Filosofiyalıq antropologıya (Insan filosofiyası )

Filosofiyalıq antropologıya (Insan filosofiyası )
Joba :
1. Insan filosofiyalıq mashqala retinde. Insan barlig'i.
2. Filosofiyalıq antropologıyanıń shaqllanishi. Insannıń bioijtimoiy mánisi.
3. Praksiologiya- iskerlik filosofiyası.

Insan tuwrısındaǵı dáslepki qıyallar filosofiya maydanına keliwinen talay aldın xam bulgan. Bular tábiyaat hám insan qatnası tuwrısındaǵı ertaqlarda, túrli asotirlarda (miflarda) kórsetilgen eń ápiwayı pikirler edi. Áyne sol pikirler tiykarında hám olar menen baylanıslılıqta insandı filosofiyalıq túsiniwge doyr táliymatlar júzege keledi. Insan jáne onıń moxiyati haqqındaǵı dáslepki bunday filosofiyalıq táliymatlar Áyyemgi Xindiston, keyinrok Xiyuyda rawaj -landi.

Áyyemgi Xindiston filosofiyasında bul másele " insan kaerdan payda bulgan", " biz qay jerde jasaymız", “qayaqqa qaray barıp atırmız" sıyaqlı sorawlar formasında kuyilib bul sorawlar formasında kuyilib, bul sorawlarǵa berilgen juwaplarda insannıń social - ruwxıy moxiyatini analiz etiw menen birge onıń barlıq janlı janzatlar menen ulıwmalıǵına xam itibar qaratılǵan.
Insan mashqalası analizinde Kitaylıq Konfusiyning táliymatı ayrıqsha ajralıp turadı. onıń filosofiyalıq karashlarida insannıń etikalıq tábiyaatı, shańaraqtaǵı ómiri hám mámleketti boshkarishi máseleleri úlken urın alǵan. Eger Konfusiy táliymatında tábiyaat máseleleri ayrıqsha hám tikkeley urın almaǵan bulsada " aspan" hám " aspan xukmi" túsinigi xiyla úlken salmokka iye esaplanadı. " Aspan xukmi" - bul tak bolıp tabıladı bolıp, insan ómiri hám ulimi onıń tárepinen belgilep kuyilgan.
Konfusiyning " uzinga neni qáleseń, boshkalarga xam onı ráwa kur", degen pikirinde insaniylik, adamlarǵa ızzep xurmat kursatish yullari kórsetilgen. Ol taǵı biliw - insandı biliw bolıp tabıladı, dep aytqan edi.
Konfusiychilik menen enma en ámeldegi bulgan daosizm (dao - yul bolıp esaplanadı ) falsafii mektep wákilleri xam insan mashqalasın saldamlı izertlew etkenler. Bul mektep wákilleri táliymatına kóre insan uzınıń xaetida dao - pútkil Álemdiń uz uzidan kelip shıǵıwı, rawajlanıwı hám barxam tabıwınıń turaqlı tábiy nızamlarına ámel etip jasaw kerek. YA'ni, onıń barlıq xatti-háreketleri Álem nızamları hám insaniy tábiyaatqa uyqas penenbulmogi kerek.
Islam filosofiyası wákilleri insan mashqalasınıń barlıq tiykarǵı jixatlari menen shugullandilar. Atap aytqanda, olardı insannıń kelip shıǵıwı, onıń dunyada tutqan urni. haqıyqatlıqtı uzlashtirish múmkinshilikleri, jaqsı islik yulini tańlaǵan insannıń idealı hám xakozo máseleler qızıqtırǵan edi. Bul máselelerdi analiz etiw nátiyjesinde Forobiy insannıń barlıq janzatlarınan farki aqıl aqılda bolıp tabıladı, degen juwmaqqa kelgen bulsa, Ibn Sino aqılń uzını ulıwma karashlar hám ayrıqsha zatlar tuwrısında oylawǵa kodirlik shaqlida talkin etedi.
Bul mashqala haqqındaǵı Beruniydiń pikirleri xam axamiyatli bolıp tabıladı. Ol insannıń Quday tárepinen jaratılǵanlıǵın kursatib, áyne waqıtta onıń pútkil xaeti hám fizikalıq dúzilisi jugrofik faktorlar menen xam boglik ekenligin kursatib sonday degen edi: " insan denesi, reńi, xaqiqiy túsi, tábiy belgileri fakat kelip shıǵıwınaǵana emes, bálki tuprok, suw, xavo hám turar jayına xam boglikdir".
Insan mashqalası analizi jańa zaman filosofiyasınıń barlıq bas- kichlaridan iyelegen urni, tutqan axamiyatiga kóre utmish dáwirlerinde ámeldegi bulgan táliymatlardan sapa jixatidan farklandi. Uygonish dáwiri oylawında utmishdagi táliymatlardıń qandayda birsinde bulmagan qal insandı ayrıqsha individuallıqlardıń yigindisi retinde alıp karash baslandı, insaniyat ayrıqsha insanlardan shólkemleskeni kursatildi. Bunnan bolsa tiri tábiyaatda bulganidek, insan tábiyaatınıń xam birdey emesligi, usı waqıtta insanı menen insaniyattıń mápleri mushtaraqlashadigan áhmiyetli nuktalar bar ekenligi tuwrısında juwmaqlar chikariladi.
Házirgi zaman insan filosofiyasınıń mazmunı dáwir qoyǵan máselelerge juwap beriw menen takozolangan bolıp tabıladı. Xaqiqatdan xam insaniyat házirgi waqıtta ilimiy bilimler hám aktual ómiriy mashqalalardi sheshiw ushın zárúr bulgan ilimiy texnikalıq hám materiallıq qurallar etiwmayotganligini emes, bálki bul qurallardan danasınıp paydalanıwmayotganligini ayqın sezmokda. Bul donolik orayında turaqlı kadriyatlar esaplanǵan tınıshlıq, donolik, social ádalat hám boshkalar turadı.
Antropogenez sheńberinde insannıń biologiyalıq tábiyaatı menen sociallıǵı qatnasın aniklab alıw áhmiyetli bolıp tabıladı. Ulıwma alǵanda bul mashqalanı urǵanıw insannıń eń áyyemgi tariyxınan baslap aktual bolıp kelmokda. Sebebi, insannıń áyne bir vakgning uzida xam janlı tábiyaatqa, xam jámiyetke tiyisliligi xar mudam kupgina máselelerdi keltirip chikarishi menen birge tuwrıdan-tuwrı, Principial jixatidan dunekarash máselelerin xam kún gartibiga kuyadi. Bunı Arastuning, insan " siesiy xayvondir", degen sózlerinde kórsetilgen mánisten xam bilse boladı.
Xaqiqatdan xam Homo sapiens penentúri biologiyalıq jixatdan Homo urugining Homo hofilis penen (kobiliyatli adam ), Homo erectus penen (tik juretuǵın adam ) sıyaqlı túrlerinen fark kilinmasada, lekin birdey 'sezish shólkemleri, birdey kán aylanıwı, muskul, dem alıw, suyek sistemaları hám xakozolarga iye esaplanadı.
Bulardan kelip chikib insannıń barlıq xatti - háreketleri, árman istaqlari hám iskerligi túrleri oxir okibatda biologiyaviy takozo etilgen deyiwge tiykar barma? Filosofiya tariyxında buǵan eki qıylı: insan belgileytuǵın tárepine kóre, biologiyalıq janzat hám insan social janzat, sociallıq onıń biologiyaviy tábiyaatın oxir okibatda belgileydi, degen juwaplar berilgen.