Haqiqat va mening haqiqatim

Haqiqat va mening haqiqatim

Falsafada bilish va mantiq degan tushunchalar boʻlib, ularning asosiy vazifalaridan biri haqiqatni anglashdir. Xoʻsh, haqiqat nima va u qanday boʻladi? Shu xususda yunon mutafakkiri Aristotel haqiqat mavjudligini eʼtirof etgan holda bilimlarimizning voqe likka mos kelishi haqiqat deb koʻrsatadi. U haqiqatni aniqlashda nozidlik va 3-istisno qonunlariga amal qilish zarurligini taʼkidlaydi. Aristotel bu qonunlarni ham antologik ham gnesologik nuqtai nazardan taʼriflaydi. Bir vaqtda bir xil munosabatda aynan bir predmetga nisbatan oʻzaro bir -birini istisno etuvchi fikrlarni bildirish mumkin emasligini aytadi. Chunki bu fikrlardan biri chin, boshqachi xato boʻlishi yoki har ikksi ham xato boʻlishi mumkinligini asoslab beradi. Oʻzining ikki zid fikrning biri chin boshqasi xato boʻlganda uchinchi fikrga oʻrin yoʻqligini taʼkidlaydi. Aynan shu narsa haqiqatni topish uchun ham qoʻllanadi. Aytib oʻtganimizdek, bilish orqaligina haqiqatni izlab topiladi. Shu oʻrinda bilish haqida maʼlumot berib oʻtmoqchiman. Bilish 3 xil boʻladi:hissiy, aqliy, intuitiv. Bilishning uchala turi ham insonni haqiqat tomon yetaklaydi. Masalan ;1-turi boʻlmish hissiy bilish uch turga boʻlinadi:sezgi, idrok, tasavvur. Bu nima degani? Bilishning bu turi ham haqiqatni tushuntiruvchi omildir. Masalan, bir yosh bolani olaylik. U yoshligi chogʻida deyarli hech qanday ma'lumotga va tushunchaga ega boʻlmaydi. Uning yonida bir choynakda issiq choy bor. Bola bu haqida maʼlumotga ega emas. Dastavval, u choynakka tegib koʻrisi mumkin. Natijada, u sezadiki bu issiq unga ozor berdi. Bu hissiy bilishning dastlabki bosqichi yaʼni sezgi. Keyingi safar u bola yana oʻsha choynakni koʻrsa, tegmaslikka harakat qiladi. Nega deganda, unda endi idrok ishlay boshlaydi. Chunki oʻtgan safar u choynakdan ozor yetganligini esda saqlab qolgan boʻladi va bu uning tasavvuriga aylanadi. Aynan shu narsa issiq choynakning uni kuydirishi bola uchun haqiaqatga aylanadi. Bu voqelika mos maʼlumotdir. Keyingi tur aqliy bilish. U ham oʻz ichida uch turga boʻlinadi:tushuncha, hukm, xulosa. Aynan bilishning bu turi ham haqiqat tomon yetaklaydi. Masalan, bir oʻgʻirlik sodir boʻldi deylik. Bu yerda haqiqat uni kim sodir etgani, nima oʻgʻirlangani kabi maʼlumotlar, aynan shu narsalar biz uchun haqiqat, lekin biz uni hali bilmaymiz. Aynan shu masaada ichki ishlar xodimlari qidiruv ishlari olib borishi mumkin. Dastlab ularda oʻgʻirlik sodir bolgani tushuncha. Nima sodir boʼlgani, nima yoʻqolganligi kabi holatlar hukmga aylanishi mumkin. Keyinchalik kim oʻgʻiri va nima oʻgʻirlangani , nima qilingani kabi maʼlumotlar xulosaga aylanadi. Aqliy bilish orqali haqiqatni bilish oson emas. Uchinchi turi intuitiv bilish, asosan, juda aqlli insonlarga ato etilishi mumkin. Masalan, Mendeleyevni olaylik. U tushida oʻzi tuzib chiqqayotgan davriy jadvalning koʻrinishini koʻrganligini aytishimiz mumkin. Aynan shu intuitiv bilish Mendeleyevni haqiqatga yetkazgan. Shuningdek, haqiqatni subʼyektiv va obʼyektiv kabi turlari mavjud. Haqiqat avvalo obyektiv voqelikdan aks ettirish bilan belgilanadi. Obyektiv haqiqat inson va insoniyatga bogʻliq boʻlmagan obyektiv borliqni kishilar ongida toʻgʻri tasavvur etilishidir. Tabiat qonunlarini misol keltirish mumkin. Uni hech kim rad eta olmaydi. Bu qonunlar

insonga bogʻliq boʻlmagan, undan tashqarida mavjud boʻlgan ichki zaruriy muhim bogʻlanishlarni ifodalaydi. Bu qonunlarni inson bekor qila olmaydi. Subyekti haqiqat insonga bogʻliq bolgan haqiqat hisoblanadi. Unga qoʻshimcha tarzda haqiqatning nisbiy va mutlaq kabi turlari ham mavjud. Nisbiy haqiqat borliqdagi narsa va hodisalar toʻgʻrisida taxminan toʻgʻri lekin toʻliq boʻlmagan bilish jarayonida tuzatilib, toʻldirilib borilishi lozim boʻlgan bilimlarimizdir. Mutlaq haqiqat borliqdagi narsalar va hodisalar haqidagi har tomonlama toʻliq, aniq, mukammmal, kelgusida tuzatilmaydigan, toʻldirilmaydigan bilimlardir. Bunday bilimlar inson tafakkurining obyekti cheksiz yaqinlashib borishi asosida cheksiz nisbiy haqiqatlarning jami sifati qaror topadi. Bu jihatdan nisbiy va mutlaq haqiqatlar chambarchas bogʻliqdir. Har qanday mutlaq haqiqat nisbiy haqiqatlarning cheksiz birligidan yuzaga keladi. Har bir nisbiy haqiqatda esa mutlaq haqiqatni ulushi boʻladi. Shuning bilan birga, haqiqat mavhum ham emas, balki aniq bilimdir. Chunki oʻzgarmas qotib qolgan bilimlar yoʻq. Inson biiimlari doimo oʻrganib boradi. Ayni bir vaqtda, ayni bir nisbatda haqiqat boʻlgan bilim boshqa bir vaqtda yoki boshqa jarayonda haqiqat boʻlmasligi mumkin. Biz koʻrib turgan tabiat resurslari tugamas va cheksizdir degan fikrlar bir paytlar toʻgʻri edi. Lekin bu narsa haqiqat emas. Haqiqat har doim konkret boʻladi. Har bir konkret sharoit, real hayot konkret haqiqatni vujudga keltiradi. Bilimlarning haqiqatligi maʼlum joyga, vaqtga, vaziyatga kishi bilimining imkoniyatiga va darajasiga bogʻliq boʻladi. Bilimning haqiqatligi ni aniqlashda unga maʼlum aloqadorlik va bogʻlanishlardan kelib aniq sharoit, joy, vaqt maʼlum vaziyatni hisobga olgan xolda yondashmoq kerak. Agar haqiqatni aniqligini yaʻni har bir bilimning toʻgriligini maʼlum bir vaqt sharoit bilan bogʻliq sifatda hisobga olinmasa obyektiv voqelikni toʻgʻri bilish imkoniyati mavhum boʻlib qoladi. Yaʼni dastlab bilingan fikrga hozir ham haqiqat deb qaray olmaymiz. Aks holda sharoit, vaziyatni hisobga olmagan boʻlamiz. Ilmiy bilishning asosiy shartlaridan biri har bir bilimning toʻgʻri yoki notogʻriligini abstrakt holda emas konkret sharoit bilan bogʻlab hal qilish lozimdir.

Ilm ilmga emas inson uchun insonning barkamolligi uchun xizmat qilishi kerak . Har bir inson bilimlardan foydalib oʻzining ezgu maqsadlarida erishish uchun kurashishi kerak. Baʼzilar maqsadiga erisha olmasa maqsadini oʻzgartiradi. Men esa bunga qarshiman. Maqsadni oʻzgartirish emas harakatni kuchaytirish lozim. Har qanday sharoitda, vaziyatda, har qanday yoshda. Yoshim oʻtdi deb emas oʻsha maqsadga ikki-uch yil keyin boʻlsa ham erishish uchun kurashish kerak. Avvala hamma narsa Allohdan. Umuman umid qolmagan taqdirda ham intuitiv bilishga ishonish kerak deb oʻylayman. Tarixdan maʼlumki, koʻp odamlar intuitiv bilish orqali taraqqiyotga hissa qoʻsha olishgan. Magʻlub boʻlsak bahona qidirishimiz emas, undan xulosa chiqarishimiz, nima uchun bunday boʻlganini bilib, u xatoga boshqa yoʻl qoʻymaslikkerak, gʻalaba uchun kurashmogʻimiz darkor.

Sharq filologiyasi fakulteti 1-kurs Arab-ingliz guruhi(kechki)

Najimiddinov Jamshidbek