Huquq manbasi sifatida urf-odatning o`ziga xos tomonlari

Huquq manbasi sifatida urf-odatning o`ziga xos tomonlari.

Yuridik adabiyotlarda e’tirof etilishicha, huquqning manbayi deganda umumiy ma’noda huquqning ifoda etilish shakli tushuniladi. Hozirgi davrda huquqning asosiy manbalari sifatida huquqiy urf-odat, huquqiy pretsedent, normativ-huquqiy hujjat hamda normativ shartnomalar ko`rsatiladi. Bular orasidan huquqiy-urf odat tarixan huquqning dastlabki manbayi hisoblanadi. Shu o`rinda, urf-odatlarni huquq manbayi sifatida ko`rib chiqar ekanmiz, avvalo, uning tushunchasiga alohida to`xtalib o`tish zarur. Hozirgi zamon ta`limoti urf-odatni nohuquqiy va huquqiy urf-odat turlariga ajratadi. Aksariyat huquqshunos olimlarning takidlashicha, nohuquqiy urf-odat huquqiy bo`lmagan sohani tartibga solidi. Shunadan kelib chiqib, unga quyidagicha ta’rif beriladi: Urf-odat - uzoq muddat davomida faktik qo`llanilishi natijasida vujudga kelgan me’yorlar va an’analar majmuasi.¹ Shuningdek, davlat tomonidan sangsiyalangan va buning natijasida huquq manbayi sifatida e’tirof etilgan urf-odat huquqiy urf-odat deb tushuniladi. Urf-odatning huquq manbayi sifatida o`ziga xos tomonlarini aniqlashda esa uni boshqa huquq manbalari bilan taqqoslab o`rganish maqsadga muvofiq bo`ladi. Shuning uchun quyida uning bir qancha o`ziga xos tomonlarini boshqa huquq normalariga taqqoslagan holda muhokama etamiz.

Huquqiy urf-odatning o`ziga xos tomonlarini e’tirof etganda, avvalombor, uning maxalliy xususiyatga ega ekanligiga to`xtalib o`tish lozim. Chunki huquqiy urf-odat uncha ko`p bo`lmagan, bir ijtimoiy guruhga mansub odamlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni tartibga soladi. Bunda ma’lum bir ijtimoiy guruhga mos bo`lgan huquqiy urf-odat boshqa ijtimoy guruhga mos kelmasligi mumkim. Masalan, bir davlatning o`zida turli hudutlar va ijtimoy guruhlardagi bir xil bo`lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda boshqa-boshqa huquqiy urf-odat normalarini qo`llashni taqazo etishi mumkin. Bu o`sha hudud yoki ijtimoiy guruhda ma’lum tarixiy davrda shakllangan an’analar va mahalliy urf-odatlar bilan bog`liq bo`ladi. Boshqa huquq normalari esa ko`proq doiradagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga sololadi. Misol uchun huquq manbalaridan biri bo`lgan huquqiy shartnomani oladigan bo`lsak, uning katta ahamiyatga ega deb hisoblanuvchi turi - xalqaro shartnoma davlatlar va xalqaro huquqning boshqa subyektlari o`rtasidagi munosabatlarni tartibga solishda keng qo`llaniladi.

Shuningdek, Huquqiy urf-odatning yana bir o`ziga xos, boshqa huquq manbalaridan ajratib turadigan xususiyati shuki, huquqiy urf-odat qisman din bilan bog`liq bo`ladi va ko`pgina munosabatlarni tartibga solishda dinga asoslanadi hamda tayanadi.² Jumladan, o`z otasini urgan farzand nafaqat qonun bilan jazolanadi, balki uning qilmishi bir vaqtda og`ir gunoh sanalib, xudoning qattiq qahriga uchrashiga sabab bo`lishi e`tirof etiladi. Bu holat boshqa huquq manbalarida uchramaydi. Masalan, normativ huquqiy-hujjatlarni oladigan bo`lsak, u vakolatli davlat organlari tomonidan, umummajburiy davlat ko`rsatmalari sifatida o`rnatiladi. Shuningdek, ularga oid ijtimoiy munosabatlar qonun bilan tartibga solinadi va ular ijtimoiy adolat prinsplariga asoslanadi. Huquqiy urf-odatlarning din bilan bog`liqligi uning tarixan boshqa huquq manbalaridan oldin vujudga kelganligi harakterlanadi. Chunki u davrda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda faqat huquqiy urf-datlar qo`llanilgan va ular ilohiylashtirilgan tarzda talqin etilgan. Bularga misol qilib, Hammurapi qonunlari, Manu qonunlari va XII jadval qonunlarini olish mumkin. Ushbu o`rinda shuni aytish lozimki, huquqiy urf-odatni axloq normalari, diniy qoidalar, rasm-rusmlardan farqlay bilish lozim. Urf-odatni tasdiqlash uning sud, hakamlik yoki ma’muriy amaliyotda o`zlashtirilishi orqali amalga oshirilishi mumkin. Davlat organining urf-odat qo`llanilgan qarori ana shu davlat tomonidan e’tirof etiladi va majburiy tarzda ijro etilishi mumkin.³ Chunki huquqiy urf-odat davlat tomonidan sangsiyalangan bo`ladi.

Yuqorida aytib o`tilganlar bilan birga, Huquqiy urf-odatning boshqa huquq manbalaridan ajratib turadigan yana bir o`ziga xos xususiyati shuki, u boshqa huquq manbalari kabi biror bir shaxs yoki davlat tomonidan ishlab chiqilmagan va joriy etilmagan. U ma’lum bir tarixiy davr mobaynida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish zaruratidan kelib chiqqan va asrlar mobaynida shakillangan va faqat davlat tomonidan umummajburiyligi belgilab qo`yilgan. Buning isbotini unga berilgan quyidagi tarifdan ham bilish mumkin: huquqiy urf-odat - uzoq vaqt mobaynida amalda bo`lish natijasida shakllangan, odamlar ongida ko`nikma bo`lib qolgan hamda jamiyatda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda muhim ahamiyatga ega bo`lgan va davlat tomonidan maqullangan hulq atvor qoidasi. <sup>4</sup> Boshqa huquq manbalai esa biror bir mansabdor shaxs, davlat yoki uning organlari orqali qabul qilinadi. Misol uchun, huquqiy pretsedent sud yoki ma’muriy organning muayyan ish bo`yicha chiqargan yozma yoki og`zaki qaroridir. Normativ shartnomalar esa ikki yoki undan ortiq huquq subiyektlari o`rtasida tuziladi. Bunda huquq subiyekti davlatlar ham bo`lishi mumkin. Yana bir huquq manbasi bo`lgan normativ-huquqiy hujjat ham qonunchilik tashabusi huquqiga ega bo`lgan subyektlar tomanidan qabul qilinadi. Kanistitutsiyamizning 83-moddasida O`zbekiston Respublikasidagi qonunchilik tashabbusi huquqiga ega bo`lgan subyektlar belgilab qo`yilgan.

Shuningdek, Huquqiy urf-odatning o`ziga xos xususiyatlaridan yana biri huquq manbalari tizimida uning ro`li va o`rni turli davlatlarda turlicha bo`lgan. Shu bilan birga, huquqiy urf-odat huquq manbayi sifatida jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda hozirgi zamon davlatlarida unchalik katta o`ringa ega emas va ayni vaqtda o`zining ijtimoy ahamiyatini yo`qotib bormoqda. Huquqiy urf-odat hozirgi vaqtda, asosan, yer, meros, nikoh va oilaviy munosabatlarni tartibga solishda Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining ayrim davlatlarida qisman qo`llanilmoqda. Bu davlatlarning ko`pchilik qismida qachonki biror bir ijtimoiy munosabatni tartibga solish uchun boshqa huquq manbalarining normalari bo`lmasa, keyin huquqiy urf-odat normalariga murojat etiladi. Ushbu holatni O`zbekiston Respublikasi qonunchilik tizimida ham ko`rish mumkin. Misol qilib, O`zbekiston Respublikasining amaldagi Fuqorolik kodeksining 6-moddasida belgilangan normalarni ko`rsatib o`tish mumkin. Ushbu moddada fuqorolik qonun hujjatlarida tegishli normalar bo`lmagan taqdirda, tadbirkorlik faoliyati bilan bog`liq munosabatlarni tartibga solishda mahalliy odat va an’analar qo`llanilishi belgilab qo`yilgan. Shuningdek, ular tegishli munosabat ishtirokchilari uchun majburiy bo`lgan qonun hujjatlari normalariga yoki shartnomaga zid bo`lmasligi ko`rsatilgan. Shu bilan birga, O`zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 8-moddasida oilaviy munosabatlarda mahalliy urf-odat va an’analarning qo`llanilishi bilan bog`liq qoidalar o`z ifodasini topgan bo`lib, unda agar qonun hujjatlarida oilaviy munosabatlarni tartibga solishga oid tegishli normalar bo`lmagan taqdirda, O`zbekiston respublikasi qonun hujjatlari tamoyillariga zid bo`lmagan mahalliy urf-odatlar va an’analar qo`llanilishi belgilangan.

Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, huquqiy urf-odat huquq manbalari orasida tarixan birinchi tashkil topgan bo`lib, xuddi shu narsa uning boshqa huquq manbalaridan farq qiluvchi o`ziga xos tomonlarining shakllanishiga katta ta’sir etgan. Uning o`ziga xos tomonlariga yuqorida asoslab o`tilgan: uning mahalliy xususiyatga ega ekanligi, qisman din bilan bo`liqligi, u boshqa huquq manbalari kabi biror bir shaxs yoki davlat tomonidan ishlab chiqilmagan va joriy etilmaganligi, ya`ni u ma’lum bir tarixiy davr mobaynida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish zaruratidan kelib chiqqan va asrlar mobaynida shakillangan hamda faqatgina davlat tomonidan umummajburiyligi belgilab qo`yilganligi, shuningdek, huquq manbalari tizimida uning ro`li va o`rni turli davlatlarda turlicha bo`lganligi kabi xususiyatlarini misol qilib olishimiz mumkin. Bundan tashqari, uning xalqning huquqiy ongi, huquqiy mafkurasi bilan chambarchas bog`liqligi hamda jamiyatdagi qonun qoidalar bilan hamohangligi kabi jihatlarini qayd etib o`tish maqsadga muvofiq bo`ladi.

1^ O`zbekiston yuridik ensiklapediyasi. Toshkent, “Adolat”, 2010 -63-bet.

2^ Odilqoriyev X.T. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent, “Adolat”, 2018. 198-bet.

3^ Islomov Z.M. Davlat va huquq nazariyasi. . Toshkent, “Adolat”, 2007. 643-bet.

4^ Soburov N. Saydullayev Sh. Davlat va huqu nazariyasi. Toshkent. 2011. 89-bet.