Fargʻona Davlat Universiteti fizika-matematika fakulteti Hayotiy faoliyat xavfsizligi yo'nalishi 17-14 guruh talabasi Karimov Azamjonning Sotsiologiya fanidan tayyorlagan Mustaqil ishi Fargʻona 2020 Mavzu: Sotsiologiyada shaxs muammosi

Fargʻona Davlat Universiteti fizika-matematika fakulteti

Hayotiy faoliyat xavfsizligi yo'nalishi 17-14 guruh talabasi Karimov Azamjonning Sotsiologiya fanidan tayyorlagan

Mustaqil ishi

Fargʻona 2020

Mavzu: Sotsiologiyada shaxs muammosi.

Sotsiologiyada shaxs muammosi

Reja:

, 1.“Inson”“individ”, “shaxs” tushunchasi

2.Shaxso‘g‘risidagi asosiy sotsiologik nazariyalar

3.Shaxsotsializatsiyasi va uning bosqichlari

4.Deviantulq-atvor tushunchasi

“Inson”, “individ”, “shaxs” tushunchasi

Kundalik hayotda “inson”, “individ”, “shaxs” tushunchalari yagona mazmunda qo‘llaniladi. Ammo sotsiologiya fani doirasida mazkur tushunchalar sinonim sifatida talqin qlinmaydi, ular o‘rtasida ma'lum farqlar va o‘ziga xos xususiyatlar bor.

“Inson” tushunchasi yer yuzidagi barcha odamlarga xos bo‘lgan xususiyatlarni anglatuvchi umumiy tushuncha sanaladi. Bunda insonning inson zotiga tegishli ekanligini bildirish asosiy maqsad sanaladi.

Butun insoniyat emas, balki ularning aniq bittasi to‘g‘risida gap borganida “individ” tushunchasi ishlatiladi. “Individ” tushunchasi aniq sotsial va psixologik xususiyatlarga ega bo‘lgan insonni anglatadi, “aniq bir inson”.

Shaxs – bu insonning o‘z jamiyati tizimiga oid bo‘lgan sifatiy belgisi bo‘lib, uning ijtimoiy munosabatlarga kirishganidan darak beradi hamda birgalikdagi faoliyat va muloqotida o‘z ifodasini topadi. Ikkinchidan, shaxs – bu sotsial munosabatlarning sub'ekti va mahsuli sanaladi. Hozirgina dunyoga kelgan go‘dak xali o‘zida shaxsni mujassamlashtirmagan bo‘ladi. U individ sanaladi. Shaxs bo‘lishi uchun inson ma'lum rivojlanish va shakllanish bosqichlarini bosib o‘tishi kerak bo‘ladi. Mazkur rivojlanishning asosiy shartlari sifatida biologik, genetik meros bilan birgalikda sotsial muhitninng mavjudligi muhim sanaladi.

Shaxsning sotsial strukturasi o‘zgaruvchan bo‘ladi. Chunki inson butun hayoti davomida yangi axborotlarni qabul qiladi va ulardan xulosa chiqargan holda rivojlanib, takomillashib boradi. Shunga ko‘ra, u o‘z faoliyatini o‘zgartirishi, xatti-harakatlarini boshqacha turda amalga oshirishi, amallarining motivatsiyasini o‘zgartirishi mumkin. Aynan shuning uchun shaxsning sotsiogen komponenti sotsiologlar tomonidan katta qiziqishlarga sabab bo‘ladi.

Sotsiologiya shaxsni o‘rganish davomida u yashayotgan jamiyatni ham inobatga oladi va shuning natijasida mavhum shaxs tipini yaratishga intiladi.Mashhur sotsial antropolog R.Lintonning fikricha, istalgan jamiyatda shaxsning ikki asosiy tipi mavjud bo‘ladi: normativ va modal. Normativ shaxs tipi deyilganida, jamiyatdagi norma, qadriyat va madaniyatga mos bo‘lgan shaxs tushuniladi. Modal shaxs tipi esa mazkur jamiyatdagi norma va qadriyatlardan og‘uvchi shaxslar ichida eng ko‘p tarqalgan tipini anglatadi.

Shaxs strukturasida biogen, psixogen va sotsiogen komponentlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Psixogen komponent o‘z ichiga emotsiyalar, kechinmalar, iroda, xotira, qobiliyat va h.k.larni qamrab oladi.

Sotsiogen komponen esa quyidagilardan tarkib topgan:

Shaxsning ob'ektiv sotsial ehtiyojlari (fiziologik, xavfsizlik, bandlik, do‘stlik, g‘amho‘rlik, muhabbat, prestij ehtiyojlari)

Ijodkorlikka, bilim va ko‘nikmalarni olishga bo‘lgan iqtidor;

Jamiyat madaniy qadriyatlariga egallaganlik darajasi;

Shaxs amal qilib yashaydigan ahloqiy normalar, tamoyillar.

Shu o’rinda shaxs faoliyati tushunchasiga to’xtalish maqsadga muvoffiq. Shaxs faoliyati deyilganida, shaxsning ichki va tashqi tendensiyalarining ijtimoiy hayotda namoyon bo‘lishi tushuniladi. Shaxsning ijtimoiy faolligi insonning shaxs sifatidagi darajasini ifodalaydi, bu uning qadriyatli ehtiyojlarining qondirilishi hamda sifat ko’rsatkichdir. Demak, ijtimoiy faollik shaxsning muhim sifatidir. Shaxs faolligi – insonning hayotini boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan qadriyatlarining namoyon bo‘lishi. Shu jihatdan shaxs faoliyati sotsiologiyada keng va tor darajada o‘rganiladi. Shaxsning bunday darajalarda o‘rganilishi metodologik ahamiyat kasb etadi.

Shaxs – o‘ziga xos intellektual, emotsional, irodaviy-shaxsiy belgi va sifatlarga ega bo‘lgan sub’yekt. Bu belgi va sifatlar muayyan sotsial-iqtisodiy formatsiyaning mahsulidir. Shaxs o‘tmish tarixiy tajribani, o‘tmishdagi madaniy boyliklarni o‘zida to‘playdi. Shaxs – barcha ijtimoiy munosabatlarning yig‘indisidir. U jamiyatdan tashqarida shakllana olmaydi.Shaxsning shakllanishida uning rivojlanish davri, mazkur jarayonning natijasi hamda shaxsni maqsadga yo‘naltirilgan tarzda tarbiyalanishi katta ahamiyat kasb etadi.

Shaxsning asosiy xislatlariga onglilik; ma’naviy boylik; ijtimoiy munosabatlar; jamiyatga nisbatan nisbiy mustaqillik va javobgarlik kiradi.

Shaxsning asosiy sotsial sifatlari aniq sotsial guruhlar, jamoalar faoliyati va munosabatidan tarkib topadi. Shu sababli shaxsning sotsial sifatlari 3ta kichik tizimdan iborat:

1. Shaxsning individualligi.

2. Shaxslararo munosabatlari.

3. Munosabatlar sub`yekti.

Shaxsning individualligi undagi xarakter, iroda,dunyoqarash, faoliyat jarayonidagi ba’zi bir xususiyatlar bilan belgilanadi. Undagi individual xususiyatlar uning amaliy faoliyatida namoyon bo‘ladi.Shaxsning shaxslararo munosabati shaxsning shu munosabatlar tizimi elementlaridan biri ekanligini bildiradi. Shaxslararo munosabat shaxs rivojlanishining, uning komil inson sifatida tarkib topishining asosi sifatida xizmat qiladi. Shuning uchun shaxsning shaxslararo munosabatlar shaxsda insoniylik, poklik, rostgo‘ylik, samimiylik kabi xislatlarning shakllanishida va takomillashuvida alohida o‘ringa ega.

Munosabatlar sub’yekti. Shaxsning ijtimoiy munosabatlar sub’yekti sifatida mavjud bo‘lishi uning shu munosabatlarda sub’yekt sifatidagi maqomini belgilaydi.

Shaxs ma’lum sotsial xususiyatli hodisalarning oqibatigina emas, balki sababchisi hamdir. Har bir shaxsning sotsial sifatlari uning amaliy faoliyatining mazmun va xarakterini belgilaydi. Aynan faoliyat jarayonida kishi atrofdagi muhitning o‘ziga xos xususiyatlarini ishlab chiqadi. Sotsial xususiyatlar shaxsning ichki holat ta’sirida uning faoliyatida o‘rab turgan voqelikka shaxsiy munosabat sifatida namoyon bo‘ladi. Sotsial xususiyatlar bu ma’lum sotsial muhit sharoitlarida individlar orasidagi o‘zaro ta’sirlar jarayonida yuzaga kelgan aloqalar tizimidir. Shaxsning sotsial xususiyati kishining faoliyati,xatti-harakatida, uning sotsial sifati shaklida ko‘rinadi. Shaxsning sotsial sifatlarini tashkil etuvchi elementlarga (shaxs sotsial maqsadi):

- o‘z faoliyati jarayonida amal qiluvchi norma va qadriyatlar;

- foydalanadigan belgilar tizimi;

- o‘z rolini bajarish va tashqi dunyoga nisbatan erkin harakat qilish uchun yordam beruvchi bilimlar majmuasi: bilim va qaror qabul qilishda mustaqillik darajasi kiradi.

Har qanday ijtimoiy tizimning bo‘laklari odamlar hisoblanadi. Odamlarning jamiyatga kirishligi turli birliklar orqali amalga oshiriladi. Har bir aniq shaxs sotsial guruhlar, sotsial institutlar, sotsial tashkilotlar jamiyatda qabul qilingan qoida va qadriyatlar tizimi, ya`ni madaniyat orqali gavdalanadi. Shunga muvofiq inson ko’p sotsial tizimlarga tortilgan bo’lib, ularning har biri unga shakllantiruvchi ta`sir ko’rsatadi. Shunday qilib, odam faqat sotsial tizimning bo‘lagi bo‘libgina qolmay, uning o‘zi ham murakkab tuzilmali tizimda aks etadi. Sotsiologiya shaxsni barcha xilma-xillikdagi majmuida emas, ya’ni tabiat mahsuli sifatida emas, balki ijtimoiy munosabatlar yig‘indisi, jamiyat mahsuli sifatida qarab chiqadi. «Jamiyatni isloh qilish va yangilash bo‘yicha ko‘p qirrali faoliyatimiz markazida inson, suveren O‘zbekistonning fuqarosi turadi. Islohotlarning mazmuni ayni har bir fuqaro o‘z qobiliyatini, o‘z iste`dodini namoyon etishiga, shaxs sifatida o‘zini ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lishiga qaratilgan»1.

Saxs sotsial o‘zaro ta’sir va munosabatlarning birlamchi omili bo‘lib hisoblanadi. Avvalo, «odam»,«inson», «individ», «shaxs» tushunchalarini bir-biridan farqlab olish kerak.

1. Odam tushunchasi. Odam – barcha jonzotlarning eng yuqori pog‘onasida turadigan mavjudot, ijtimoiy jarayonlar sub’yekti. Odam ijtimoiy mehnat asosida shakllangan tafakkur va nutqqa ega bo‘lishi, mehnat qurollarini yasash va atrof-muhitga faol ta’sir ko‘rsata olish bilan boshqa tirik mavjudodlardan farq qiladi. Boshqacha aytganda, odam - fikrlash, so‘zlash va mehnat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan, shu tufayli boshqa hamma maxluqotdan ustun turuvchi jonli zot, kishi, inson. Odam Ato, Odam alayhissalom diniy afsonalarga ko‘ra yer yuzida birinchi yaratilgan erkak. Moma Havoning jufti. Odam – Yerdagi tirik organizmlar taraqqiyotining oliy bosqichi, ijtimoiy-tarixiy faoliyati va madaniyati sub’yekti. Odamni antropologiya fani o‘rganadi. Odam o‘zini-o‘zi anglab, insonga aylanishning quyidagi shakllari mavjud:

1) O‘z-o‘zini his etish, sezish.

2) Idrok etish (fahmlash).

3) Odam muayyan madaniyat va ijtimoiy guruhga o‘zi mansubligini anglashi.

4) Odam o‘z «men» iga ega bo‘lishi («men» uchun namuna kerak).

2. «Inson» tushunchasi: Inson – o‘zini anglagan, jamiyatda yashash qobiliyatiga ega bo‘lgan ulug‘ zotdir. Inson atamasi umumiy, hamma uchun xos bo‘lgan sifat va qobiliyatni izohlash uchun qo‘llaniladi. Bu tushuncha dunyoda mavjud bo‘lgan, tarixan o‘ziga xos shunday rivojlanayotgan birlikki, insoniyatni anglatib, u boshqa hamma moddiy tizimlardan farqli o‘laroqo‘ziga xos ijtimoiy faoliyat usullari bilan farq qiladi. Ushbu hayotiy faoliyat usuli tufayli inson tarixiy rivojlanishning hamma bosqichlarida, dunyoning barcha nuqtalarida o‘ziga o‘xshash bo‘lgan antologiyaga oid holatni saqlab qoladi.

Inson tushunchasi bioijtimoiy-ruxiy mavjudlikni ifodalaydigan tushuncha. Unda insonning zohiriy va botiniy sifatlari o‘z aksini topadi. Insonning umumiy sifatlari uning aniq holat va murakkab hayot sharoitlari namoyon bo‘ladigan xilma-xil kayfiyat, ruxiyat va munosabatlarning

Shaxs — alohida individ, mohiyatan yaxlit ijtimoiy-axloqiy olam. U oʻzida inson mohiyatini, uning mavjudot sifatidagi qadriyatini mujassam etadi. Shaxs ijtimoiy-gumanitar fanlarda oʻz yoʻnalishi, tadqiqot obʼyekti va maqsadi nuqtai nazaridan turlicha talqin etiladi. U oʻta murakkab, ziddiyatli, qaramaqarshi, oʻzini oʻzi inkor etadigan mavjudot sifatida, biologik, fiziologik, ijtimoiy, maʼnaviy, ruhiy, axloqiy va estetik aqlidrok, tafakkur obʼyekti sifatida, hatto, falsafiy va mantiqiy, yashash huquqi va hayot mantigʻi jihatidan tadqiqot manbaiga aylanishi mumkin.

shahrining shakllanish omillari koʻp va xilmaxiddir. Mas, genetik (nasliy), biologiktabiiy, madaniy, ijtimoiy hayot tajribasi, oʻz turdoshlari bilan munosabatlar va boshqalar shahrining genetik jihati uning nasliy asosi, ajdodlaridan yetib kelgan fizionomiya, feʼlatvor bilan, biofiziologik jihati esa yashash uchun quvvat olish, ovqatlanish, jinsiy aloqaga kirishish va nasl qoldirish singari individual ehtiyoj bilan belgilanadi.

Shaxs, mohiyatiga koʻra, madaniylashgan, ong, aql orqali faoliyatini boshqarish imkoniyatiga ega boʻlgan, ijtimoiytarixiy anʼana, turmush tarzi va tajribaga asoslangan muayyan avlodlar vakili. Shaxs fenomeni inson olamining butun murakkabliklarini oʻzida mujassam etadi. Uni har tomonlama oʻrganish maqsadida turli davrlarda tadqiqot olib borilgan. Ayniqsa, sharqda u yuksak axloqiymaʼnaviy meʼyorlar orqali tushunilgan va oliy xilqat, bebaho qadriyat deb hisoblangan. Inson Sh. sifatida komillikka intiladi, hayot mazmunini boyitadi, shu asosda kishilik jamiyatining goʻzal va farovon boʻlishiga ehtiyoj sezadi.

shahrining hayot tarzi bevosita jamiyat hayotiga daxldor va hayot neʼmatlaridan toʻla foydalanishga haqli. Shaxs tushunchasi inson tushunchasining yuksak koʻrinishi, oliy maqomidir. Har qanday odam tabiiy mavjudligi, yashash huquqi va hayot qadriyatiga ega boʻlgan jonzotdir. Biroq u hamma vaqt ham toʻlaqonli shaxs boʻlib yetilmasligi mumkin.