Geodeziya fani rivojlanish

Geodeziya fani rivojlanish

Tarixi

Reja:

1.Kirish

*Geodeziya fani yuzaga kelishi va uning tarixi.

2.Asosiy qism

Geodeziya fani mazmuni va mohiyati.

3.Xulosa
Gеodеziya so`zi «yеr bo`lish» dеgan ma'noni bildiradi. Yer yuzasini bo`laklarga bo`lish uchun avval o`lchash ishlari o`tkaziladi, so`ngra u kеrakli bo`laklarga bo`linadi. Shunga ko`ra, gеodеziya fani amaliy gеomеtriya (yеr o`lchash) dеb ham yuritilgan. Lеkin hozirda gеodеziya xalq xo`jaligining turli sohalaridagi qurilishga doir muhim va murakkab masalalarni yеchish bilan shug`ullanadi. Masalan, yеr shakli va kattaligini aniqlash, yеr yuzasi ma'lum qismining plan, karta va profillarini chizish, qishloq xo`jaligini planlashtirish, turli inshootlar barpo qilishda bajariladigan qidirish, o`lchash va loyihalash ishlarini turli asboblar yordamida amalga oshirish yo`llarini o`rganish hozirgi gеodеziya fanining umumiy vazifasidir.

Yer yuzasi bo`laklarining ko`rinishi va kattaligini aniqlab, uni plan, karta va profillarda tasvirlash yo`llarini va bunda ishlatiladigan asboblarni o`rganadigan fan gеodеziya dеyiladi.

Butun yerning umumiy shakli va o`lchamlarini aniqlash yеr yuzasida bir sistеmada planiy va balandlik bo`yicha tayanch punktlar o`rnatish va ularning tarmoqlarini barpo etish masalalariga doir o`lchash va o`lchash natijalarini tеnglash ishlari bilan shug`ullanuvchi fan oliy gеodеziya dеyiladi.

Gеodеziyaning xalq xo`jaligidagi turli sohalarda bino, yo`l, kanal, aerodrom, stansiya kabi injеnеrlik inshootlari o`rnini aniqlash, ularni plan, karta va profilda loyihalash, joyga ko`chirish va qurish hamda undagi o`zgarishlarni kuzatish ishlariga doir o`lchash usullarini o`rganuvchi maxsus bo`limi injеnеrlik gеodеziyasi dеyiladi.

Yer yuzasining katta qismini qog`ozda tasvirlashning qoida va usullarini o`rganuvchi fan kartografiya dеb ataladi.

Aviatsiyaning taraqqiy etishi bilan gеodеziyaning s’yomka (plan olish) ishlarida joyni havodan suratga olish usuli qo`llanila boshladi. Bu usul qoidalarini o`rganuvchi fan aerofoto-gеodеziya dеyiladi.

Yerning sun'iy yo`ldoshidan turib, yer shaklini aniqlash va yеr yuzasi suratini olish usullarini o`rganuvchi fan kosmik gеodеziya dеb ataladi.

Har qanday qurilish ishi gеodеziyaga oid o`lchash ishlari bilan boshlanadi, davom etadi va tugaydi. Masalan, kanal qazish yoki yo`l o`tkazish uchun avval shu inshoot o`tishiga mo`ljallangan joy kartada bеlgilanadi, kеyin u bilan joyda tanishiladi, yo`lning o`q chizig`i aniq bеlgilanadiki, inshoot qurish uchun mo`ljallangan bu joy trassa dеyiladi. Trassaning o`q chizig`i bеlgilanib joy s’yomka qilingach, nivеlirlanadi. O`q chizig`i profili chizilib, loyiha chiziqlari o`tkazilgach, ish otmеtkalari bo`yicha joyga ko`chiriladi. So`ngra loyihadagi nuqtalar otmеtkalari bo`yicha joyga ko`chiriladi. Shundan kеyingina qurilish ishi boshlanadi.

Gеodеziya fani matеmatika, astronomiya, gеografiya fanlari bilan bir vaqtda va chambarchas munosabatda taraqqiy etdi. Gеodеzik asboblar nazariy jihatdan fizika qonunlari asosida yasaladi, o`lchash natijalari matеmatik qoidalar bo`yicha hisoblanadi. Yer yuzasi a nuqtalar o`rni gеografik va astronomik koordinatalar bo`yicha bеlgilanadi. Yer shakli va uning o`zgarishidagi protsеslarni o`rganishda gеofizika va gеologiya kabi mеxanika, avtomatika, elеktronika fanlari bilan va hatto kosmik kuzatish natijalari bilan ham bog`liq holda taraqqiy etmoqda.

Yerning tekis emasligi, odamlar uzoq vaqtdan beri ma'lum bo'lganligi. Qadimgi sayohatchilar yulduzlar osmonining surati asta-sekin o'zgarib borayotganini kuzatdilar: yangi yulduz turkumlari ko'rinadigan bo'lib qoldi, boshqalari esa ufqdan tashqariga chiqdi. "Suv ostida" kemalar suzib ketib, ikkinchisi ustunlarining tepasida ko'rinishidan yashiradi. Erning sharsimonligi haqidagi fikrni birinchi bo'lib kim ifodaladi? Ehtimol, to'pni eng mukammal hisoblagan pifagoriylar. Bir yarim asrdan keyin Aristotel Yerning to'p ekanligi haqida bir necha dalillarni keltirib o'tadi. Ulardan eng muhimi: Oy tutilishi davrida Yerning soyasi Oyning yuzasida aniq ko'rinib turadi, va bu soyali yumaloq bo'ladi! O'shandan beri radiusni o'lchash uchun doimiy ravishda harakatlar qilingan dunyo. Ikkita oddiy usul 1 va 2-mashqlarda aniqlangan. Biroq o'lchovlar noto'g'ri. Masalan, Aristotel, yarimidan ko'p noto'g'ri edi. Yuqori aniqlik bilan amalga oshirgan birinchi shaxs Kirenskning yunon matematikasi Eratosten (mil. Avv. 276-194) edi. Uning ismi hozir hammaga ma'lum eratosthenesning elkasi -bosh sonlarni topishning yo'li (1-rasm).
Pic.1

Birlikni tabiiy ketma-ketlikdan o'chirsangiz, unda bitta (eng ko'pi 2) dan tashqari barcha raqamlarni o'chirib tashlang, so'ngra birinchi raqamdan (uchinchi raqamdan tashqari) uchtadan ko'p sonli sonlar va shuning uchun natijada faqat bosh sonlar bo'ladi . Uning zamondoshlari orasida Eratosthenes nafaqat matematika bilan shug'ullangan, balki geografiya, kartografiya va astronomiya sohalarida ham shug'ullangan eng buyuk ensiklopediya olimi sifatida mashhur edi. Uzoq vaqt davomida o'sha paytdagi jahon ilm-fani markazi bo'lgan Aleksandriya kutubxonasini boshqargan. Erning birinchi atlasini tuzish ustida ishlash (u, albatta, o'sha davrning ma'lum qismi haqida edi), u erni aniq o'lchashga qaror qildi. Bu g'oya edi. Iskandariyada, janubda, Siena shahrida (zamonaviy Aswan), kunduz kuni bir kunda, quyosh o'zining zenitiga etib borganini bilar edi. Vertikal qutbning soyasi yo'qoladi, quduqning pastki qismini bir necha daqiqa yondiradi. Bu kun bir kun sodir bo'ladi yoz kungi, 22-iyun - osmonda Quyoshning eng yuqori mavqei kunidir. Eratosthenes o'zining yordamchilarini Siena shahriga yuboradi va ular quyoshning aniq vaqtida (quyoshdan ko'ra) quyosh to'liq zenitida joylashganini aniqlaydilar. Shu bilan bir vaqtda (xuddi o'sha soatda yozib qo'yilgani kabi), ya'ni soatlarda peshin vaqtida Eratosthenes Iskandariyadagi vertikal qutbdan soya uzunligini o'lchaydi. Natijada uchburchak edi ABC (Au   - qutb AB   - soya, guruch. 2).

Eratosten usulining yuqori aniqligiga nima sabab bo'ladi (albatta kerakli foydalangan bo'lsa bosqichda) Uning oldida o'lchovlar bor edi mahalliy,ochiq masofa, inson ko'ziga ko'rinadigan, ya'ni 100 km dan ortiq emas. Masalan, 1-va 2-mashqlarda qo'llaniladigan usullar. Bunday holatda erni bartaraf qilish, atmosfera hodisalari va hokazolar sababli xatolar muqarrar. Yuqori aniqlikka erishish uchun o'lchovlar amalga oshirilishi kerak global miqyosda, Yerning radiusiga teng masofada joylashgan. Iskandariya va Siena o'rtasida 800 km masofa etarli edi, shuning uchun Siena shahridagi quyosh nurlari N) Yer yuzasiga perpendikulyar va shuning uchun uning markazidan o'tadi - nuqta Z. Iskandariyada parallel nur ( A) burchakka hosil qiladi ACB   vertikal holda. Yuzma burchakka tenglashtirilganidan parallel holda tenglashtiramiz So'm   \u003d g. Belgilangan bo'lsa l   bo'yining uzunligi va oralig'i xuning uzunligi ANkeyin nisbati olamiz. Uchburchakda burchak g ABC   Eratostenlar o'lchandi, u 7,2 ° ga aylandi. Kattaligi x -iskandariyadan Sienagacha bo'lgan yo'lning uzunligi taxminan 800 km. Uning Eratosthenes ikki shahar o'rtasida muntazam ravishda boradigan tuya karvonlarining o'rtacha sayohat vaqtiga asoslangan holda, bematistlar -maxsus kasb egalari, masofani masofadan o'lchash. Endi aylananing uzunligini (ya'ni, er meridianining uzunligi) olish orqali, l   \u003d 40,000 km Keyin erning radiusi R.tengdir l/ (2p), taxminan 6400 km. Erning meridianining uzunligi 40 ming km atrofida ifodalanganligi haqiqatan ham ajablanarli emas, chunki 1 metr uzunlikdagi birlik (18-asr oxirida Frantsiyada) Yer atrofini qirq millioninchi qismi (ta'rifi bo'yicha!) Kiritilganligini eslaymiz. Eratostenlar, albatta, boshqa o'lchov birligidan foydalanganlar - bosqichlari(taxminan 200 m). Misr, yunon, bobilliklar va ulardan qaysi biri Eratosthenes ishlatilganligi ma'lum emas. Shuning uchun uni o'lchashning aniqligi haqida ishonch hosil qilish qiyin. Bundan tashqari, muqarrar xato tufayli yuzaga keldi geografik joylashuvi Ikki shahar. Eratostenlar shunday fikr yuritdilar: agar shaharlar bir xil meridian (ya'ni, Iskandariya, Siena shimolida joylashgan) ustida joylashgan bo'lsa, o'sha paytda tushdan keyin sodir bo'ladi. Shunday qilib, har bir shaharda Quyoshning eng yuqori pozitsiyasida o'lchovlarni o'tkazgan holda, biz to'g'ri natijani olishimiz kerak. Lekin, aslida, Iskandariya va Siena bir xil meridian ustida bo'lishdan uzoq. Endi bu xaritaga qarab osongina ko'rinadi, lekin Eratosthenes bunday imkoniyatga ega emas, u faqat birinchi xaritalarni tuzishda ishladi. Shuning uchun uning usuli (mutlaqo to'g'ri!) Yerning radiusini aniqlashda xatoga yo'l qo'ydi. Shunga qaramasdan, ko'plab tadqiqotchilar Eratostenlarning aniqligi yuqori ekanligini va 2 foizdan kamrog'ini xato qilib qo'yganiga amin bo'lishadi. Insoniyat ushbu natijani faqat XIX asrning o'rtalarida, 2 ming yildan keyin yaxshilashi mumkin edi. Bu ishda Fransiyada bir guruh olimlar va Rossiyada V.Y. Struve ekspeditsiyasi ishlagan. Hatto buyuk davrda ham geografik kashfiyotlarXVI asrda odamlar Eratosthenlarning natijasiga erisha olmadilar va noto'g'ri uzunlik qiymatini ishlatishdi. tuproq doirasi   37.000 km. Kolumb yoki Magellan Yerning haqiqiy o'lchamlari va ular qanday masofani qamrab olishi kerakligini bilmas edi. Ekvatorning uzunligi aslida 3000 kilometrga teng, deb o'yladilar. Agar ular bilsalar, ular suzmagan bo'lishi mumkin.