga ko’ra yuz beradi.Masalan,tabiiy ofat,sel,to’fon,qurg’oqchilik tufayli iqtisodiyot tang ahvolga tushib qolsihi mumkin

Takror ishlab chiqarish nisbatlarining buzlishi tavsifiga ko’ra turkumlanishi

Ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi

Turli naf keltiradigan ne’matlarni ko’p ishlab chiqarish,lekin ularni to’la sota olmaslikda namoyon bo’ladi

Taqchil ishlab chiqarish inqirozi

Bu davrda muvozanat buzilib, yetishmovchilik natijasida tang ahvol kelib chiqadi. Shunday qilib, iqtisodiyotning tang ahvolga tushishiga faqat ortiqcha ishlab chiqarish emas,balki taqchil ishlab chiqarish ham sabab bo'ladi

4.Hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining mohiyati,kelib chiqish sabablari va salbiy oqibatlariJahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi

Jahonning deyarli barcha mamalakatlarida moliyaviy,ijtimoiy va iqtisodiy sohalardagi mutanosiblik va nisbatlarning keskin izdan chiqishi natijasidagi beqarorlik va chuqur tanglik holatlarining vujudga kelishi.

Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga tizimli yondashuv

Yirik kompaniyalar indekslari bozor qiymatining halokatli darajada tushib ketishi.Bozor disproporsiyasi va retsessiyaning boshlanishi.2008.

Iqtisodiy inqiroz

AQSh ipoteka kreditlash tizimida tanglik.Yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik,ya’ni to’lov qobiliyatining zaflashuvi.2007-2008.

Moliyaviy inqiroz

Iqtisodiy pasayish natijasida ishsizlikning keskin oshib borishi va ijtimoiy-siyosiy ahvolning keskinlashuvi.2009.

Ishsizlik

Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi vujudga kelishining asosiy sabablari:1.

Moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi o’rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi

2.

Yetarlicha to’lov layoqatiga ega bo’lmagan qarzdorlarga ipoteka kreditlari berish amaliyotining jadallashuvi

3.

Moliyaviy institutlarning majburiyatlari bilan ustav mablag’lari o’rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi

4.

Noratsional pul-kredit siyosatini,hamda qayta moliyalash stavkasini surunkali ravishda past darajada ushlab turilishi natijasida qarzga yashashning odatga va kundalik holatga aylanishi

5.Jahon moliyaviy inqirozining O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri hamda uning oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo’lgan omillarMa’muriy buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich amalga oshirish yo’lini tanlaganligi

Davlat bosh islohotchi sifatida mas’uliyati o’z zimmasiga olishi zarurligini aniq belgilab olinganligi

Yetarli darajada mustahkam zaxiralar yaratilganligi va zarur resurslar bazasining mavjudligi

Oqilona tashqi qarz siyosati olib borilganligi

Aholining ish haqi va daromadlarini izchil va oldindan oshirib borish hamda iste’mol bozorida narxlar indeksining asossiz tarzda o’sishining oldini olishga doir chora-tadbirlarning izchillik bilan amalaga oshirilganligi

Davlatning moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining nechog’liq barqaror va ishonchli ekani,ularning himoya mexanizmlari qanchalik kuchliligi

O’zbekistonning birinchi prezidenti I.A.Karimov 2009-yilda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozini O’zbekiston sharoitida bartaraf etishga doir mazkur asarni yaratdi va u quyidagi ikki qismdan iborat

Jahon moliyaviy inqirozining O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri hamda uning oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo’lgan omillar

Bank tizimini qo’llab-quvvatlash,ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish,texnik yangilash va difersifikatsiya qilish,innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish – O’zbekiston uchun inqirozni bartaraf etish va jahon bozorida yangi marralarga chiqishning ishonchli yo’lidir