Iqtisodiy ta’limotlarda soliqlarga oid g’oyalar va nazariyalar talqini

SOLIQLAR VA SOLIQQA TORTISH

Reja

1. Iqtisodiy ta’limotlarda soliqlarga oid g’oyalar va nazariyalar talqini.

2. Umumiy soliq nazariyalari.

3. Xususiy soliq nazariyalari.

1. Iqtisodiy ta’limotlarda soliqlarga oid g’oyalar va nazariyalar talqini

Soliqlarning mohiyati to’g’risidagi qarashlar va ularning jamiyat iqtisodiy

tizimidagi o’rni jamiyat munosabatlarining rivojlanishi bilan mos ravishda rivojlanib

bormoqda. Soliqqa tortish to’g’risidagi qarashlarning shakllanishi bir necha

bosqichlardan iborat bo’lib, boshlang’ich bosqichlarda soliqlarga iqtisodiy kategoriya

sifatida qaralgan bo’lsa, so’ngi bosqichlarida ularning huquqiy jihatlariga ko’proq

e’tibor qaratila boshlandi.

Soliqqa tortish ilk ko’rinishlaridan biri - bu mag’lub bo’lgan davlatdan sovg’a

tariqasida undirilgan. Mag’lub bo’lgan davlatning hamma boyliklari g’olib davlatga

harbiy mukofot sifatida va xarajatlarini qoplash uchun o’tgan. Keyinchalik mag’lub

bo’lgan davlat g’olib davlatni moddiy jihatdan ta’minlab turishlari (yoki pul to’lab

turishlari) shart edi. Boshqacha qilib aytganda - soliqlarning birinchi shakli

mag’lublardan soliq (yoki mag’lublar solig’i) sifatida undirilgan.

Davlatchilik munosabatlari rivojlanishining dastlabki bosqichlarida va tinchlik

paytlarida soliqqa tortish tizimi zarur qurbonlik sifatida jamiyatning ixtiyoriy emas,

balki majburiy talablariga asoslangan tarzda amalga oshirilgan. O’sha davrning

o’zidayoq soliqning muhim belgisi - majburiylik sezilib turardi. Bundan tashqari

soliqqa tortish hali takomillashmagan bo’lsa ham, uning muhim elementlaridan biri -

soliq stavkasi ajralib turgan. Moiseyning beshligida shunday deyilgan “… va barcha

erdagi donlarning va daraxt hosillarining 110 qismi Xudoga tegishlidir”, ya’ni

birinchi daromad solig’i stavkasi 10 foizni tashkil etgan.

Qadimgi Misrda va ko’plab sharqiy davlatlarda soliq davlat boshlig’iga tegishli

bo’lgan erdan foydalanganlik uchun ijara haqi sifatida undirilgan. Dastlabki feodal

davlatlarida soliqlar davlat boshlig’iga sovg’a sifatida berilgan. Tasodif emaski o’rta

asrlarda Angliyada “soliq” va “sovg’a” so’zlari deyarli sinonim so’zlar bo’lib,

ikkilasi ham “gift” so’zi bilan ifodalangan. Germaniyada esa soliqning nomi davlat

tomonidan soliq to’lash murojaati bilan bog’liq bo’lgan. Keyingi davrlarda soliqlarga

xalqni o’z davlatiga yordami sifatida qaralgan. Ґozirgi kungacha nemis tilida soliq

nomi - “steuer” qo’llab-quvvatlash ma’nosini bildiradi.

Ammo XVIII asrda soliq nafaqat iqtisodiy ma’noga ega bo’lgan, balki huquqiy

ma’noga ham egaligi haqida tasavvur shakllangan. Aynan shu davrda soliqlarga

fuqarolarni davlat oldidagi yuridik majburiyati sifatida qaraldi. Shunday qilib, ingliz

tilida hozirgacha ba’zi bir soliqlar “duty” deb nomlanadi, ya’ni qarz, majburiyat

deganidir.

Soliqqa tortishning to’laqonli nazariy asoslanishi chuqur tarixiy ildizga ega

emas. XVII asrgacha hamma soliq to’g’risidagi tasavvurlar tasodifiy va tartibsiz

xarakterga ega bo’lgan, bu esa ushbu davrgacha soliqlarga bag’ishlangan tadqiqotlar

tor doirada olib borilganligidan dalolat beradi. Vaqtinchalik va tasodifiy soliqlarni

doimiy va umumiy to’lovlarga aylantirilishi aholining noroziligiga olib keldi va bu

holat moliya ilmidan soliqni nazariy asoslab berishni talab qilar edi.

Uzoq vaqt davomida soliq nazariyasida - klassik qarashlar asosiy nazariya

bo’lib keldi. Bundan 200 yillar chamasi ilgari A. Smit tomonidan davlat moliyasi

evolyutsiyasini o’rganishga asos solindi. Bu nazariya mustaqil xo’jalik yurituvchi

sub’ektlar daromadidan davlat xazinasiga tartibli va samarali ravishda soliq

undirishning to’rt tamoyilini o’rtaga qo’ydi tenglik, aniqlik, to’lashning qulayligi va

arzonligi. Klassik-olimlar U. Peti, J. B. Sey va ingliz iqtisodchilari D. Rikkardo, J.

Mil lar iqtisodiyotni samarali va o’zini-o’zi boshqara oladi deb hisoblashgan.

Ularning fikricha talab taklifni yaratadi, agar ishlab chiqaruvchilar ko’payib ketishsa

ular o’zlari taqchil tarmoqlarga o’tishini, soliqlar esa faqatgina byudjet daromadining

manbai sifatidagina rol o’ynaydi xolos deb hisoblashgan. Soliqlar bo’yicha olib

borilgan izlanishlar faqatgina uni undirish (tenglik va progressivlik) va undirilgan

mablag’larni fiskal ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatish ustida olib borilar edi.

Ammo iqtisodiyotning rivojlanishi va iqtisodiy tsikllarning bo’lib turishi klassiklar

nazariyalarni bir qadar o’zgarishiga olib keldi, ya’ni davlatning roli va iqtisodiy

jarayonlarga ta’sir ko’rsata olishini belgilab berish kerak bo’lib qoldi. Bundan

tashqari soliqqa tortishning ijtimoiy-iqtisodiy chegaralarini ham belgilab olish kerak

edi.
Asosiy soliq nazariyalari XVII asrdan boshlab shakllana boshladi va asosiy

tamoyillarning mujassamlashganligi sifatida burjuaziya ilmida umumiy soliq

nazariyasi nomini oldi. Uning asosiy yo’nalishlari bevosita jamiyatning iqtisodiy

rivojlanishi ta’siri ostida shakllandi.

Umuman olganda, soliq nazariyasi deganda soliqlarning mohiyati va

ahamiyati, ularning jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o’rni, roli va

ahamiyati haqidagi ilmiy bilimlarning u yoki bu tizimi ifodalanadi. Boshqacha qilib

aytganda, soliq nazariyasi soliqlarning u yoki bu vazifasini tan olinishiga qarab

davlatlarning soliq tizimlarini turli xil shakllanish modellarini o’zida aks ettiradi.

Keng ma’noda soliq nazariyasi har qanday umumiy ilmiy tadqiqotlarni

o’rganish bilan birga (umumiy soliq nazariyasi) soliqqa tortishning alohida

muammolarini ham o’rganadi (xususiy soliq nazariyasi). Xususiy soliq nazariyalari

turli xil soliqlarning o’zaro nisbatlarini, soliqlarning tarkibini, soliq stavkalarini va

boshqalarni o’rganadi. Bu nazariyaning yaqqol misoli yagona soliq nazariyasidir. Shu

tariqa umumiy soliq nazariyalari soliqqa tortishni umumiy jihatlarini, xususiyatlarini

belgilab bersa, xususiy soliq nazariyalari esa qaysi soliqlarni joriy qilish kerakligi,

ularning sifat tarkibi qanday bo’lishi kerakligi va boshqalarni belgilab beradi.