Farmatsevtik omil: Oddiy kimyoviy modifikatsiya va yordamchi moddalarni dori vositalaridagi biologik samaradorligi Reja

Farmatsevtik omil: Oddiy kimyoviy modifikatsiya va yordamchi moddalarni dori vositalaridagi biologik samaradorligi
Reja:
1. Oddiy kimyoviy modifikatsiya
2. Yordamchi modalarni tasnifi
3. Yordamchi modalarni dori vositasining BS ko‘rsatgan ta’siri
4. Rezorbsiya tushunchasi


Asosiy matn
Dorivor moddani oddiy kimyoviy modifikatsiyasi deb, shunday omil tushuniladiki, unda bir xil modda turli kimyoviy birikmalarda dori vositasi sifatida ishlatilishi mumkin (tuz, asos, kislota, efir, kompleks brikma va boshqalar), unda farmokologik samaradorligi uchun ma’sul bo‘lgan modda molekulasini bir qismi to‘liq saqlanib qoladi.
Masalan: novokain – asos va novokain gidroxloridi – tuz; kodein – asos va kodein fosfati – tuz; kofein – asos va natriy kofein benzoati – tuz. Rasmiy standartlarga asosan bir moddani boshqa modda bilan almashtirish mumkin va terapevtik samaradorligiga ta’sir etmasligi kerak, chunki moddalar bir xil farmokologik ta’sirga ega. Lekin dorivor moddalarni oddiy modifikatsiyasini klinik foydalanilganda ularni farmakokinetikasiga asoslangan turli ko‘rsatkichlar olinadi.
Alkaloid xinin – asos tibbiy amaliyotda turli tuzlar ko‘rinishida ishlatilishi mumkin, xinin sulfati (eruvchanlik 1:800), xinin xloridi (eruvchanlik 1:34), xinin bromidi (eruvchanlik 1:16). Bu moddalar asosiy ta’sirini saqlagan holda, turli farmakokinetikaga egadir. Askorbin kislotasida vodorod ionini natriy ioniga almashtirilganda u organizmni elektrolit balanisini yuqori darajada oshirish xususiyatiga ega bo‘lib va o‘zi uchun xarakterli bo‘lmagan xususiyatni keltiradi – qandli diabet bilan kasallangan bemorlarda insullar apparat funksiyasini jabrlaydi.
Etmozin, amfoteritsin B va partusisten eritmalarini izotonik eritmada tayyorlash mumkin emas, chunki tuzlanish hodisasi ro‘y beradi. Ishqor xarakterli modda eritmasini tayyorlashda glyukoza eritmasidan erituvchi sifatida foydalanish tavsiya etilmaydi. U pH muhitini o‘zgarishi hisobga eufillik, geksamitilentetramin natriy kofein-benzonati va boshqa dorivor preparatlarni faolligini kamaytiradi. Yurak glikozidlarini glyukoza eritmasi bilan suyultirish mumkin emas, chunki ular oson gidrolizlanadi. Gulyukoza eritmasi va natriy xloridini inyaksiya uchun essensiale bilan birga ishlatish mumkin emas (eritmani opalessensiyasi kuzatiladi). Oddiy kimyoviy modifikatsiya (kationli tuz ko‘rinishidagi preparatni kimyoviy jihatdan bir xil bo‘lgan boshqa kationli tuz ko‘rinishidagi preparat yoki kislota efir va boshqalar ko‘rinishidagi preparatlar bilan almashtirish) zavodlardagi ishlab chiqarishda o‘rinlidir.
Bioformatsiya oddiy kimyoviy modifikatsiya faktorini o‘rganishga jiddiy ahamiyat beradi, chunki dorivor moddalarni farmokokinetikasiga uni ta’siri davolovchi aralashuvini samaradorligini oshirishga, dorivor modda sarfini kamaytirishga, dorivor modda va ularni preparatlarini stabilliligini keskin oshirishga imkon beradi.
Bioformatsevtik tadqiqotlar asosida isbotlanganki: texnologik yoki iqtisodiy hisoblarga asoslangan holda, dorivor modda molekulyasida biror ionni o‘ziga almashtirish mumkin emas.
Yordamchi moddalar tabiiy, sintetik va yarim sintetik bo‘lishi mumkin. Dori shakllarini tayyorlashda ular turli funksiyalarni bajarishi mumkin: erituvchilarni, solyubilizatorlarni, stabilizatorlarni, asoslarni, PAV, quyultiruvchilarni, emulgatorlarni, konservatlarni, korrigentlarni, bo‘yovchilarni va boshqalarni. Bu quyidagi moddalardir: kraxmal, glyukoza, tozalangan suv, etil spirti, vazilin, kakao moyi, talk, bentonitlar, aerosillar, parafin, bug‘doy uni, polietilen oksidlari, sellyulozani turli hosilalari va boshqalar. Farmatsiyani ko‘p asrli tarixida yordamchi moddalar farmokologik va kimyoviy jihatdan shakl beruvchi indiffirent modda sifatida ko‘rsatilgan. Ularni dorivor moddaga ishlatish, tashish va saqlash uchun qulay ma’lum shakl berish maqsadida qo‘shilgan. Dorivor preparatlarni ishlab chiqarishda oson topiladigan va arzon moddalar ishlatilgan. Bunda yordamchi moddani tabiatiga va sonini dorivor moddani biologik faolligiga ta’siri hisobga olinmagan. Shu bilan birga hech qaysi farmokologik faktor dorivor preparat xususiyatiga yordamchi modda kabi shuningdek sezilarli va murakkab ta’sir etmaydi. Biofarmatsiya birinchi bo‘lib yordamchi moddalarni ishlatilishini ilmiy asoslab berdi. Yordamchi moddalarni o‘rganish shu darajada ahamiyatli edi-ki, bir qator olimlar biofarmatsiyani yordamchi moddani dorivor moddani terapivtik effektiga ta’sirini o‘rganuvchi fan sifatida tanishtirdilar. Biofarmatsevtik tadqiqodlarga asosan, yordamchi moddalar texnologik jihatdan ishlatiluvchi indifferent massa emasligi ko‘rsatilgan. Ular ma’lum fizik-kimyoviy xususiyatlarga ega bo‘lib, substansiya tabiatiga bog‘liq holda, turli sabablar ta’sirida kompleks hosil bo‘lishi va adsordsiya, molekulyar reatsiyalar va boshqalar dorivor modda ta’sir etish xarakterini kuchaytirish, susaytirishi mumkin, natijada dorivor preparatni so‘rilishini to‘liqligi va tezligi keskin o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Dorivor va yordamchi moddalarni o‘zaro ta’siri ularni tayyorlashda va shuningdek saqlash jarayonida sodir bo‘lishi mumkin. Demak yordamchi moddalarni bilogik kirishuvchanligiga ta’sir etish mexanizmi turlicha bo‘lishi mumkin. Biologik faollikni o‘zgarishining asosiy sababi - “dorivor modda - yordamchi modda” sistemasida ingredentlar orsidagi kimyoviy ta’sir natijasida, polimerlar kompleksi, mitsell, mitsel, assotsiatlari, VMS makromalekulalari, xomosorbsillar va boshqalar hosil bo‘lishi mumkin. Hosil bo‘lgan birikmalar mustahkam yoki yengil uziluvchi yuqori yuza faolligi bilan xarakterlanuvchi yoki balanslangan sistema energiyasi bilan, dorivor moddani asosiy farmokologik reaksiyasini tezlatishi yoki susatirishi mumkin. Ma’lumki o‘zaro ta’sir darajasi fizik-kimyoviy yoki kimyoviy bog‘lanish energiyasi bilan belgilanadi. Agar bog‘lanish kuchsiz bo‘lsa [van-der-valls kuchi-4,2 kdj/mol (1 kall/mol) yoki vadarodli bog‘lanish 29-42 kdj/mol (7-10 kall/mol)], ya’ni jarayon qaytar bo‘lishi mumkin, chunki organizm bu bog‘lanishni enga oldi, maydalashi mumkin, ko‘rinishini o‘zgartirishi va dorivor modda utilizatsiyalanadi. Lekin kovalent energiyasi 420-585 kdj/mol bo‘lgan mustahkam bog‘lanish hosil bo‘lsa, jarayon qaytmas bo‘lib qolishi mumkin, chunki organizmda bu bog‘lanishni uzish uchun sharoit mavjut emas. Shuning uchun yordamchi moddalar dorivor modda terapevtik ta’sirini minimumiga tushirishi, tostik ko‘rishishgacha oshirishi yoki butunlay o‘zgartirishi mumkin. Masalan: amfetamsin karboksimetil-sellyuloza bilan kompleksi butunlay so‘rilmaydi, demak formokologik effekt taminlanmaydi. Polietilenglikolga fenobarbitan kam eriydi, demak so‘rilmaydi.
Tuproq minerallari adsorbsiyalash xususiyatiga ega va alkaloidlar, anestetiklar, antibiotiklar va boshqa preparatlarni ajralib chiqishini to‘xtadi. Magniy trisikilati va magniy oksidi steroid gormonlarini paydo bo‘lishi (destruksiyasi)ni ta’minlaydi. Natriy sulfit, bisulfit va metasulfit, tiamin bufer eritmasiga kiruvchi (pH=3.5), taniqli antiaksidiantlar tiazolgacha parchalaydi. D vitamini qattiq dori formasida yordamchi moddalar bo‘lganida oson izomerlanadi (talk, amoniy silikati, kalsiy fosfat, limon kislotasi va boshqalar).
Yordamchi moddalar dori vositalarining farmokolik faoliyatini nafaqat pasaytira oladi, balki yana katta darajada parchalanish va biokirishish bilan xarakterlanuvchi bog‘lanishlarni yaratadi (masalan, prednizolon bilan polivinilpirrolidon, salitsilamid bilan polivinilpirrolidon, salitsil kislotali sorbit, mochevina bilan norsulfazol). Saponinlar oshqozon-ichak traktida glyukozani so‘rilish jarayonini kuchaytiradi. Natriy lauril sulfat penetsillin, grizeofulvin va boshqalarni so‘rilishini tezlashtiradi. Shuningdek, tanlangan rezorbsiya dori moddalarining biologik aktivligini o‘zgarishi sababchisi hisoblanadi.
Dori moddalarining biologik membranalardan so‘rilish jarayonini murakkab retseptor mexanizmi, ya’ni diffuziya qonuniga asoslangan Fik qonuniga to‘g‘ri keluvchi rezorbsiya deb qabul qilish lozim.
Rezorbsiyaning ketma-ketligi va tezligi turli xil omillar bilan aniqlanadi: dori preparatlarini ovqatgacha yoki ovqatdan keyin qabul qilinuvchi vaqti, ovqat turi, ichilayotgan suyuqlikning miqdori va xarakteri, kunning qaysi vaqti, shilliq suyuqlikning fiziologik holati, dori vositalarning kimyoviy va fizik-kimyoviy xarakteristikasi va boshqalar.
Tanlangan rezorbsiya fenomeni professor A.I.Tensova ilmiy tadqiqotlarida batafsil ochib berilgan bo‘lib, unda kalsiy xloridning so‘rilish tezligiga korregirlovchi moddalar (olcha qiyomi, limon kislotasi, malina essensiyasi kabilar) ta’siri o‘rganilgan.