И. В. Пьянков некоторые вопросы этнической истории древней средней азии

И. В. Пьянков
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ЭТНИЧЕСКОЙ ИСТОРИИ ДРЕВНЕЙ СРЕДНЕЙ АЗИИ.
Перепечатывается из журнала "ВОСТОК-ORIENS"
Журнал "ВОСТОК-ORIENS", Москва, "Наука", 1995 г., N 6., с. 27.

Tojik tili zamonaviy ilmiy tasniflarda eroniy tillarning janubi-gʻarbiy guruhiga kiradi. Bu guruh tilidagi eng qadimiy yodgorliklar Miloddan avvalgi 6-4-asrlarda ahamoniylar davrida forslar tomonidan yaratilgan. Ushbu yodgorliklar tilida allaqachon o'ziga xos "janubiy-g'arbiy" xususiyatlar kuzatilgan, ular xuddi shu guruhning keyingi tillariga, shu jumladan tojik tiliga ham xosdir. Binobarin, tojik tili tarixini Behistun yozuvi kabi mashhur yodgorliklardan boshlash mumkin.
tojik tili (fors tili) fors tilidan kelgan, desak, katta soddalik bo‘lardi: axir, Xuroson hududidagi fors tili o‘zi siqib chiqargan mahalliy, qadimiy tillardan o‘zlashtirib olish hisobiga jadal boyigan. Xuddi shu o‘rinda Xurosonda adabiy fors (dariy) tili shakllana boshladi. Ammo qadimgi davrlarda tojik xalqi keyinchalik shakllangan hududda fors tili mahalliy aholi tili bo‘lmagani, bu til tarixining kelib chiqishi shu hududdan tashqarida boshlangani haqiqat bo‘lib qolmoqda. Bu degani tojiklarning o‘zi boshqa joydan kelganligini anglatadimi? Albatta yo'q! Til etnosning faqat bir unsuridir va, albatta, ajdodlarni izlashda faqat lisoniy belgi bilan rahbarlik qilish mumkin emas. Tojiklarning bevosita ajdodlarini ular shakllangan hududda qayerdan, qaysi qadimiy xalqdan izlash kerak?
Tojik xalqining shakllanishi hududining asosiy qismida tojik tarixidan oldingi va qisman uning boshlanishiga toʻgʻri keladigan davrda tojik tiliga tegishli boʻlgan, ammo boshqa yoʻnalishni ifodalovchi eron tillari maʼlum. Rivojlanishdan fors tili ulardan kelib chiqa olmasdi, o'zlari ham fors tilidan kelib chiqa olmadilar. Bular sharqiy guruhning eron tillari. Bu Sharqiy Eron tillaridan biri bir paytlar Soʻgʻdda, yaʼni Zaravshon va Qashqadaryo vodiylarida keng tarqalgan soʻgʻdlarning qadimgi xalqining tilidir. Asrlar davomida u asta-sekin tojiklar tomonidan siqib chiqarilib, hozirgi kungacha faqat Yag'nobda saqlanib qolgan. Yana bir Sharqiy Eron tili soʻgʻd tilidan janubda soʻzlashgan. Uning o'ziga xos xususiyati shundaki, uning yodgorliklari yunoncha yozuvda yaratilgan. Ba'zi xususiyatlariga ko'ra, u ayniqsa zamonaviy Munjan va Afg'on (pashtu)ga o'xshaydi. Uning asosiy hududi Toxariston edi, yaʼni. Amudaryoning yuqori oqimi va uning irmoqlari hududi, daryoning janubi va shimolidagi; bu tilda chagʻan tilida soʻzlashgani maʼlum. Toʻgʻri, xuddi shu tildagi alohida yozuvlar Toxaristondan tashqarida, masalan, Gʻazni viloyati, Qandahor viloyati va hokazolarda ham uchraydi.Bu tilning yodgorliklari 2—9-asrlarga toʻgʻri keladi.
Islomning birinchi asrlarida xitoy va arabzabon mualliflar bu tilni toxarcha deb atagani aniqlangan. Toxar tilining shevalaridan biri Badaxshonda (Yuqori Koʻkchi va uning irmoqlari hududini nazarda tutyapman) uzoq vaqt saqlanib qolgan boʻlib, uning vodiylaridan birida, Munjonda hozirgacha saqlanib qolgan. Agar biz Markaziy Osiyo toxarlari va ularning tili haqida ma'lum bo'lgan hamma narsani hisobga olsak, ular tojik xalqining asosiy ajdodlari roliga deyarli mos kelmaydi degan xulosaga kelish mumkin. Albatta, gap vohalarning dehqonchilik aholisini o‘z ichiga olgan, vaqt o‘tishi bilan to‘xarlar va eftalitlar nomi bilan ham mashhur bo‘lgan ulkan imperiyalarga asos solgan ko‘chmanchilar haqida ketmoqda. Oʻrta Osiyoning choʻl kengliklaridan kelib chiqqan toxarlarning koʻchmanchi skif qabilalari va eftalitlarning xun qabilalari Oʻrta Osiyo va Sharqiy Eronga keyingi oʻrnashib qolgan joylarda mahalliy qishloq xoʻjaligining harbiy va hukmron elitasini tashkil etgan. Toxarlar tojik xalqi shakllangan hududda Sharqiy Erondan kelgan yagona va birinchilar ham emas edilar. Toxarlar kelishidan ancha oldin dehqonchilik vohalari atrofida va Oʻrta Osiyoning sharqiy, togʻli, bir qismida koʻchmanchi sak xalqining turli qabilalari yashagan . Oʻrta Osiyo saklari oʻz ortlarida yozma yodgorlik qoldirmagan, lekin oʻzlari yashab oʻtgan yerlarning saqlanib qolgan nomlari va qadimiy nomlariga koʻra, bu xalq Sharqiy Eronliklar qatoriga kiradi. Saklar avlodlari ham xuddi soʻgʻdlar singari asta-sekin, asrlar osha tojik tiliga oʻtib, faqat Pomirda — Shugʻnon va Rushon, Vaxon, Sarikoʻl va boshqa bir qancha joylarda oʻzlarining qadimiy nutqlarini saqlab qolganlar. O‘tgan asrda ham xuddi shu qadimiy, Sharqiy Eron shevasi Vanjda, undan oldinroq – Darvazda ham so‘zlashgan. Saka qabilalarining bir qismi Miloddan avvalgi. 2—1-asrlarda toxarlar (yuezjilar) bosimi ostida qolgan.