Эконометрик моделлар



Download 26,91 Kb.
Sana26.04.2022
Hajmi26,91 Kb.
#583065
Bog'liq
Ekonomika mustaqil ish


Эконометрик моделлар
Режа:
1. Иктисодий усишнинг эконометрик модели
2. Умумий талабни прогнозлаш
3. Истеъмол талабини пронозлаш
4. Миллий иктисодиётнинг тармок тузилмасини прогнозлаш
5. Инфляция жараёнининг суръатини прогнозлаш
6. Имитацион модель тушунчаси
7. Комплекс усуллар моделлари

Иктисодий усишни прогнозлаш (ИУП) турмуш даражаси, эконометрик (нормативлар, чекланишлар), ташки иктисодий ва харбий стратегик прогноз талабларини хисобга олади.


У ёки бу даражадаги баркарор иктисодий тизимга эга купчилик давлатларда иктисодий усишни прогнозлашда куйидаги турдаги куп омилли эконометрик моделлар кенг таркалган:
Y к f(X1,X2,…,Xn)
Бир омилли моделлар хам кенг кулланилади. Масалан, иктисодий усишнинг вактга богликлигини ифодаловчи моделлар ёки утган даврга нисбатан ишлаб чикариш фондлари ёки капитал (К) узгариши кам булган киска муддатли даврда тахлил ва прогнозлаштиришда иктисодий усиш ва мехнат ресурслари (L) орасидаги богликлик модели.
Ишлаб чикариш функцияси шаклидаги модел энг кенг таркалган:

Ва ни микдорига караб иктисодий усишнинг 3 тури мавжуд:


Агар () булганда миллий махсулот (даромад) ишлаб чикариш омиллари (капитал ва мехнат) сарфига мутаносиб равишда ошади, умумий иктисодий самарадорлик узгаришсиз колади, ишлаб чикариш факат экстенсив кенгайиб, капиталнинг паст самарадорлиги мехнат ресурслари ошиши хисобига копланади.
Агар ()>1 булса, ишлаб чикариш омиллари n марта ошганда, ишлаб чикариш n мартадан купрок ошади, яъни ишлаб чикаришнинг усиши омиллар умумий харажатини акс эттиради. Лекин бу ФТТ ютукларини, яъни янги техника ва технологияларни киритиб, ишлаб чикариш фондлари самарадорлиги ошади ёки фондларнинг узгармас самарадорлигида МУ ошади. Биринчи холатда > ва усиш фондларни тежайди, иккинчисида < ва усиш мехнатни тежайди.
Агар(К)<1 булса, ишлаб чикариш усиши ишлаб чикариш омиллари усишига нисбатан секинрокдир. Бунда умумий самарадорлик пасаяди, усиш деинтехсификацияси руй беради.
Ишлаб чикариш функцияси (к)к1 булган холатни тасвирлаш Кобба-Дуглас функцияси деб аталади ва уни «Макроиктисодиёт» курсида куриб чикиш керак.
Иккинчи холда, ФТТнинг тасвири остида ИГФда (К)>1да бу тасвирни акс эттирувчи микдорни топиш керак. Агар ФТТ нотекис булса, ИЧФ куйидаги куринишда булади:
.
Умумий самарадорлик узгаришида ишлаб чикариш фондлари ва жонли мехнатнинг самарадорлик узгаришини алохида куриб чикиш мумкин:
.
ИЧФнинг юкорида курилган туридан ташкари ишлаб чикариш натижаси (Y) бевосита ишлаб чикариш омиллари микдори оркали эмас, балки омиллар микдорига хамда самарадорликка таъсир этувчи омиллар оркали билвосита богликликни куриб чикиш мумкин.
Ишлаб чикариш омиллари (капитал, мехнат, ФТТ) бирламчи омиллар сифатида, уларга таъсир этувчи омиллар эса иккиламчи омиллар сифатида намоён булади.
Иккиламчи омилларни 2 томонлама караб чикиш мумкин.
Бир томондан улар глобал омилларнинг микдорига, иккинчи томондан уларнинг самарадорлигига таъсир этишади. Омилларни таснифлашда куйидаги мисолни келтирамиз:
Ишлаб чикариш сохасида жонли мехнат:
1.L микдорга таъсир этувчи омиллар:
А) иш куни, хафтаси, йилининг давоми;
Б) ишчи кучининг ёш таркиби;
В) ишчи кучининг жинс буйича таркиби.
2.МУга таъсир этувчи омиллар:
А) умумий таълим даражаси;
Б) касбий таълим даражаси
В) куникма даражаси (касб буйича ишлаган вакт);
Г) мехнатга хак тулаш даражаси ва тизими.
Ишлаб чикариш фондлари (моддийлашган мехнат):
1.К микдорига таъсир этувчи омиллар:
А) фондларнинг канча вакт ишлатилиши ва потенциал кувватлардан фойдаланиш даражаси;
Б) фондларнинг айланма тезлиги.
2.Ишлаб чикариш фондлари бахоланишига таъсир этувчи омиллар:
А) фондлар технологик даражаси ва маънавий эскириш даражаси;
Б) фондларнинг тармоклараро таксимланиши;
В) фондларнинг худудий таксимланиши;
Г) ишлаб чикариш кулами.
Омилли ёндашувнинг ривожи ишлаб чикариш функцияси усули такомиллашувидан кура, иктисодий ва статистик ишлар чукурлашувини кузда тутади.
Омил тахлил ва прогнозлашда тармоклараро нуктаи назарларга ёндашиш максадга мувофикдир. Биринчидан, тармокларнинг омиллар ва хусусиятлари роли кучаяди, оралик харажатлар (хом ашё, ёкилги, электрэнегия, яримфабрикатлар) мухим ахамият касб этади.
Иккинчидан жонли мехнат ва ишлаб чикариш фондларини дифференциялаш имкони пайдо булади (масалан, иш кучини касблар ва малака даражасига караб гурухлаш). Учинчидан бир тармок усиши бошка тармок усишига асос булгани учун, омил тахлил таркибий тахлил билан бирикиб кетади.

2. Умумий талабни прогнозлаш

Ялпи талаб – бу, барча хужалик субъектлари (хукумат, уй хужаликлари, фирмалар), товар ва хизматлар истеъмолчилари сифатида турли нарх даражаларида бу субъектлар канча товар ва хизматлар сотиб олишларини курсатувчи моделдир.
«Макроиктисодиёт» курсида Ялпи талабнинг нарх ва нархдан бошка омиллари мавжудлиги маълум. ЯММни харажат буйича аникловчи ва Ялпи талаб- AD ни хисобга олувчи баходан ташкари омиллар курсаткичлари ухшашлигига эътиборни тортади:
ВНПкСКJgКGКXn,

Бу ерда: С-шахсий истеъмол харажатлари;


Jg-ялпи ички хусусий инвестициялар;
G- хукуматни товар ва хизматлар хариди;
Xn-соф экспорт.

Ялпи талаб истеъмол, инвестицион, давлат харажатлари ва соф экспорт йигиндисидан иборат. Агар бу нархсиз омилларни кушса, нархлардаги (уртача тортилган нарх) товар ва хизматларга ЯТни топамиз. ЯММ ва AD орасида фарк нима? Гап шундаки, истеъмол харажатлари (С)- ЯММ элементи сифатида каралганда, сотилган, яъни талаб килинган товар ва хизматлар тушунилади. Бу холда тахлил ва прогнозланганда шахсий истеъмол харажатлари ва истеъмол харажатлари каби тушунчалардан фойдаланиш мумкин. ЯММнинг истеъмолчисини топмаган кисми ЯММ хисобида ялпи ички хусусий инвестицияларга товар ва хизматлар захиралари узгариши инвестицияси сифатида киради. Захира ошиши ишлаб чикариш (таклиф) сотувдан (талаб) ошганини билдиради ва бу фарк ЯММ хисоб – китобида хисобга олиниши керак.


Агар захиралар камайса, бу йил ишлаб чикариш сотув хажмидан камлигини, яъни утган йил захиралари сотилганини билдиради. Бунда ЯММни захиралар камайиши микдорига камайтириш лозим. Бундан ташкари узок муддат фойдаланиладиган товарлар харажатларига факат уларнинг амортизацияси киритилади. Бу хам шу йилда, хам утган даврларда сотиб олинган товарларга тегишли. Узок муддат фойдаланиладиган товарларнинг сотилмаган кисми захираларга инвестиция сифатида киритилади.

3. Истеъмол талабини пронозлаш

Макродаражада киска ва урта муддатли прогнозлашда истеъмол талаби (ИТ)ни моделлаштириш устивор урин эгаллайди. Чунки, ИТ ЯИМнинг катта кисмини белгилайди, ишлаб чикариш структурасига, нархларнинг умумий даражаси (инфляция)га, иктисодиётнинг турли секторларидаги нархларнинг динамикасига таъсир курсатади. ИТнинг макроиктисодий функцияси ахоли талаб килувчи товар ва хизматлар хажмининг талабини белгиловчи асосий омилларга (ахолининг соф-ихтиёридаги даромади, нархлар даражаси, жисмоний шахсларга соликнинг даражси, кредит ставкаларининг узгариши) богликлигини курсатади.
ИТнинг функцияси умумий холда куйидагича булади:
Cnк (),
Бу ерда:
Ц- бойлик (ёки реал касса колдиклари), импорт хариди, % ставкаси самараси оркали талабга таъсир этувчи нархлар даражасининг узгариши;
Д0-жорий шахсий ихтиёридаги даромад (иш хаки, рента, % дивиденд, транспорт туловлари ва бошкалар),%;
Д-1-утган йилги даромад (шахсий бойлик хажми, ликвидли колдиклар хажми, яшаш жойлари билан таъминланганлик);
ДК1-келгусида кутилаётган даромадлар (кутилаётган инфляция ёки дефляцияни хисобга олган холда реал даромадлар);
КР- истеъмолчиларнинг кредит карзлари;
И-жисмоний шахсларга соликнинг даражаси;
ПР-кредит % ставкаларининг узгариши.
Узок муддатли моделларга ахоли сонининг, жинсий ёки структурасининг узгариши омилини кушиш мумкин.
Киска муддатли прогнозга Кейнсча вариантдан фойдаланиш мумкин:
Cnкf(Д0),
Яъни узгармас нархларда киска муддатли даврда ИТ факат жорий йилдаги шахсий ихтиёридаги даромадга боглик булади.
Турли давлатларда миллий иктисодиёт куринишига ва бошкарувда кулланиладиган назарий тамойилларга караб бир-биридан омилларнинг туплами билан фаркланувчи шахсий истеъмол харажатлари (шахсий истеъмол) модели ёки ИТ модели ишлаб чикилади.
Мисол сифатида АКШда ишлаб чикилган макроиктисодий чизикли моделни куриш мумкин:
Ск0,47К0,999С-1К0,17У-1-7,134РС,
Бу ерда: С-шахсий истеъмол, млрд. доллар (узгармас нархларда);
С-1-утган (базис) йилдаги шахсий истеъмол;
У-1-базис йилдаги МД;
РС-шахсий истеъмол товарларининг нархлар индекси.
АКШнинг деярли баркарор юкори ривожланган тизимида МДнинг усиши оддий экстрополяция усули оркали МД трендидан фойдаланиши билан аникланади ва у етарлича мавжуд омил булиб чикади.

4. Миллий иктисодиётнинг тармок тузилмасини прогнозлаш


Ресурсларни таксимлашнинг структуравий хусусиятлари эхтиёжларнинг структуравий хусусиятлари каби куп тармокли тузилмалар оркали макроиктисодий курсаткичлар узгаришида ифодаланади.
Шундай килиб, миллий иктисодиёт структураси пронозининг роли алохида натижаларни олиш каби умумиктисодий ва тармок прогнозлари орасидаги, шунингдек, ресурслар ва эхтиёжлар прогнозининг тармокдаги булаги билан миллий иктисодиёт ривожланиши умумий прогнози уртасидаги узаро алокаларни очиб беришидан иборат.
Структуравий прогнозлашда турли усулларидан фойдаланилади: комбинациялашган прогнозлаш, эксперт бахолаш, эконометрик моделлар, сценарий усули, ИММ, шу жумладан, ТАБни ишлаб чикиш усули.
«Макроиктисодиёт» курсидан маълумки, ТАБ асосида В.В.Леонбтев ишлаб чиккан «Харажатлар-ишлаб чикариш» усули ётади.
«Харажатлар -ишлаб чикариш» усули истикболига прогнозни мамлакат СЭС умумий мувозанати тенгламалар системаси сонли ечимининг натижаси куринишида ифодаланишидан келиб чикади.
Бу тенламалар системаси хар бир тармокнинг ишлаб чикарилган оралик махсулоти ва белгиланган хажмдаги якуний махсулот ишлаб чикаришни таъминлаш учун кетган харажатларни аниклаш имконини беради.
Тенгламалар куйидаги куринишга эга:

Ёки умумий куринишда:


,
Бу ерда: xi-,берилган тармокнинг (i-) ялпи ишлаб чикариш хажми;
Aij-тугри харажатлар коэффициентлари, яъни (j) тармок махсулотларини ишлаб чикариш учун (i) тармок оралик махсулотларининг харажат меъёлари;
Yi-берилган (i-) тармок махсулотининг якуний ноишлаб чикариш истеъмоли (талаб).
Агар барча тармокларнинг махсулотларига талаб аникланган (прогнозланган) булса, ретроспектив тахлил асосида олинган бевосита харажатлар коэффициентлари (технологик коэффициентлар)дан фойдаланиб, тармокларнинг оралик махсулоти ва мос равишда ялпи махсулоти хажмини хисоблаш мумкин. Лекин, технологияларнинг ривожланиши (ФТТ) ишлаб чикариладиган махсулот бирлигига ёкилги-энергетика ва материал ресурслар харажатини пасайтириши ва прогрессив хом ашё ва материалларга, жамловчиларга схема ва узелларга утишга имкон беришини кузда тутиб, прогноз хисоб – китобларда турли вариантлардаги ФТТ прогнози натижаларини хисобга олиш зарур.
Маълумки, ТАБ натурал ва киймат куринишида ишлаб чикилади. Киймат куринишидаги ТАБ ва киймат куринишидаги макроиктисодий курсаткичлар орасидаги богликликни белгилашда, яъни тармокларнинг ишлаб чикариш хажми маълумотлари билан куйидаги курсаткичлар уртасида объектив кийинчиликлар мавжуд:
Тармоклар даромад ва харажатларининг прогноз баланси;
Ахоли даромадлари ва харажатларининг прогноз баланси;
Иктисодий тизимда нормал такрор ишлаб чикариш жараёнини таъминлаш учун зарур пул массаси хажми;
Давлат бюджети.
Асосий кийинчиликлар шундаки, прогнозни шакллантиришнинг асоси булган молиявий хисобот маълумотлари хар хил турдаги махсулот ишлаб чикарувчи хужалик тармоклари буйича тузилади, ТАБ эса «соф» тармок принципига кура, яъни матрица устунининг хар бир каторида бир турдаги махсулот буйича тузилган. «Соф» тармок буйича богликликларни аниклаш жуда мухим, чунки у ишлаб чикарувчиларнинг молиявий таъминланганлигини ва аник турдаги ресурсларнинг такрор ишлаб чикаришлишини бахолаш, бюджет ва ахоли учун ресурсни ишлаб чикаришдан даромадни бахолаш имконини беради.

5. Инфляция жараёнининг суръатини прогнозлаш



Инфляция – бу, миллий валюта кадрсизланиши. Бунинг натижасида товар ва хизматлар нархининг ёппасига усиши руй беради (очик инфляция). Аммо давлат нархларини «музлатиб» куйса ва шу билан бирга инфляцион омиллар амал килса, инфляция потенциали усади (сикилган инфляция) ва агар нархлар «куйиб юборилса», нархларнинг кучкисимон усиши руй беради. Инфляцияга нархларнинг усиши олиб келади, лекин хар кандай нархнинг усиши инфляция билан богланмаган.
Нархлар усишининг инфляцион сабаларини куриб чикамиз.
Аввало-бу, давлат бюджет дефицитида аксини топувчи давлат харажатлари ва даромадларининг номутаносиблиги, баланслашмаганлигидир. Агар бу дефицит мамлакат марказий эмиссион банкида заёмлар хисобига, бошкача айтганда «босма ускунасидан» фаол фойдаланиш хисобига молиялаштирилса, муомаладаги пул массасининг ошишига олиб келади, уз навбатида нархлар даражасининг усиши руй беради.
Агар аналогик усуллар билан инвестицияларни молиялаштириш амалга оширилса, нархларнинг инфляцион усиши руй бериши мумкин. Айникса, иктисодиётни милитаризациялаш билан боглик инвестициялар инфляцион хавфли хисобланади. МДни харбий максадларга ноишлаб чикариш истеъмоли нафакат миллий бойликни йукотишини англатади, бир вактнинг узида харбий ассигнация кушимча туловга кобил талабни шакллантиради, бу эса пул массасининг товар таъминотисиз осилишига олиб келади. Харбий харажатларнинг усиши давлат бюджети сурункали дефицитининг ва давлатнинг бошка давлатлардаги карзлари купайишининг сабабларидан бири ва у давлатни пул массасини купайтиришга мажбур килади.
Нархлар даражасининг умумий кутарилиши замонавий иктисодиёт назариясининг турли мактаблари ва XX аср уртаси ва охирида бозор структурасининг узгариши билан боглик. Бозорда куплаб ишлаб чикарувчилар фаолият курсатса ва капитал куйилиши осон булганда бу структура ракобат шартлари хакида тобора камрок эслатади. Замонавий бозор – бу, маълум даражада олигополистик бозордир. Олигополия эса бахо (нарх) устидан маълум хокимиятга эга. Баркарор нархларни саклаб колишга интилиб, олигополиялар уларнинг махсулотига талабнинг пасайганида, одатда, нархларни пасайтирмайдилар, балки дефицитни вужудга келтириб, ишлаб чикаришни кискартирадилар. Бундан ташкари олигополия асосида кучли касаба уюшмаларнинг фаолияти туфайли «нархлар-иш хаки-нархлар» инфляцион спирали шаклланади.
У ёки бу давлат иктисодиёти «очиклиги»нинг усиши билан, унинг жахон хужалик алокаларига кириб бориши билан импорт инфляцияси хавфи ортиб боради. Шундай холда, 1973 йилда энерготашувчилар нархининг усиши («энергетик кризис») импорт килинувчи нефть нархининг усишига ва технологик занжир буйича бошка товарларнинг нархининг усишига олиб келди. Узгармас валюта курси шароитида мамлакат хар гал импорт товарлари нархлари кутарилишига «ташки» таъсирни бошдан кечиради.
Инфляцион кутишлар натижасида инфляция узини – узи кувватловчи характер касб этади. /арб мамлакатлари ва мамлакатимиздаги олимларнинг купчилиги бу омилга алохида карайдилар. Улар ишлаб чикарувчилар ва ахолининг инфляцион кутишларини енгиб утиш – антиинфляцион сиёсатнинг энг мухим (агарда бош булмаса) вазифаси дея ургу берадилар.
Инфляцион кутишларнинг иктисодиётга таъсир механизм кандай? Гап шундаки, ахоли узок вакт давомида нархларнинг усишини куриб ва уларнинг пасайишига умидни йукотиб, узининг жорий эхтиёжларидан ортик товарлар сотиб ола бошлйди. Бир вактнинг узида одамлар номинал иш хакини оширишни талаб киладилар ва шу билан жорий истеъмол талабининг купайишига туртки берадилар. Ишлаб чикарувчи якин орада хом ашё, материал ва жамловчи махсулотлар кимматлашишини кутиб, махсулотига юкорирок нарх куя бошлайди. Пулдан кочиш бошланади.
Инфляция ва унинг омиллари орасидаги вактли богланишни белгилаш мухим, бу инфляцион жараёнларни прогнозлаш ва бошкаришга имкон беради. Инфляциянинг янги куртаги чикиши – бу, омилларнинг вакт орасидаги динамикаси билан боглик. Пул массасининг усиши ва унинг товар билан таъминланиши уртасидаги нисбатни топиш учун ишлаб чикариш ва нархлар даражаси динамикасини тахлил килиш зарур. Айнан индекс инфляциядан дарак беради. Нархлар индексини хисоблаш учун маълум вактдаги «бозор савати» товар ва хизматларнинг жами нархлари уртасидаги муносабат олинади. Одатда, «бозор савати» товарлари таркибига барча ахоли харид киладиган купрок товарлар киритилади. Индекс, одатда, %да ифодаланади:

Бу ерда: Z-берилган даврдаги нархлар индекси, %;4


S-берилган даврдаги «бозор савати» нархи;
С-базис даврдаги «бозор савати» нархи.
Бирок, бу индекс куйидаги катор сабабларга кура, инфляциянинг реал даражасидан паст булиб чикади:
Аввало, одатда, «сават» таркибига кирмайдиган, янги турдаги махсулотларнинг нархи оширилади. Шунинг учун «сават» буйича хисобланган нархларнинг усиш индекси савдодаги барча товарлар гурухи буйича хисобланган индексдан анча паст чикади.
Халк истеъмоли товарларининг чакана нархи тушиши урнига уларнинг сифати пасайиши мумкин. Алохида тадкикотчиларнинг маълумотларига кура, 1987-1989 йилларда совет корхоналари ишлаб чикарган халк истеъмоли товарларининг сифати хар йили уртача 2%га, чакана нархларни саклаган холда, пасайиши кузатилган. Сифатнинг пасайиши бу товарнинг истеъмол хусусияти, фойдалилиги пасайишига олиб келади, шу билан боглик холда у фойдалилик хусусияти бирлигидан анча юкори нархда сотилади. Шундай килиб, сифат пасайишини нархлар индексининг адекват усиши сифатида куришга барча асос мавжуд.
Курсатилган 2 омил каторида учинчи, етарлича кудратли, иктисодиёт дефицитида намоён булувчи омил хам таъсир килади. Халк истеъмоли товарларининг дефицити инфляцияларнинг манбаи хисобланади. Дефицит билан боглик инфляциянинг намоён булиши шундай нархларнинг усишида кузатиладики, агар товарни очик бозордан харид килиш имкони булмаса, истеъмолчи уни шу нархларда норасмий, «кора бозор»дан сотиб олишга мажбур булади.
Истеъмол нархларининг усиши ишлаб чикариш харажатларининг купайиши (улгуржи нархларнинг усиши) билан хам боглик булиши мумкин. Казиб олувчи тармокларда, айникса, ёкилги-энергетика мажмуаларида нархларнинг усиши маълум вактдан кейин халк хужалигининг барча секторларидаги харажатлар даражасида «домино» принципи буйича аксини топади.
Истеъмол товар ва хизматларининг кимматлашуви ва окибатда иш хаки ва ижтимоий туловларнинг купайиши руй беради.
Демак, нархлар индексининг узгариши ва унинг катталигини прогнозлаш турли хил омилларга боглик: «бозор савати»нинг таркиби, махсулот сифати, ишлаб чикариш харажатлари ва халк истеъмоли товарлари дефицитининг катталиги. Шунинг учун бу индексни куллаш инфляция суръатларини прогнозлаш учун етарли эмас.
Истеъмол нархлари усиши курсаткичини ЯИМ дефляторининг усиш курсаткичларига узгартириш керак, деган фикр бор.
,
Бу ерда: Д-ЯИМ дефлятори;
Nn-номинал ЯИМ;
Np-реал ЯИМ.
Маълумки, бу курсаткичларнинг устунлик ва камчиликлари бор. Нархлар индекси (ва мос равишда усиш суръатлари) нисбатан соддалиги ва хисоб – китобларнинг оперативлиги билан ЯИМ дефлятори индекси олдида устунликка эга. Катта харажатларсиз нархлар индексини нафакат йиллик, балки ойлик, хатто хафталик ораликлар учун аниклаш мумкин. Айнан шунинг учун ундан турли максадларда кенг фойдаланилади – ахоли даромадлари индексациясини назарий тахлилидан то амалий хисоб – китобларигача.
ЯИМ дефляцияси хисоб-китобларининг кенг куламлилиги туфайли у чоракда бир марта, одатда бир йилда бир марта номинал ва реал ЯИМнинг йиллик хажми аникланиши билан бир вактда утказилади. ЯИМ таркибини хисоб – китобларидаги доимий тугрилашлар туфайли унинг хажми, уз навбатида ЯИМ дефляторининг хажми бир неча марта кайта куриб чикилади (баъзида йиллар утиб). Бу холат нафакат утиш давридаги мамлакатларга, балки нисбатан мукаммалрок статистикага эга ривожланган давлатлар учун хам характерлидир. Шунинг учун ЯИМ дефляторидан амалий максадларда кам фойдаланилади. Шунга карамай, дефляторнинг истеъмол нархлари индекси олдида бир мухим устунлиги бор, чунки дефлятор ЯИМнинг барча компонентлари учун хисобланади (хусусий ва давлат истеъмоли, инвестициялар, ташки савдо), шунинг учун унда инвестицион жараёнлар, камида назарий, унда туликрок хисобга олиниши керак.
Корреляция коэффициенти ёрдамида истеъмол нархлари индекси ва ЯИМ дефлятори мохиятига кура, бир хил ходисани характерлаши исботланган. Улар орасида фарк катта эмас. Шунинг учун омилли тахлилда бир узгарувчини бошкасига алмаштириши унинг натижаларига статистик ахамиятли таъсир этмайди. Уз навбатида, истеъмол нархлари индекси курсаткичини ЯИМ дефлятори индекси курсаткичи билан алмаштириш ва аксинча, инфляция суръатларини бошка макроиктисодий курсаткич билан боглаб турувчи холларда сифатли узгаришларни келтириб чикариши мумкин эмас.
Бирок купчилик иктисодчилар инфляция суръатларини тахлил килиш ва прогнозлашда 1 та курсаткични урганиши етарли эмаслигини, турли курсаткичларнинг комплекс тахлили кераклигини таъкидлайдилар.
Инфляция динамикасини прогнозлаш учун иктисодий ривожланишнинг асосий омиллари уртасидаги узаро таъсирни ва мос равишдаги вакт оралигини белгилаш керак.
Одатда эса, масалани урганиш пул массаси динамикаси ва истеъмол нархлари индекси тахлили билан чекланилади. Турли давлатларда миллий иктисодиётнинг хусусиятларини хисобга олувчи инфляция даражасини прогнозлашнинг турли моделлари ишлаб чикилмокда. Масалан, АКШда ишлаб чикилган инфляция даражасини хисоблашнинг MODJS модели. Бу эконометрик моделда куйидаги омиллар – аргументлар кулланилган:
Хукумат кузда тутаётган эгри соликларнинг узгариши (нарх ичидаги соликларнинг);
Давлат субсидиялари (субвеция ва дотациялари)нинг тахминий узгариши;
Давлат назоратидаги баъзи товар ва хизматлар гурухи нархининг тахминий узгариши;
Хукумат ва фермер уюшмалари уртасида кишлок хужалик махсулотлари нархи буйича мехнат битимлари ва келишувларининг маълум холати;
Трансферт туловлари.
Юкорида келтирилган барча омиллар бошкарувчи (инструментал), чунки хукумат карорларига боглик ва шу маънода улар эндоген хисобланади.
Моделда омиллар сифатида баъзи экзоген узгарувчилар хам кулланилган:
Импорт махсулотга прогноз нархлар;
Бандлик даражаси прогнози ва бошкалар.

6. Имитацион модель тушунчаси

Имитацион модел аналитик моделдан фаркли уларок, урганилаётган объектнинг хатти-харакати ва ички структурасигача курсатувчи ёйилган схемани билдиради. Моделда ифодаланувчи ходисаларни, уларнинг мантикий структурасини саклаган холда, вакт буйича кетма-кетлигини, урганилаётган тизимнинг узгарувчилари ва параметрлари уртасидаги алокаларни сакалаган холда кайта ишлаш имитацион модел учун характерлидир. Имитацион моделлар моделлаштирилаётган тизим хакида ахборот олиш ва кейин, карорларни шакллантириш учун ярокли бахони ишлаб чикиш учун мулжалланган. Мисол урнида куп тармокли иктисодиётда ишлаб чикариш ва истеъмолни мувофиклаштиришнинг имитацион моделини куриб чикамиз (5-тасвир).
Система 2та формаллашган блокка эга: моддий ишлаб чикариш имитацияси ва истеъмол мухити имитацияси. Системада бир канча бошкариш параметрларидан фойдаланувчи экспериментатор кузда тутилган: тармоклар уртасида капитал куйилмаларининг таксимланиши, жамгариш суръатлари, иш хаки –махсулот бирлигининг иш хаки сигими, улгуржи ва чакана нархлар.
Экспериментатор ЭХМ билан фаол мулокотни амалга оширади. Махсулот турига хисобланган талабнинг тугриланувчи курсаткичлари ва унинг тармокда якуний ишлаб чикарилиши хакида ахборотдан фойдаланилади. Агар курсаткич бирликдан юкори булса, талаб таклифдан юкори, агар бирликдан кам булса, аксинча булади. Тугриланувчи курсаткичлар ва ялпи махсулотнинг тармоклар буйича усиш суръати экспериметатор томондан йул куйиш мумкин булган даража позициясидан тахлил килинади. Агар улр узгариши керак булса, экспериментатор у ёки бу бошкарув параметрини узгартириши мумкин. Масалан, капитал куйилмаларнинг таксимланиши ёки ахолининг ялпи даромади ёхуд нархлар масштаби узгартирилади. Блоклар янги тугриланувчи курсаткичларни аниклайдилар. Экспериментатор ишлаб чикариш ва истеъмолнинг коникарли мутаносибликка келгани хакида хулоса чикариши биланок системани келгуси йилнинг хисоб-китобларига утказади.
Шундай килиб, инсон-машина имитацион системаси ахоли пул даромадлари ва таклиф килинаётган товар ва хизматлар орасидаги энг яхши нисбатни таъминловчи прогноз вариантларини топишга имкон беради. Бошкарув парметрларини ажратиш, оралик карорларни бахолаш ва якуний карорларни танлаш экспериментаторга юкланади, мумкин булган купчилик ечим вариантлари ЭХМда ечилади.

5-тасвир. Имитацион моделнинг структуравий схемаси



Имитацион бизнес уйин имитецион системани янада ривожлантиришни кузда тутади ва уз ичига асосий элементлар билан бирга (имитацион модел ва имитация натижаларини тахлил килиш ва кайта ишлаш воситлари) махсус инструктив ва моделлаштирилаётган тизимнинг келгусид фаолиятида энг катта натижаларга эришишидан манфаатдор хамда карор кабул килувчи эксперт экспериментаторнинг таъсирини чегараловчи бошка воситаларни уз ичига олади.
Уйинчиларга хал килувчи дакикаларда ахборот олиш имконияти берилиши керак. Имитацион уйин моделини яратишда, аввало, уйинчиларнинг мотивация тизими ва уйин сценрийсини ишлаб чикиш лозим. Бундай моделларнинг бир кисми компьютердан фойдаланишга, бошка кисми – машинасиз имитацияга мослашган. Имитацион уйин моделлари исталган даражадаги объектлар учун курилиши мумкин: цех булимидан тортиб, умуман, халк хужалигигача. Яхши моделни яратиш катта вакт сарфини талаб килади (бир неча йилгача) ва арзон тушмайди, унинг ёрдамида прогнозлаш, яъни уйин утказиш, шунингдек, жиддий уринишларни талаб килади, чунки уйин катнашчилари сони бир неча юзга етиши мумкин. Бирок, бу харажатлар узини оклаган, зеро бундай моделлар бошка моделлар ишламайдиган жойда прогноз олиш имконини беради.
Имитацион моделлар бир катор устунликларга эга:
Адекват моделларни реал объектлар куллаш ва турли йул куйишларда модел билан чегаралнмаган тажрибалар утказиш имконияти;
Моделга ноаниклик омилларини, узгарувчиларнинг тасодифий характерини нисбатан осонрок киритиш;
Жараёнлар,вакт параметрлари, муддатлар, кечикишлар динамикасининг нисбатан осонрок ифодаланиши.
Иктисодий моделлар прогнозланаётган тизимнинг тавсифини хам, формаллашмаган алокаларини хам хисобга олгани учун улар унинг ривожланишини адекват ифодалашга кодир. Лекин айнан шундай формаллашмаган тавсифларни таърифлаш иктисодий моделларни тузишнинг асосий кийинчилиги хисобланади.
Динамик иктисодий моделлар бошлангич шартларга боглик булмаган тизимнинг асосий ривожланиш кирралари хакида хулоса килиш имконини беради. Бу хулосалар, албатта, прогнозлашнинг бошка усуллари ёрдамида кейин деталлаштирилади.
Бир вактнинг узида иктисодий моделларни ЭХМ учун ишлаб чикиш ва дастурлаш, одатда, куп мехнат ва вакт сарфлари билан боглик. Чунки уларнинг хар бири узича ажойибдир. Иктисодий моделлар асосида прогнозлаш уз ичига бир канча асосий боскичларни олади:
Тадкикот вазифасини белгилаш, прогнозланаётган тизимни урганиш, эмпирик ахборотларни туплаш, моделлашнинг асосий муаммоларини ажратиш;
Иктисодий моделларни шакллантириш; модел ва унинг остки моделларини ифодалашнинг структураси ва принципларини танлаш, шунингдек йул куйиладиган соддалаштиришни танлаш, улчанадиган парметрлар ва модел чифати мезонларини танлаш;
Киритилган маълумотлар билан иктисодий моделнинг адекватлигини ва моделлаштирувчи алгоритмнинг назорат тажрибалари натижалари мувофиклиги ва чегаравийлиги даражасига кура, аниклик ва яроклилигини бахолаш;
Куп вариантли тажрибаларни режалаштириш, тадкикот учун прогнозланаётган тизимнинг функционал тавсифини танлаш, тажриба натижаларини кайта ишлаш усулларини белгилаш;
Модел билан ишлаш, хисоб – китоблар ва имитацион тажрибалар утказиш; натижалар тахлили, моделлаш маълумотлари буйича хулосаларни шакллантириш, якуний прогноз ишлаб чикиш.
Айтиш керакки, имитацион системадан фойдаланиш режимини имитацион бизнес уйин шаклига утказиш мумкин. Бунинг учун, биринчидан, имитацион тажрибада эксперт-экспериментаторлар гурухи иштирок этиши, иккинчидан эса иштирокчиларнинг фаолияти алохида уйин коидалари куринишида акс этган ва чегараланган булиши зарур. Имитацион тажрибада хар бир иштирокчининг асосий вазифаси мавжуд вариантлардан унинг фикрича яхши натижаларга эришишини таъминловчи кандайдир стратегияни шакллантириши лозим.
7. Комплекс усуллар моделлари

Иктисодий тизимнинг мураккаблашуви, тасодифий катталиклар ва ноаниклик омилларини хисобга олиш зарурияти, жорий натижалар ва келгуси ходисаларнинг узаро богликлиги динамиклиги, урганилаётган купчилик ходисалар уртасида комплекс богликлик туфайли бундай мураккаб тизимга адекват булган анъанавий ИММни тузиш мураккаброкдир.


Одатда, мураккаб тизимларни моделлаш вазифанинг йирик улчамлилигига, ички узаро богланишлар сонига, турли хил эхтимолли тавсифларга дуч келади.
Аралаш ахборот асосидаги усуллар комбинациялашганлиги давлат «СЭС»и каби мураккаб тизимларни прогнозлашда кулланиладиган куйидаги усулларни киритиш мумкин:
Тарихий ухшатиш усули;
Сценарий тузиш усули;
Эконометрик моделлар;
Имитацион моделлар.

Кискача хулосалар


Ялпи талаб бу, барча хужалик субъектлари, тотвар ва хизматлар истеъмолчилари сифатида турли нарх даражаларида бу субъектлар канча товар ва хизматлар сотиб олишларини курсатувчи моделдир.
Истеъмол талабининг макроиктисодий функцияси ахоли талаб килувчи товар ва хизмаатлар хажмининг талабини белгиловчи асосий омилларга богликлигини курсатади.
Ресурсларни таксимланишининг тузилмавий хусусиятлари эхтиёжларининг тузилмавий хусусиятлари каби куп тармокли тузилмалар оркали макроиктисодий курсаткичлар узгаришида ифодаланади.
Инфляция узгаришларини прогнозлашда мухимм булиб инфляция билан унинг омиллари вакт алокаларини урнатишдан иборат. Бу эса инфляцион жараёнларни прогнозлаштириш ва бошкариш имкониятини беравди.
Имитацион моделлар моделлаштирилаётган тизим хакида ахборот олиш ва кейин карорларни шакллантириш учун ярокли бахони ишлаб чикариш учун мулжалланган.
Асосий адабиётлар

Основу экономического и социального прогнозирования под редакция В.И Мошна Д.М Крукс М. Вусшая школа 1982.


Рабочая книга по прогнози рованцю Подредал имеет Бестужева Лада М. Мусль 11988.
Вишпев С.М. «Основу комплексного и прогнозирования » М. Наука 1977.
3. www.ziyonet .uz
Download 26,91 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish