Imom Bekmuratov Amaliy mashg’ulot Alohida yordamga muxtoj bolalarni oila va nikoh institutining rivojlanishi tarixiga oid mulohazalar yuritish

---

Imom Bekmuratov 
Amaliy mashg’ulot
Alohida yordamga muxtoj bolalarni oila va nikoh 
institutining rivojlanishi tarixiga oid mulohazalar yuritish
 
Ulgurmovchi o„quvchilar orasida ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar ham 
uchrab turadi. Ularning bilish faoliyati – intellekti, mantiqiy tafakkuri, idroki, 
xotirasi, ixtiyoriy diqqati, ish qobiliyati va boshqa xislatlariga birinchi o„rinda 
markaziy asab sistemasining kasalliklari natijasida ruhiy rivojlanishi 
sustlashadi. Bunday bolalarda hissiyot, iroda sferasidagi kamchiliklar birlamchi, 
aqliy zaiflik esa ikkilamchi hodisa bo„lib hisoblanadi. T. A. Vlasova, M. S. 
Pevzner, V. I. Lubovskiy, T. V. Yegorova, K. S. Lebedinskaya, N. A. 
Nikashina, K. K. Mamedov, T. B. Shoumarov, N. A. Sipina, R. D. Triger va 
boshqa olimlarning ma‟lumotlariga ko„ra boshlang„ich sinf o„quvchilarining 
5–8 foizini ana shunday bolalar tashkil etadi. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan 
bolalar aqliy darajasi jihatidan asosan ikki guruhga bo„linadi: 1. Yengil nuqsoni 
bor bolalar – bular maxsus sharoitda 1–3 yil ta‟lim-tarbiya olganlaridan keyin 
o„qishni ommaviy maktabning tegishli sinfida davom ettirishi mumkin. 2. 
Ruhiy rivojlanishida sezilarli darajada orqada qolgan bolalar – bular maktabni 
bitirguniga qadar maxsus sharoitda o„qitilishi kerak. Bunday bolalar maktab 
dasturini sog„lom tengdoshlari qatori o„zlashtira olmaydi. Ruhiy rivojlanishi 
sustlashgan bolalarni ommaviy maktabda hamma qatori o„qitish ta‟lim 
jarayoniga ham salbiy ta‟sir ko„rsatadi, ya‟ni o„rtacha o„quvchining saviyasini 
orqaga tortadi, yaxshi va a‟lo o„zlashtiruvchi o„quvchilarni yetarli darajada 
o„stirishga to„sqinlik qiladi. Dastur materiallarini yaxshi o„zlashtira 
olmaganligi 
tufayli 
ruhiy 
rivojlanishi 
sustlashgan 
bolalar 
doim 
muvaffaqiyatsizliklarga uchrayveradi, bu narsa ularning xulq-atvorida aksariyat 
turli salbiy xislatlar yuzaga kelishiga sabab bo„ladi. Olimlardan K. S. 
Lebedinskaya, G. P. Berton, E. M. Dunayeva va boshqalar ruhan sust 
rivojlanganlikni klinik-psixologik jihatdan quyidagi xillarga bo„lishni tavsiya 
etadilar: 1) konstitutsional; 2) somatogen; 3) psixogen; 4) serebral shakli. Ruhan 
sust rivojlanganlikning konstitutsional shaklini xarakterlovchi belgilarga 
quyidagilar kiradi: bolaning gavda tuzilishi sog„lom tengdoshlarinikiga nisbatan 
1–2 yosh kichik ko„rinadi. U o„zini bog„cha yoshidagilarga o„xshab tutadi va 
ta‟lim olish uchun hali «yetilmagan» bo„ladi. Bunday bola o„quv faoliyatiga 
yaxshi kirishib ketmaydi, chunki unda o„qishga qiziqish yo„q, ish qobiliyati 
past. Mas‟uliyatsizlik, motivlarning sustligi, ruhiy jarayonlardan analiz, sintez 
qobiliyatlarining yaxshi rivojlanmaganligi tufayli o„qish va yozishni, 
matematikani katta qiyinchiliklar bilan o„zlashtiradi. Dars vaqtida tez charchab 

---

qolish hollari, bosh og„rib turishi konstitutsion shakldagi bunday bolada ish 
qobiliyati, faollik yanada pasayib ketishiga sabab bo„ladi. Rivojlanishdagi bu 
kamchilikka bola onasining homiladorligi davrida qalqonsimon bezlari 
faoliyatining buzilganligi, yurak qontomir kasalliklari sabab bo„lishi mumkin. 
Ilk yoshda har xil surunkali kasalliklar bilan tez-tez kasallanib turishi natijasida 
bola yaxshi o„sib-unmay qolishi mumkin, bu esa o„z navbatida ruhiy jihatdan 
rivojlanishida orqada qolishga, kechikishga olib keladi, sust rivojlanganlikning 
somatic shakli deb shunga aytiladi. Bolada surunkali infeksiyalar, allergic holat 
tug„ma porok va shu kabi kasalliklar, ayniqsa tez uchrab turadi. Ruhiy 
rivojlanishning somatogen sabablarga aloqador sustligi bolada asteniya holatini 
vujudga keltiradi. Ayrim bolalardasomatogen infantilizm kuzatiladi, ya‟ni bola 
o„sib-unmagan, go„dak taxlit bo„lib qolaveradi. Bunda bola psixikasida 
nevrozga o„xshash holatlardan o„z kuchiga ishonmaslik, qo„rqoqlik, injiqlik, 
erkalik, 
qiziqishning 
pastligi 
va 
boshqalar 
kuzatiladi. 
Ruhan 
sust 
rivojlanganlikning psixogen shaklida bola erta yoshligidan noqulay, noto„g„ri 
sharoitda tarbiyalanadi va shu tarbiyaning salbiy tomonlari ruhan rivojlanishiga 
ta‟sir o„tkazgan bo„ladi. Shu xildagi kamchiliklarning kelib chiqish sabablarini 
3 guruhga bo„lish mumkin: 1. Bola tarbiyasi bilan mutlaqo shug„ullanmaslik, 
uni butunlay o„z holiga tashlab qo„yish, bunda bolalarda burch va mas‟uliyat 
hissi shakllanmaydi. Aqlidrokning rivojlanishi, qiziqishlari, bilish faoliyati, his-
tuyg„u va iroda yetishmasligi ustiga o„quv fanlarinio„zlashtirish uchun zarur 
bilim va taassurotlarning yetishmasligiham qo„shiladi. 2. Bolani har tomonlama 
erkalatish, yetarli mustaqil faoliyatga o„rgatmaslik, tashabbuskorlik, mas‟uliyat 
hissini shakllantirmaslik bolani «oila erkasi» qilib o„stirish, haddan tashqari 
uning ko„ngliga qarab ish tutish natijasida ham bola ruhiy rivojlanishida bir 
qadar orqada qolishi mumkin. 3. Bolaga nisbatan qo„pol munosabatda bo„lish, 
jismoniy jazolash, qattiqqo„llik qilish, ota-onalarning alkogolizmga aloqador 
tajovuzkorona 
munosabatlari 
bolani 
mudom 
asabiylashtirib,ruhan 
rivojlanishdan orqada qolishiga sabab bo„ladi. Bunday bolalarda qo„pollik, 
jur‟atsizlik, tashabbussizlik, mustaqilsizlik, qo„rqoqlik va boshqa xislatlar 
shakllanadi. Bularning hammasi aqlidrokiga, bilish faoliyatiga ham salbiy ta‟sir 
ko„rsatadi. Ruhan sust rivojlanganlikning psixogen shaklida aql-idrok, bilish 
faoliyatiga aloqador kamchiliklarga aksari noto„g„ri tarbiya natijasida paydo 
bo„lgan xislatlar ham qo„shilib pirovard natijasida shaxsning rivojlanishi izdan 
chiqadi, unda patologik xislatlar yuzaga keladi. Ana shunday bolalarni 
pedagogik qarovsiz bolalardan ajrata olish lozim. Pedagogik qarovsiz 
bolalarning psixikasi normal bo„lib, ular noto„g„ri tarbiyalanganligi natijasida 
ulgurmovchi o„quvchilar qatoriga o„tib qoladilar. Holbuki, ruhan sust 
rivojlangan bolalarda shaxsiyatning har tomonlama noto„g„ri rivojlanishi 
markaziy asab sistemasidagi yengil darajadagi organic jarohatlanish bilan 

---

bog„liq. Ruhan sust rivojlanganlikning eng murakkab va keng tarqalgan 
psixogen shaklida bosh miyaning kasalligiga, yaxshi yetilmaganiga aloqador 
o„zgarishlar kuzatiladi. Olimlarimizning bergan ma‟lumotlariga ko„ra bunday 
bolalarning 50 foizida asab sistemasida organik nuqsonlar bo„ladi. Bu narsa 
ularning histuyg„ u, irodaviy holatlari taraqqiy etmaganligiga, asosan organic 
infantilizm tarzida namoyon bo„ladi. Miyaga aloqador organic infantilizmni 
ikkiga bo„lish mumkin: 1. Kayf-u ruhiyati o„zgarib, aksari, ko„tarinki ruhda 
bolalar, ularda o„zlaridan yosh bolalarga xos xislatlar saqlangan bo„ladi. 2. 
Ko„proq kayfiyati past bo„lib ma‟yus tortib yuradigan bolalar, ularda vazifani 
mustaqil hal qila olmaslik, tashabbus ko„rsata olmaslik, qo„rqish holatlari 
ko„riladi. Miyaga aloqador organik xarakterdagi yana shu ikki xil infantilism 
ko„p holatlarda qator qo„shimcha hodisalar bilan birga davom etadi. Bularga 
quyidagilar kiradi: – serebral-endokrin infantilizm. Bunda asosan ichki 
sekretsiya bezlari faoliyati buzilgan bo„ladi. Natijada bolalarda his-tuyg„ular 
yaxshi rivojlanmay nevropatiya holatlari yuzaga keladi. Bolaning uyqusi, 
ishtahasi yaxshi bo„lmaydi, dispepsiya holatlariga moyillik paydo bo„ladi; – 
serebrastenik holatlar, bular ham tez-tez uchrab turadi. Markaziy asab sistemasi 
tez charchaydi, neyrodinamik o„zgarishlar kuzatiladi. Natijada aqliy qobiliyati 
susayib, xotira pasayadi, diqqati tarqoq bo„lib qoladi, tez ta‟sirlanish, qiz 
bolalarda yig„loqilik, o„g„il bolalarda haddan tashqari qo„zg„aluvchanlik 
kuzatiladi, bola ish qobiliyati past, arzimagan narsaga tez charchaydigan bo„lib 
qoladi; – tabiatan nevrozga yaqin holatlar, bular qorong„udan, yakkalikdan 
qo„rqish, o„zi va atrofdagilar sog„lig„i uchun xavfsirash, giperkinezlar, 
duduqlanish, enurez kabi hodisalar bilan birga ifodalanadi; – psixomotor 
qo„zg„aluvchanlik asosan o„g„il bolalarda ko„proq uchraydi. Serharakatlilik, 
diqqatning tarqoqligi, tez chalg„ish bunga xarakterlidir; – affektiv o„zgarishlar 
– kayf-u ruhiyatning aytarli sababsiz aynib turishi, tajovuzkorlik qilishga moyil 
bo„lish bilan xarakterlanadi; – psixopatik o„zgarishlar – aqliy faoliyatga rag„bat 
pastligi, o„qishga salbiy munosabatda bo„lish, o„g„rilik qilish (kleptomaniya), 
ko„proq yolg„on gapirish kabi salbiy xislatlarni o„z ichiga oladi; – epileptik 
buzilishlar – har xil ko„rinishlarda tutqanoq tutib turishi bilan namoyon bo„ladi; 
– apatik-adinamik buzilishlar – tashabbuskorlik pasayishi, aqliy faoliyat sustligi, 
haddan tashqari emotsional bo„shanglik bilan xarakterlanadi. Ruhiy sust 
rivojlanishning serebral shakli miya shikastlari, meningit, meningoensefalit, 
gidrotsefaliya va boshqa kasalliklar natijasi bo„lib hisoblanadi. Ruhiy 
rivojlanishi sustlashgan bolalarning o„qishi pasayib ketadi, biroq bu holat o„z 
vaqtida va to„g„ri aniqlansa, bolalarga tegishli yordam tashkil etilsa, ular 
ommaviy maktab dasturini o„zlashtira oladilar. Ruhan rivojlanish 
kamchiliklarining ba‟zi bir shakllarida bolalarni vaqtvaqti bilan maxsus 
psixonevrologik sanatoriyalarda davolash foydalidir. Sanatoriyada bola 

---

kollektiv ishiga asta-sekinlik bilan jalb etiladi. Unda charchash alomatlari paydo 
bo„lganda, u o„quv mashg„ulotlaridan vaqtincha ozod etiladi yoki unga 
soddaroq boshqa vazifalar beriladi. Sanatoriyada davolanib kelgandan so„ng 
bola o„qishni o„z maktabida davom ettiraveradi. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan 
bolalar uchun mamlakatimizda maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari – 
internatlari kuni uzaytirilgan maktablarda tenglashtirish sinflari tashkil etilgan. 
Ushbu masalalarda ta‟lim umumta‟lim oddiy bog„cha yoki maktab dasturi va 
darsliklari asosida olib boriladi, himoyalaydigan muloyim davolovchi maxsus 
tartib tashkil etiladi. Ta‟lim-tarbiyaviy ishlar bolalarning fikrlash qobiliyati, 
diqqati, ish qobiliyati, xotirasi, nutqi va tafakkuridagi kamchiliklarni bartaraf 
etishga qaratilgan bo„lib, bunday bolaga bilim berishda o„qituvchi uning o„ziga 
xos individual xususiyatlarini e‟tiborga olgan holda maxsus sharoitda, maxsus 
usullar bilan ishlaydi, tegishli yordam tashkil etadi. Sog„liqni saqlash vazirligi 
qoshidagi bolalar va o„smirlar gigiyenasi instituti xodimlari, jumladan N. P. 
Vayzman va boshqa olimlarning o„tkazgan ilmiy tekshirishlari shuni 
ko„rsatadiki, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar o„zlashtirish jihatidan 
olganda sog„lom va yengil darajadagi aqli zaif bolalar o„rtasida oraliq o„rinda 
turadi. Bu olimlar tekshirish vaqtida yengil darajadagi aqli zaif va ruhiy 
rivojlanishi sustlashgan bolalarga bir xildagi topshiriqlarni berib ko„radilar, 
shunda normal sog„lom bolalar berilgan vazifani to„g„ri tushunib, uni kerakli 
tartibda bajargan bo„lsalar, yengil darajadagi aqli zaif bolalar vazifani 
tushunmay, bajara olmaydilar, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar esa xuddi 
shunday vazifani qisman tushunib, qisman bajarishadi. Demak, ruhiy 
rivojlanishi sustlashgan bolalar aqli zaif, yengil darajadagi aqli zaif bolalarga 
nisbatan ancha yaxshi tushunadi va bularni bajarish uchun ularda kerakli 
imkoniyatlar mavjud bo„ladi. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning 
o„zlashtirish qobiliyati sog„lom tengqurlariga nisbatan past bo„lsada, yengil 
darajadagi aqli zaif bolalarnikidan ancha durust bo„lganligi uchun bunday 
bolalarni yordamchi maktabga yuborish noto„g„ri, chunki ushbu maktab dasturi 
ular uchun soddalik qiladi. Ommaviy maktab esa bola uchun zarur bo„lgan 
sharoitni yaratib (maxsus sinf – tenglashtiruvchi sinf ochib) o„z dasturini 
o„zlashtirishini ta‟minlash uchun maxsus yordam ko„rsatishi lozim. Bog„cha 
tarbiyachilari va boshlang„ich maktab o„qituvchilari ruhiy rivojlanishi 
sustlashgan bolalarning maxsus sharoitda ta‟lim-tarbiya olishlariga yordam 
berishlari kerak, ularni o„z vaqtida aniqlab, boshqa bolalardan ajratib olib, ota-
onalarga mutaxassis psixonevrologlarga murojaat qilishga maslahat berishlari 
lozim. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar bilan inkluziv sharoit me‟yorda 
rivojlangan, sog„lom tengdoshlari orasida yoki maxsus muassasalarda davolab, 
himoya etish va ruhiy faoliyatni rostlashni ko„zlab alohida ta‟lim-tarbiya ishlari 
olib boriladi. O„z vaqtida va to„g„ri tashkil etilgan yordam tufayli ushbu 

---

toifadagi alohida yordamga muhtoj bolalar keyinchalik yaxshi rivojlanib ketib, 
maktabni bitirgach, oliy o„quv yurtlarida ham muvaffaqiyatli ta‟lim oladilar. 
M.S.Pevzner ruxiy rivojlanishi sustlashning kelib chiqishida bosh miya peshona 
qismining o‟z vaqtida “pishib” yetilmaganligidan deb biladi. Bu fikrni 
I.F.Markovskaya ham o‟z izlanishlarida tasdiqlaydi. Bu bolalar aqliy, hissiy 
jihatdan orqada qolish bilan birga jismoniy jihatdan ham orqada qolishi 
kuzatiladi. Bu esa skelet, muskullar rivojlanishida, bolaning vaznida, bo‟yida 
o‟z aksini topadi. Ular ko‟pincha oshqazon, ichak va nafas olish a‟zolari 
kasalliklariga moyil bo‟ladilar. Bu bolalar erta yoshligidan normal bolalarga 
nisbatan kechroq rivojlana boshlaydilar. CHaqaloqlikning ilk davrida boshini 
tuta bilishi, tik turishi, yurishi, ilk so‟zlari, nutqning shakllanishi kechikadi. 
Turli shamollash va yuqumli kasalliklarga moyil bo‟ladilar. Jumladan, RRS 
bolalarning 60%ida oshqazon ichak kasalliklari, 50 % ida yurak qon-tomir 
kasalliklari, 61 % ida surunkali infektsiyalar, 33 % ida gijja kasalliklari 
aniqlangan. RRS da esa intellektual jarayonlar oligofrenlardagedek chuchqur 
zararlanmasdan, birmuncha yuzaki zararalangan bo‟lib, tiklanish xarakteriga 
ega. RRS da ruhiy rivojlanish tezligi, surati sekinlashgan bo‟ladi. Yuqoridagilar 
bilan birga, RRSda intellektual tomonlarga nisbatan, ko‟proq, xissiyot 
buzilishlari yetakchi o‟rinda turadi. Bu buzilishlar ruhiy yoki jismoniy 
infantilizm ko‟rinishlarida namoyon bo‟ladi. Infaktilizm-tom ma‟nodagi 
“bolalikdir”. Bolaning umumiy qiliqlari, qiziqishlari o‟z yoshiga mos bo‟lmay, 
balki bir muncha yosh bolalarni eslatsa, biz bunday bolalarga nisbatan, “psixo-
fizik infantilizm” iborasini qo‟llaymiz. Masalan, bola 7 yoshga kirib, maktabga 
borish muddati kelgan bo‟lsada, bola o‟zini 5 yoshli boladek tutadi. Unda jonli, 
o‟zidan yosh bolalardagidek qiziqishlar bo‟ladi. Agar bola yana biror yil 
taraqqiy etsa, o‟z tengdoshlariga o‟xshab ketishi mumkin. Bolalarda ham ruhiy, 
ham jismoniy rivojlanish birgalikda orqada qolsa, ularga nisbatan “garmonik 
psixofizik infantilizm” iborasi ishlatiladi. Faqatgina ruhiy rivojlanishi orqada 
qolsa, ularni “psixik infantilizm” deb yuritamiz.T.A.Vlasova va M.S.Pevzner 
RRSning ikki xil shaklini ko‟rsatadilar. Bularning asosida turli xil RRS ning 
shakllanish 
mexanizmalari 
yotadi. 
1. 
Hissiyot 
– iroda sohasining 
rivojlanganligi. Bunda ba‟zan bilish jarayonlarining buzilishi bo‟lmasligi 
mumkin. Bunday bilish jarayonlarining buzilishi bo‟lmasligi mumkin. Bunday 
hatolarni tibbiyot hodimlari qoldiqli va qoldiqsiz “pixofizik infantilizm” deb 
nomlaydilar. 2. Neyrodinamik buzilishlar, turg‟un astenik va tserebrastenik 
holatlar (turg‟un psixik va nerv bo‟shashishlari). Infantalizmning yuzaga kelish 
sababaliriga ilk bolalik davridagi yuqumli va modda almashinuvining buzilish 
kasalliklari ham kirishi mumkin.Ruhiy rivojlanmaslikning bir ko‟rinishiga, 
bosh miya peshona qismlarining sekin pishib yetilishini ko‟rsatishimiz 
mumkin.TSerebrastenik holatlarning kelib chiqish sababaliriga: turli jarohatlar, 

---

asfiksiya, ilk go‟daklik davridagi ichki kasalliklar kirishi mumkin.Bularning 
natijasida bola nerv sistemasida funktsional etishmovchiliklar yuzaga keladi. 
Bular o‟z navbatida, aqliy ish qobiliyatlarining buzilishiga olib keladi. SHunday 
qilib RRSning klassifikatsiyasiga qaytadigan bo‟lsak, birinchidan, hissiyiroda 
sohasining yaxshi rivojlanmaganligini ko‟ramiz. Bu buzilish, bola shaxsiy 
taraqqiyotini sekinlashtirib, intellektual faolityalarning maqsadga muvofiqligini 
pasaytiradi. Ikkinchidan, neyrodinamik buzilishlari, o‟z navbatida bilish 
faoliyatlarini qiyinlashtiradi. RRS bollalarning tasnifi asosida 3 ta omilning bir-
birlariga munosabatlari yotadi: 1. Infantilizm. 2. TSerebrastenik xarakterdagi 
neyrodinamik buzilishlar. 3. Entsefolipatik buzilishlar. RRS tasnifiga asosan 
to‟rt xil turga xos bo‟lgan bolalar kiradi. I. RRSning konstitutsional shakli. Bu 
shaklda garmonik, qoldiqsiz, ruhiy va ruhiy-fizik infantilizm asosiy o‟rinni 
egallaydi (ruhiy turg‟un bo‟lmaganlar). Bu turdagi bolalar o‟zlaridan bir necha 
yosh kichik bo‟lgan bolalar rivojlanishiga to‟g‟ri keladi. Ularda kayfiyat 
ko‟tarinki, o‟yin faoliyatida tashabbuskorlik hislatlari saqlangan bo‟ladi. 
Ta‟limdagi qiyinchiliklar asosan intellektual qiziqishlarning va shaxsning 
butunlay rivojlanmaganligi yaqqol sezilib turadi. (o‟yinga bo‟lgan qiziqishlari 
ustunlik qiladi). Bolalarda ko‟pincha kayfiyat ko‟tarinki, xulq-atvorda hissiy 
motivlarning ustunligi, hissiyotlarning yuzakiligi, turg‟unsizligi va shaxsning 
gipersugestivligi (moyillikning ustunligi) kuzatiladi. Bunday bolalarning hissiy 
- iroda sohasidagi yetishmovchilik, tana tuzilishidagi o‟zgarishlar bilan birga 
keladi. II. RRSning somatogen shakli. Bu shakl asosan surunkali infektsiyalar, 
allergik holatlar, turli ichki kasalliklar (ichki a‟zolar, ayniqsa yurak kasalligi) 
natijasida kelib chiqadi. Ruhiy rivojlanishning susayishida asosiy rolni turg‟un 
asteniya o‟ynaydi, ya‟ni ularda tez charchash, umumiy ruhiy tonusning pastligi 
ko‟rinadi. Ba‟zan somatogen infantilizmda turli nevrotik qo‟shilmalar: o‟z-
o‟ziga ishonmaslik, qo‟rqish bilan birga kuzatilishi mumkin. III. RRSning 
psixogen shakli. Bu shaklda asosan hissiy iroda sahasining buzilishi, yetarli 
pedagogik sharoitning bo‟lmasligi natijasida kelib chiqadi. Atrof-muhitning 
bolaga erta yoshidan boshlab salbiy ta‟sir qilishi natijasida bola ruhiyatning 
o‟zgarishi xosdir. Ammo, bu shakldagi RRS bolalarni pedagogik qarovsiz 
bolaardan ajratib olish zarur. Pedagogik qarovsiz bolalarning ruhiyati normal 
bo‟lib, faqat bilish, o‟quv malakalarining tengqurlariga nisbatan etishmasligi 
bilan farq qiladilar. Aqliy ma‟lumotlar yetarli bo‟lmaydi. Ko‟proq shaxsning 
patololgik rivojlanishi ko‟zga tashlanadi. RRSning psixogen shaklini kelib 
chiqish sababalariga ko‟ra, o‟z navbatida uch gruppaga bo‟lish mumkin: 1. 
Bola tarbiyasi bilan mutlaqo shug‟ullanmaslik, bolani butunlay o‟z holiga 
tashlab qo‟yish natijasida ularda burch va ma‟suliyat hissi shakllanmaydi. 
Ularda hissiy-iroda sohasining yetishmasligi qaysarlik gipersuggestivlik, o‟quv 
fanlarini o‟zlashtirish uchun zarur bilim va malakalarning yetishmasligi bilan 

---

birgakeladi. 2. Bolani haddan tashqari erkalatish, yetarli mustaqil faoliyatga 
o‟rgatmaslik, tashabbuskorlik, mas‟uliyat hissini shakllantirmaslik natijasida 
(“oila erkasi”) turi kelib chiqadi. Bunday bolalarda hissiy-iroda sohasining 
pastligi, egoizm hislatlari, mehnatga salbiy munosabatda bo‟lish, doimo 
yordamga muhtoj bo‟lish kabi salbiy hislatlar o‟z ifodasini topadi. 3. Psixogen 
xarakterning nevrotik turi deb ataladi. Bolaga nisbatan qo‟pol munosabatda 
bo‟lish, jismoniy jazolash, qattiqqo‟llik, alkogolizm bilan bog‟liq turli agressiv 
munosabatlar, bunday turning kelib chiqishiga sabab bo‟ladi. Bunday bolalarda 
nihoyatda qo‟pollik, tashabussizlik, jur‟atsizlik, mustaqillik xarakterda 
bo‟lmaslik hislari shakllanadi. Bularning hammasi bolaning bilish faoliyatiga 
ham salbiy ta‟sir etadi. 4. RRSning tserebral shakli boshqa turlarga nisbatan 
ko‟pchilikni tashkil etadi. Ularning aksariyatida jismoniy yetishmovchiliklar, 
tana 
nomutanosibligi 
kuzatiladi. 
RRS 
bolalar 
bosh 
miya 
elektro-
entsifolografiyasining ko‟rsatishicha, 50%dan ortiq bolalarning asab 
sistemasida organik buzilish mavjud. TSerebral xarakterdagi RRS bolalarda 
hissiy-irodaviy holatlarning taraqqiy etmaganligi, asosan organik infantilizm 
tarzida ko‟rinadi. Bu turdagi infantilizmda normal bolalarga nisbatan 
hissiyotning jonliligi etishmaydi. Hissiy holatning ko‟rinishiga qarab tserebral 
organik infantilizmni 2 qismga bo‟lish mumkin. 1. Kayfiyatlari ustun 
bo‟lmagan, eyforik xarakterdagi bolalar bo‟lib, ularda yosh bolalarga xos 
xislatlar saqlangan bo‟ladi. 2. Tormozlanuvchi xarakterda, kayfiyati past bo‟lib, 
ularda ishni mustaqil hal qila olmaslik, tashabbus ko‟rsata olmaslik, qo‟rqinch 
holatlari bilan birga keladi. Hissiy holatlarga ko‟ra ikki qismga bo‟lingan 
tserebral organik xarakterdagi infantilizm ko‟p hollarda qator qo‟shimcha 
ko‟rinshlar bilan birga keladi. Bularga quyidagilar kiradi: a) TSerebral-endokrin 
infantilizmi. Bunda asosan ichki sekretsiya bezlari faoliyati buzilgan bo‟ladi. 
Buning natijasida bolalarda hissiy holatlarning rivojlanmasligi, nevropatiyalar 
yuzaga keladi. Bunday hollarda uyquning buzilishi, ishtahaning yaxshi 
emasligi, dispepsiya holatlariga moyillik yuzaga keladi; b) tserebrastenik 
holatlar tez-tez uchrab turadi. Markaziy asab sistemasi tez charchaydi. 
Neyrodinamik buzilishlar kuzatiladi. Bularga aqliy ish qobiliyatlarining 
buzilishi, eslab qolish holatlarining yaxshi emasligi, diqqatning tarqoqligi, tez 
ta‟sirlanish, qiz bolalarda yig‟loqlik, o‟g‟il bolalarda haddan tashqari 
qo‟g‟aluvchanlik bo‟lishi kiradi. Bu bolalarda shovqin, yorug‟ nur, issiqqa 
chiday olmaslik, ishtaha va uyquning buzilishlari, qon bosimining pasayishi, 
tanasining turli joylarida har xil tuyg‟ular sezish, oshqozon-ichak faoliyatining 
buzilishlarini ko‟rish mumkin; v) nevroz xarakterdagi holatlar – tserebrasteniya 
bilan bog‟liq bo‟lib qorong‟i, yakkalikdan qo‟rqish, o‟z va atrofdagilar 
sog‟lig‟i uchun xavsirash, tortishishlar, duduqlanish, enurez kabi xarakterli 
hislatlar bilan birga ifodalanadi; g) ruhiy harakat qo‟g‟aluvchanligi – asosan 

---

o‟g‟il bolalarda ko‟p uchraydi. Umumiy harakatchanlik, diqqatning tarqoqligi, 
tez chalg‟ish ularga xos hislatlardir; d) affektiv buzilishlar – kayfiyatning 
besabab o‟zgarib turishi agressiv ishlarga moyilligi kabi salbiy – shaxsiy 
hislatlar bo‟ladi; e) ruhiy buzilishlar – aqliy faoliyat bo‟lgan qiziqishlarning 
pastligi, o‟qishga salbiy munosabatda bo‟lish, o‟g‟irlik, yolg‟on gapirishga va 
jinoyatilikka moyillik kabi salbiy – shaxsiy hislatlar bo‟ladi; j) tutqanoqli 
buzilishlar turli xil ko‟rinishda namoyon bo‟ladi; z) Apatiko-adinamik 
buzilishlar – tashabbuskorlikning buzilish, aqliy faoliyatning pasayishi, haddan 
tashqari hissiy bo‟shashishning o‟ziga xosligi bilan xarakterlanadi. TSerebral 
organik xarakterdagi keskin ifodalangan RRS bolalarda neyrodinamik va 
entsefalopatik buzilishlaridan tashqari ba‟zan kuchli bo‟lmagan ayrim bosh 
miya po‟stloq va po‟stloq osti funktsiyalarining buzilishi natijasida eshitish, 
ko‟rish, tuyish, iroda, idrok, nutqning harakat (motor) va tushunish (sensor) 
tomonlari, uzoq va qisqa muddatli xotira jarayonlari ham birmuncha 
zararlanadi. Yuqorida aytib o‟tilgan asosiy tserebral xarakterdagi RRS bolalarni 
yaxshi bilish, ularni oligofreniyadan ajrata olish, diagnozni to‟g‟ri qo‟yish 
uchun zarur.TSerebral organik xarakterdagi RRS bolalarda bilish faoliyati 
birmuncha keskin buzilishlarga uchragan holatlar ham bo‟lishi mumkin. 
Bunday vaqtlarda RRS ni aqli zaiflardan farqlash, ajratish juda murakkab 
diagnostik ishdir. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning psixologik 
muammosi va xususiyatlari O‟zlashtirmaslik, ayniqsa, bolalar tomonidan 
majburiy maktabgacha barnomasini egallashlariga to‟sqinlik qiladi. Ma‟lumki, 
bolalarida aqliy va amaliy jarayonlar, ko‟nikma va malakalar shakllanadi. 
Bunday boshlang‟ich bilimlarning tug‟dirib, ba‟zan ayrim bolalarning 
ta‟limdan chetga chiqib olishlariga sabab bo‟ladi. Bunday hollarda agar bola 
rivojlanishida buzilishlar bo‟lmasa, maxsus yakkama-yakka ishlar orqali 
o‟zlashtirmaslikning oldini olishi mumkin. Buning uchun o‟zlashtirmaslikning 
oldini olish mumkin. Buning sababalarini aniqlash, diagnostika qilish kerak. 
Ommaviy maktabgachadagi o‟zlashtirmaslik sababalari qator pedagog va 
psixologlar: M.A.Danilov, V.I.Zikova, N.A.Menchinskaya, T.A.Vlasova, 
M.S.Pevzner, 
A.I.Leonьtev, 
A.R.Luriya, 
A.A.Smirnova, 
L.S.Slavina, 
Yu.K.Babanskiylar tomonidan turli yo‟nalishlarida o‟rganilgan. Olimlar 
o‟zlashtrimaslik sababaliri sifatida bolaning jismoniy jihatdan zaiflanishini, turli 
nutq kamchiliklarini, eshitish va ko‟rish kamchiliklarini, aqli zaiflikni hamda 
bolalar va tarbiyachilar orasidagi salbiy holatlarni ko‟rsatadilar. Har bir 
qiyinchilik bilan oz miqdordagi o‟zlashtirmovchi bolalar qamrab olingan. 
O‟zlashtirmovchi bolalarning yarmini ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar 
tashkil qiladi. Bunday taraqqiyot kamchiliklari, shakllari M.S.Pevzner, 
G.E.Suxareva, M.G.Reydiboym, T.A.Vlasova, K.S.Lebidinskayalar tomonidan 
tahlil qilingan. Bularning barchasi RRS nuqsoni bilan homilaning ona qornida, 

---

tug‟ilish, ilk bolalik chog‟ida markaziy asab sistemalarining yuzaki, kam 
miqdorda zararlanishi oqibatida kelib chiqadigan rezidual qoldiq holatlar 
orasida bog‟liqlik borligini ta‟kidlashdi. Markaziy asab sistemasining yuzaki 
zararlanishi natijasida bunday bolalarda maktabgacha ta‟limiga ham jismonan, 
ham fiziologik, ham ruhiy mos kelmaslik yuzaga keladi. Maktab ta‟limiga ruhiy 
jihatdan tayyor bo‟lmaslik quyidagicha namoyon bo‟ladi: 1) tashqi olam 
haqidagi tasavvur va bilimlarning yetarli emasligida; 2) aqliy jarayonlar, malaka 
va harakatlar yetishmasligida; 3) nutq rivojlanishining orqada qolishida; 4) 
ma‟lum qiziqish va motivlarda namoyon bo‟ladigan bilish qiziqishlarining 
chegaralanganligida; 5) o‟z hulqlarini idora eta olmasliklarida ko‟zga 
tashlanadi. RRS bolalar yuqoridagi barcha ko‟rsatkichlar bo‟yicha maktab 
ta‟limiga tayyor bo‟lmaydilar. Ularning ruhiy xususiyatlari qator o‟ziga xos 
belgilari, ko‟rninshlari bilan normal va Aqli zaif bolalardan farq qiladilar. 
Albatta, bu xususiyatlar ruhiy jarayonlar: diqqat, idrok, xotira, nutq, tafakkur va 
boshqalarning xususiyatlari bilan belgilanadi. V.I.Lubovskiy rahbarligidagi 
olimlar tomonidan qilingan va qilinayotgan ishlarni ko‟rsatish mumkin. Ruhiy 
rivojlanishi susaygan bolalarning oliy asab faoliyatlari quyidagi o‟ziga xos 
xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Asosiy asab jarayonlarining kuchsizligi, 
tormozlovchi shartli bog‟lanishlarning sekinligi, asab jarayonlarining tez 
charchashi va toliqishi; - asab jarayonlarining keng irradiatsiyasi (markaziy nerv 
sistemasida qo‟zg‟alish jarayonining keng tarqalishi); - asab jarayonlarining 
inertligi, bo‟shligi. Yuqorida aytib o‟tilgan RRS bolalar asab sistemasining 
o‟ziga xos xususiyatlari ma‟lum darajada aqli zaiflarga ham xosdir. Ammo, 
RRS bolalardagi bunday holatlar Aqli zaif bolalardagidek keskin ifodalanagan 
bo‟lmaydi.