Dnk ning tuzilishi va strukturasi

1. 
   RNKning tuzilishi va turlari. 6.3. RNKning tuzilishiRINK — poliribonukleotid xuddi DNKga o‘xshab, barcha tirik organizmiarda uchraydi. RNKning birlamchi tuzilishi deb polinukleotidlar zanjirida nukleotidlarning ketma-ket joylashuviga aytiladi (AMF, GMF, SMF, UMF). Bular tarkibiga .riboza kiradi.Masalan, A~G-S~U-A-G-S-U-G-S-A .....Bir zanjirli tuzilishga ega bo‘lgan vodorod bog'lari hisobiga zanjir ichida nukleotidlar spirallashgan va buklangan bo‘lsa, bunda RNKning ikkilamchi tuzilishi deb ataladi.Tirik hujayrada, asosan, uch xil: ribosomal RNK (r-RNK), informatsion RNK (i-RNK) va transport RNK (t-RNK) uchraydi.Ribosomal RNK hujayrada umumiy RNK miqdorining 60—80% ini tashkil etadi.Turli organizmlardan ajratib olingan ribosomalar tarkibida sedimentatsiya konstantasiga ko‘ra bir-biridan farq qiladigan r-RNK turlari - 5S, 5,8S, 16S, 18S, 23S, 28Sr-RNKlar topilgan. Ularning molekular massasi 0,3510⁶-1,8-10‘⁶ atrofida bo'ladi. Ular 120 dan 6000 tagcha mononukleotiddan tashkil topgan. Tashuvchi RNK (t-RNK) hujayradagi miqdori rRNKdan keyinda turadi. U umumiy RNKning 10—15% initashkil etadi. lining 60 dan ortiq turi ma’lum. Ularning tarkibida 75—85 ta nukleotid bo'lib, molekular massasi 23000—28000 atrofida. t-RNK sitoplazmada erigan holda uchraydi.Axborot-RNK (i-RNK) umumiy RNKning 2—5% ini tashkil etadi. U ham sitoplazmada, ham yadroda uchraydi. Molekular massasi 0,5 • 10^ va undan ortiq. lining turi juda ko‘p.Har bir i-RNK turiga maxsus oqsil to‘g‘ri keladi. Shuningdek, yadroda har xil yuqori molekulali RNK (ya-RNK) uchraydi.RNKni bir-biridan ajratishda ultrasentrifugalash, elektroforez, xromatografiya usullaridan foydalaniladi.RNK, asosan, UMF, SMF, AMF va GMFlardan tashkil topgan.Unda ham nukleotidlarning bog'lanishi xuddi DNKdagiga o'xshash, ya’ni nukleotidlar o‘zaro fosfodiefir bog‘lar orqali birikkan. RNKda ham nukleotidlar konsentratsiyasi ma’lum qonuniyatga bo‘ysunadi.
   

2. 
   DNK ning tuzilishi va strukturasi.
   

DNK — dezoksiribonuklein kislota barcha tirik organizmlar hujayrasida, hatto ayrim viruslarda genetik modda sifatida keng tarqalgan. Lining hujayrasidagi asosiy qismi yadro xromosomalarida, qisman sitoplazmada (0,1—0,2%) bo‘ladi. Sitoplazmatik DNK yoki satelit (sayyor) DNK yirik organoidlar — mitoxondriya, xloroplast, kinetoplast (bir hujayrali organizmlarda) va boshqalarda uchraydi. Lekin u plazmatik membranalarda ham juda oz miqdorda boiishi keying! tekshirishlarda aniqlangan.DNKning hujayralardagi umumiy miqdori organizmning evolutsion pog‘onada rivojlanganlik darajasiga bog'liq, ya’ni organizm qancha sodda tuzilgan bo‘Isa, ularda DNK miqdori oz, qancha murakkab tuzilgan bo'lsa, aksincha, ko‘p bo4adi. Uining ayrim organizmlar hujayrasidagi (xromosomalarning gaploid to'plami bo'yicha) miqdori 13-jadvalda keltirilgan. Lekin shuni eslatib o‘tish kerakki, ayrim sodda tuzilgan qadimgi organizmlarda (masalan, ikki yoqlama nafas oluvchi baliqlarda, amfibiyalarda) DNK miqdori sutemizuvchilardagiga nisbatan bir necha marta ko‘p boiishi aniqlangan.
Oqsillarga o`xshash DNK ham birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi strukturaga ega. DNK ning birlamchi strukturasi DNK barcha tirik organizmlarda va ayrim viruslarda mavjud. U genetik (irsiy) axborotlarni o`zida saqlab, uni avloddan-avlodga uzatishda bevosita ishtirok etadi. DNK molekulasining birlamchi strukturasida irsiy belgilar rejalashtirilgan, ular birinketin joylashgan dezoksiribonukleotidlar qatoridan iborat. DNK tarkibida to`rt xil dezoksiribonukleotid bo`lib, oqsildagi aminokislotalar sonidan kam bo`lsa ham ularning ketma-ket qator soni oqsildan uzun bo`ladi.
DNK ning ikkilamchi strukturasi DNK ning nukleotid tarkibi to`g`risidagi analitik ma'lumotlar asosida Uotson bilan Krik 1953- yilda DNK molekulasining qo`sh spirallarini bir-biriga o`ralgan tuzilishi to`g`risidagi g`oyani taklif etdi. Keyinchalik bu nazariya eksperimental tasdiqlandi. DNKning ikkilamchi strukturasini muvofiqlashtiradigan asosiy omillar quyidagicha: A va T o`rtalaridagi vodorod bog`lari bo`lib, bu juftlikda ikkita bo`ladi. G va S juftligida esa vodorod bog`lari uchta. Azot asoslarini komplementar (bir-birini to`ldiruvchi) deyiladi.Komplementar juft azot asoslari A-T va G-S lar faqat katta-kichik o`lchami bir xil bo`lishi bilan birgalikda, ularning shakli ham bir xilda bo`ladi.Qo`sh spiralli strukturaning o`zagi fosfat va dezoksiriboza guruhidan tashkil topgan. U fazoviy o`qqa nisbatan o`ngga buralish xususiyatiga ega. Spiralning ichki qismiga azot asoslari u fazoviy o`qqa nisbatan perpendikulyar joylashgan.
DNK ning uchlamchi strukturasi Ikki spiralli DNK molekulasi har qanday organizmda zich holda joylashib uch o`lchovli murakkab strukturani hosil qilishi mumkin. Prokariot organizmlarda ikki zanjirli DNKning kovalentli tutashtirilgan aylana shaklidagisi chap superspiral holatidagi ko`rinishi uning uchlamchi strukturasini yaratadi. DNK ning superspiralizatsiyasi nihoyatda katta bo`lgan molekulani kichik hajmdagi hujayraga joylanishini ta'minlaydi. E coli DNK sining uzunligi 1 mm, hujayrasi esa 5 mkm dan oshmaydi. DNKning superspiralizatsiyasi zanjirning ajralishini, replikatsiya jarayonining aytiladi.

1.OQSIL BIOSINTEZI

Oqsil biosintezi to ‘rtta bosqichda boradi: 1) aminokislotalar faolligini oshirish; 2) initsiatsiya - polipeptid zanjiri sintezining boshlanishi; 3) elongatsiya - hosil bolayotg an polipeptid zanjirining uzunlashishi; 4) terminatsiya - polipeptid zanjiri hosil bolishining tugashi
1.Bu bosqichda aminokislotalar faolligi oshadi va ular polipeptid zanjirini hosil qilishda o ‘zaro osonlik bilan birlashadi. Aminokislotalar faolligining oshishi ularga A TF birikishi bilan amalga oshiriladi. A T F dagi barcha energiya am inokislotalarga o‘tadi va ularninhg faolligi oshadi. A m inokislotaga A T F ning birikishida maxsus ferm ent am inoatsil - R N K sintetaza fermenti qatnashadi.
2. Initsiatsiya. Faollangan am inokislotalam i t-R N K ribosomaga olib keladi. t-R N K o‘zining i-R N K (k o d o n )g a m os keladigan nukleotidlari b o ‘lgan qism i (antikodon) bilan birlashadi. S hunday qilib, i-R N K , ribosom aning kichik b o ‘lagi va t-R N K lardan iborat bòlgan bog‘lam hosil b o ‘ladi. Bu b o g ‘lam n in g hosil b o iis h id a bakteriyalarda initsiatsiya kodonlaridan (A U G , G U G , U U G ) bittasi ham da initsiatsiya bosqichining ferm entlari F1 F2 va F3 ishtirok etadi. F1, - ribosoma, i-R N K va t-R N K laning bir-biriga bog‘lanishini, F2 — esa bu bog‘lam ning m ustahkam ligi va turg‘unligini ta ’m inlaydi. F3 80S ribosomani 50S" va 30S* ribosomalarga ajratadi.
3. Elongatsiya. Ribosomada aminokislotalar bir-biriga ketm aket birika boshlaydi. R ibosom a i-R N K b o ‘ylab 5__3" tomonga qarab harakat qiladi. t-R N K olib kelgan am inokislotalar o ‘zaro birlashib oqsilning polipeptid zanjirini hosil qila boshlaydi. Ribosom aga keltirilgan am in o k islo talar dastlab ribosom aning k atta 5 0 5 b o ‘lagidagi aminoatsil (A) m arkaziga kelib turadi. K eyin esa uning peptid (P) m arkaziga o ‘tadi va aminokislotalar o ‘rtasida peptid bog‘i hosil b o ‘la boshlaydi. Bo‘shagan A markazga yana boshqa am inokislota keladi. Aminokislotaning ribosomadagi A markazga birlashuvi maxsus T ferm ent yordam ida am alga oshiriladi
4.Terminatsiya. Oqsil biosintezi ning tugallanishi haqidagi xabarni uchta - UAA, U A G , U G A terminatsiya kodonlaridan biri beradi. Chunki hujayrada bu kodonlarga to 'g 'ri keladigan t-R N K (antikodon) y o 'q . Shuning uchun ribosom aning A m arkaziga - i-R N K ning yuqoridagi kodonlaridan biri to 'g 'ri kelganda hosil b o 'lay o tg an polipeptid zanjirining uzayishi to'xtaydi. Terminatsiya bosqichi ham fermentli jarayon bo'lib , bir qancha (R , R .S , T R va b oshqa) fe rm en tla r ish tiro k id a am alga o sh irilad i. M asalan , fermentlar ribosomaning A markazidan oxirgi t-R N K ni ajratib yuboradi. Hosil bo'lgan yangi oqsil molekulasi ribosom adan ajralgach, i-R N K yana oqsil biosintezida qatnashishi mumkin. Keyin esa parchalanib ketadi. Polipeptid zanjiri hosil bo'la boshlashi bilan uning kimyoviy shakllanishi ham boshlanadi. F erm entlar ishtirokida bo'ladigan bu jarayon ayniqsa oqsilning birlam chi strukturasi hosil bòlishi kuchayadi.

5. 
   DNKning xossalari.
   

DNKning xossalari. DNK ipsimon oq modda bo‘lib, suvda yaxshi erimaydi. Lekin tuzlaming suvdagi eritmasida yaxshi eriydi. lining eritmasi yuqori qovushqoqlikka ega. Eritmaning qovushqoqligi DNKning molekular massasiga bogiiq va o‘zgarishi mumkin.Shuningdek, uning eritmasi tarkibida fosfor ko‘p bo‘lganligi uchun u yuqori zichlikka ega.DNK qo‘sh spiralining tarqalib yakka spiralli tugunga o‘tishiga denaturatsiya deb ataladi (pH, qizdirganda, suvli muhitga spirt, ketonlar qo‘shish). DNK qo‘sh spiralining tuzilishi faqat harorat ko‘tarilganda emas, balki muhit kuchli kislotali yoki ishqoriy tomonga o‘zgarganda ham buziladi, ya’ni u denaturatsiyaga uchraydi.Umuman olganda, DNKning denaturatsiyasi qaytarjarayon. Uni maxsus sharoitda ilgarigi holatiga keltirish mumkin, u renaturlangan DNK deb ataladi. Masalan, harorat ko‘tarilish bilan dcnaturatsiyaga uchragan DNK molekulasi sckin-astasovitilsa, renaturatsiyaga uchraydi yoki uzoq vaqt suyuqlanish haroratdan 20° past holatda saqlansa oson renaturlanadi. Bu vaqtda bar bir zanjirdagi komplementar asoslar bir-birini topib, vodorod bog'lar hosil qiladi va nihoyat, bispiralli tuzilishi tiklanadi..

.

5. 
   RNK SINTEZINING BOSQICHLARI.
   

RNK ning 3xili malum 1) i-R N K — informatsion (axborotli), bir necha yuz nukleotiddan iborat bolib , irsiy axborotni DNK molekulasidan ko‘chirib, uni yadrodan oqsil sintez qilinayotgan joyga (sitoplazm aga) chiqaradi; 2) t-R N K - transport (tashuvchi); m olekulasida 70 ga yaqin nukleotid b o iib , oqsil sintezi b o iay o tg an joyga, ya’ni ribosomaga tegishli am inokislotalam i tashib keltiradi; 3) r-R N K - ribosoma R N K si: hujayradagi ribosomalarnin g tarkibiga kirib, 4 - 6 m ing nukleotiddan tashkil topgan boladi. Y uqori tuzilgan organizm lar hujayrasida R N K ning barchs a turlari nusxa beruvchi (m atritsa) hisoblangan D N K dan sintez qilinadi. 1959-1961 - yillari olimlar DNKK zanjirining bittasidan R N Kni sintezqiluvchi ferment R N K - polimerqzan i topishdi . R N K -p olimeraa z a h a tto k i probirkada o‘tkazilayotgan tajribalarda ham o ‘z vazifasini bajara olar ekan.i-R N K D N K m olekulasidagi oqsil to ‘g‘risidagi axborotni o ‘ziga ko‘chirib oladi. Bir m olekula - i-R N K D N K m olekulasining bitta genga to ‘g ‘ri keladigan b o la g id an axborotni ko‘chirib oladi va bu axborot asosida bir m olekula oqsildagi am inokislotalarning ketm aket joylashishini belgilaydi. i-R N K yadrodan sitoplazm aga chiqib ribosoma bilan birlashgach, sintez qilinishi kerak b o lg a n oqsilga nisbatan nusxa beruvchi (m atritsa) b o ‘lib hisoblanadi. R N K ning D N K asosida sintez qilinish jarayoniga transkripsiya (nusxa ko‘chirish) deyiladi. D N K asosida R N K ni sintez qiladigan RNK polimeraza fermentini R.B. Xesin rahbarligida m s olim lari yaxshi o ‘rganishdi va uning oltita - 2 ta alfa va beta beta bolaklaridan iborat ekanligini ko‘rsatdilar. Bu bo‘laklardan biri, ya’ni sigm-omil D N K m olekulasining qaysi joyidan boshlab kerakli oqsil uchun axborot kobchirishni bclgilaydi, ya’ni i-R N K sin tezi boshlanadiganjoyni topadi. Bu joyga promotor deyiladi. O datda prom otorda A va T nukleotidlari juda ko‘p bo'ladi. Shuning uchun zanjirining bu joyida nukleotidlarning ketma-ket joylahishi TATA ko ‘rinishida boNadi va R N K sintezi zanjirning shu joyidan boshlanadi. R N K sintezi boshlangach sigma omil DNK dan ajraladi. B akteriyalarda i-R N K sintezi tezligi harorat 37 °C bolganda sekundiga 4 0 -4 5 nukleotidga teng b o ‘ladi. Transkripsiyaning tugallanishi D N K molekulasiga R N K polimeraza fermentining yana bir bolagi bolgan S (ro )-omilning birikishiga bog‘liq. Bu ferm entni terminatsiya fermenti deyiladi va uning D N K ga birikishi bilan D N K m olekulasining term in ato r uchastkasida transkripsiya tugaydi. Y adroda sintez qilingan i-R N K sitoplazm aga chiqib ribosoma bilan birlashadi va o ‘zidagi axborotni oqsil m olekulasiga o ‘tkazadi. Irsiy axborotning oqsil molekulasiga o ‘tkazilishiga translatsiya deyiladi. Bakteriyalarda bitta R N K polim eraza uch xil, ya’ni i-R N K , t-R N K , r-ixN K lam i ham sintez qila olishi mumkin.t-R N K oqsil sintezi uchun kerakli am inokislotalam i oqsil sintez qilinayotgan joyga olib keladi. B irinchi m arta 1 9 6 4 -yili alanin aminokislotasi t-R N K sining strukturasi to ‘liq o ‘rganilib, uning 77 ta nukleotiddan iborat ekanligi aniqlandi. t-R N K ning i-R N K kodoniga to ‘g lri keladigan joyi antikodon deyiladi. t-R N K m olekulasi odatda uzun ipcha holida boNmasdan, kom plem entar qism lari (azotli asoslari)bilan bir-biriga yaqinlashganda ular orasida vodorod bog‘lari hosil bolganligi uchun yigNlgan holda bolafi.

6CHORGAFFF QONUNI.

C h orgaff 1950- yili barchaorganizm larning D N K m olekulasida adeninning soni timinnikiga, guaninniki esa sito zin n in g soniga doimo to ‘g‘ri kelishligini aniqladi. Demak purin asoslari bilan pirim idin asoslalining soni teng. Barcha organizmlarda DNK Molekulasidagi nukleotidlaro ‘xshash, lekin ular soni va qanday tartibda kelishi bilan farq qiladi. D N K molekulasi qanday tuzilganligini aniqlash uzoq yillar davom ida muammob o ‘lib keldi. L ekin 1950- y illardaM. Uilkins D N K molekulasini rentgen nuri yordamida tekshirishdan olingan natijalami murakkab matematik usullar bilan hisoblashlardabn keyin DNK molekulasining fazoviy rentgenogrammasini oldi.
Turli tabiiy manbalardan ajratib olingan DNKlarning nukleotid tarkibini o‘rganisb natijasida Chargaff qator miqdoriy qonuniyatlarni aniqJadi. Hozirgi vaqtda bu qonuniyatlar Chargaff qoidasi deb yuritiladi.
1 DNK molekulasidagi purin asoslari, ya’ni adenin va guaninning molar konsentratsiyasining yig‘indisl pirimidin asoSlari — sitazin va timirming molar konsentratsiyasi yig‘indisiga teng;A + G.S + T= 1

2. 
   Adeninning molar konsentratsiyasi timinnikiga, gulaninniki sitozinga teng;A=T; G =S yoki A-T=1 G-S=1
   
3. 
   DNK zanjiridagi 6-aminoguruhi asoslar miqdori 6- ketoguruhi asoslar miqdoriga teng, ya’ni adenin va sitozin molar konsentratsiyalari yig'indisiga teng:A+S=G+T yoki = 1
   
4. 
   4. Guanin bilan sitozin molar konsentratsiyalari yig'indisining adenin bilan timinning (DNK yoki urasil RNK molekulasida) molar konsentratsiyalari yig’indisiga nisbatan turli manbalardagi nuklein kislotalarida turlicha boMadi. BuG + Smaxsuslik koeffitsiyenti deb ataladi vaA+T(U)shakldaifodalanadi.
   
5. 
   

7. 
   .OQSIL MOLEKULASIDAGI KIMYOVIY BOĢLAR.
   

Oqsil molekulasida aminokislotalar peptid ,disulfit,vodoror,ion va boshqa boģlar orqali boglanadi.Peptid boģlar mustahkam kovalent boģlar bolib oqsillarning asosiy tayanch oqi hisoblanadi.Bunday boģlar bir aminokislotaning karboksil guruhi ikkinchi aminokislotaning amin guruhi bilan òzaro reaksiyaga kirishishi natijasida hosil bòladi.Oqsil tarkibidagi aminokislotalarning aminokislota qoldiqlari deyilib ular ozaro bir birlari bilan peptid boglar orqali boģlanadi. PEPtid boģlarning uzunligi 0,1325nm mazkur raqamlar birlamchi C-N bogi va ikkilamchi C=N boģi òrtasidagi ortacha korsatgich sifatida qabul qilingan.Yani peptid bogi birlamchi boģdan qisqa ikkilamcji boģdan uzunroq
Vodorod boglari O N C kabi elektromanfiy atomlarga ega bolgan imolekula va birikmalarda xosil boladi.Oqsil molekulasudagi vodorod boglar polipeptid zanjiri ichidagi NH va CO-gruppalari òrtasida sodir bòladi.
Oqsil molekulasida vodorod vs peptid boglardan tsshqari yana qoshimcha kovalent boglar xam uchraydi.Sistein aminokislotasi disulfit boglar orqali oqsil molekulasining malum qismida disulfit koprikchalarini xosil qiladi.Disulfit boģlar oqsil molekulasini mustahkam fazoviy konfiguratsiyasini hosil qilishda ishtirok etadi.Peptid va polipeptid molekulasini shakllanishida yuqorida aytilgan asosiy kimyoviy boglardan tashqari ion va van-der-wals boglari ham ishtirok etadi.

7. 
   .ALBUMIN .PROlAMIN.ZEIN.GOSSIPIUM.EDESTEIN kabi oqsillar qaysi osimlik tarkibida uchraydi.
   

Albuminlar_Bugdoy noxat arpa yarkibida uchraydi Soya òsimligida 2xil albumin uchraydi .
Prolaminlar_boshoqli òsimliklarda uchraydi
Zein_makkajoxori donida uchraydi

11. 
    TRANSKRIPSIYA VA TESKARI TRANSKRIPSIYA.ranskripsiya deb DNKda joylashgan genetik axborotni RNKgako‘chirish va keyinchalik RNKdan ribosomaga o‘tkazish jarayonigaaytiladi. Transkripsiya qilinayotgan DNK bo‘lagi transkripton debataladi. Transkriptonlar uzunligi 300 nukleotiddan 108 nukletidgacha bo‘lishi mumkin. Transkriptonning ma’lum qismlari turli funksiyalarni bajaradilar. Bir guruh qismlar axborotli, boshqalari axborot saqlamaydi.Ko‘pchilik struktur genlarda, ayniqsa eukariotlarda, genetik axborot uzlukli yozilgan. Struktur genlardagi axborot tutuvchi qismlar ekzonlar,axborot tutmaydigan qismlar intronlar deb ataladi. Intronlar ekzonlarga nisbatan ko‘pincha uzunroq bo‘ladi va gen ichida intronlarga nukleotid juftliklarni ko‘p qismi to‘g‘ri keladi. Masalan: ovalalbumin genida 7 intron bo‘lib, umuman olganda 7700 juft asoslar saqlaydi, splaysingdankeyin hosil bo‘lgan mRNK da esa faqatgina 1859 asoslar bo‘ladi. Balki,intronlar ekzonlar uchun qo‘shimcha boshqaruvchilik vazifasinio‘tashlari mumkin.Transkriptonning transkripsiya boshlanadigan qismi promotor debataladi. Unga transkripsiyani yengillashtiruvchi oqsillar va RNKpolimeraza birikadi.Akseptor yoki boshqaruvchi zona bilan transkripsiyaga ta’sir etuvchi turli boshqaruvchilar bog‘lanishi mumkin. Akseptor zonadan keyin intron va ekzonlarni ketma-ketligini saqlagan struktur sistron yoki genlar keladi.Transkripton oxirida joylashgan nukleotidlar – terminator, transkripsiyaning tamom bo‘lganligi haqida axborot beradi.Transkripsiya uchun zarur:1 Transkripsiyaga uchraydigan DNK bo‘lagi.2. Ribonukleozidtrifosfatlar (ATF, GTF, UTF, STF).3. DNKga bog‘liq – RNK polimeraza.RNK sintezini quyidagi sxema bilan tasvirlasa bo‘ladi.Transkripsiya mexanizmi 3 bosqichdan iborat 1. Initsiatsiya.2. Elongatsiya.3. Terminatsiya.
    

11. 
    TERMINATSIYA.UNING AXAMIYATI VA TRIPLETLARI.
    
12. 
    Terminatsiya. Oqsil biosintezi ning tugallanishi haqidagi xabarni uchta - UAA, U A G , U G A terminatsiya kodonlaridan biri beradi. Chunki hujayrada bu kodonlarga to 'g 'ri keladigan t-R N K (antikodon) y o 'q . Shuning uchun ribosom aning A m arkaziga - i-R N K ning yuqoridagi k o d o n larid an biri to 'g 'ri kelganda hosil bolayotgan polipeptid zanjirining uzayishi to'xtaydi. Terminatsiya bosqichi ham ferm en tli jaray o n b o 'lib , bir qancha (R , R .S , T R va b oshqa) fermenetla r ishtiromida amalga o sh irilad i. M asalan , ferment TR riibosomaning A markazidan oxirgi t-R N K ni ajratib yuboradi. Hosil bo'lgan yangi oqsil molekulasi ribosom adan ajralgach, i-R N K yana oqsil biosintezida qatnashishi m um kin. Keyin esa parchalanib ketadi. Polipeptid zanjiri hosil bo'la boshlashi bilan uning kimyoviy shakllanishi ham boshlanadi. Fermentlar ishtirokida bo'ladigan bu jarayon ayniqsa oqsilning birlam chi strukturasi hosil b o 'lgandan keyin kuchayadi. Polipeptid zanjiriga har xil m etil, fosfat, asetil, uglevod va boshqa qoldiqlar yopishishi va har xil uzunlikka ega bo'lgan am inokislotalar qoldig'i ajralishi m um kin. Shundan keyin, oqsilning uchlamchi va to'rtlam chi strukturalari paydo bo'ladi. O dam ning hayoti davomida uning tanasidagi oqsillar bir necha m arta yangilanib turadi, lekin hulqatvori deyarli o'zgarm aydi. Organizm dagi barcha oqsillarning to'liq parchalanish m uddati kalam ushlarda 17 kunga, odam da 80 kunga teng.Odatda D N K asosida R N K sintez qilinadi. Lekin R N K asosida DNK sin te z q ilin ish i ham m u m k in . 1 9 7 0 -y ild a G .T e m in va G . B altim orlar R N K asosida D N K ni sintez qiladigan fermentni topishdi. Bu ferm ent teskari transkriptaza yoki RNK asosida DNK ni sintez qiluvchi DNK polimeraza deb ataladi. Sintetik jarayonning o'zi esa teskari transkripsiya nomini oldi.
    

14.Oqsil biosintezining boshqarilishi. H ujayrada oqsil sintezining boshqarilishini 1 9 5 0 -1 9 6 0 -yillar fransuz m ikrobiolog va genetik olim lari Fransua Jakob va Jak M anolar birinchi bo'lib ilm iy asosda tushuntirib beradilar. Jakob va M ano bakteriyalarda uchta genning, laktozaning parchalanishiga qatnashuvchi uchta ferm entini o'rgandilar. Bu uchta struktura genlari xrom osom ada bir-biriga yaqin joylashgan b o'lib, laktoza opcronini hosil qiladi. O peron chekkasida joylashgan gen operator geni deb ataladi. O peronning ishlashi bosbqaruvchi(regulator) genga bog'liq. B oshqaruvchi genning tabiati struktura genlariga o'xshashh b o 'lib , D N K m olekulasidagi m ustaqil sistron hisoblanadi. Boshqaruvchi gen o'zi boshqaradigan operondan ajralgan holda, ya'ni alohida joylashgan bo'lishi ham m um kin. Boshqaruvchi gen tabiati operon tabiatiga o'xshash bo'lgan va jarayonni to'xtatuvchi (repressor) ferm ent sintezini boshqarib turadi. Boshqaruvchi gen ishlab turgan paytda u bilan operator o'rtasida sitoplazm a orqali aloqa bog‘lanadi. Shuning uchun ularning har ikkalasi alohida-alohida joylashishi mumkin. Hujayrada oqsil biosintezi ikki xil usulda boshqariladi:1) oqsil biosintezida qatnashadigan ferm entlarning hosil bolishiga yol qo'ymaslik (repressiya);

2) oqsil biosintezida qatnashadigan ferm en tlarn in g faolligini pasaytirish (ingibirlash).
1. Boshqaruvchi (regulator) gen ishtirokida hosil bolgan jarayonni to'xtatuvchi ferm ent (repressor) o 'z i m ustaqil holda ta ’sirini ko'rsata olm aydi. R epressom ing faol bo'lishi uchun u hujayrada to 'p lan ib qolgan quyi m olekulali m odda bilan m asalan, oqsil hosil qilishda qatnashadigan am inokislota arginin bilan bog'lanishi kerak. Arginin bilan bog'langach faollashib, o p erato r geni bilan bog'lanib uning ta ’sirini to'xtatadi va natijada oqsil uchun kerak bo'ladigan aminokislota argininning sintezi to'xtaydi. Bu esa o 'z navbatida argininli oqsil b io sin tezin i to 'x ta ta d i (42- rasm ). A gar hu jay rad a arginin to ‘planm asdan, ya’ni ko‘paym asdan sintez qilinayotgan oqsil tarkibiga kirib ketsa, y a’ni alohida o ‘zi u chram asa repressor arginin bilan boglanm aydi, chunki repressom ing o ‘zi operon bilan birlasha olmaydi va operon ishlayveradi.
2. Oqsil biosintezida q atnashadigan ferm entlarning faolligini pasaytirish (ingibirlash) yoki oqsil sintezini boshqarishning nozik usuli. Oqsil sintezini boshqarishning bu usulida ham oqsil biosintezini to ‘xtatish oxirgi m ahsulot ishtirokida am alga oshiriladi. Lekin bu usulda oxirgi m ahsulot korepressor sifatida repressor bilan birlashm asdan koferment sifatida to ‘g‘ri oqsil sintezining dastlabki bosqichlarida qatnashuvchi birinchi ferm ent (F ,) bilan bogManib, uning faolligini yo'qotadi. N atijada keyingi ferm entlar ham ishlam asdan jarayon bir zum da to ‘xtaydi. F erm ent (F ,) oxirgi m ahsulot bilan boglanib qolm asdan yana boshlangMch m ahsulot bilan ham bogalanadi. F erm entda bu m ahsulotlarni birlashtiruvchi m axsus m arkazlar bor. Bu m arkazlarning fazoviy tuzilishi h ar xil boganligi uchun oxirgi m ahsulot boshlangMch m ahsulotning o ‘rniga tusha olm aydi.
15.REPLIKATSIYA JARAYONI BOSQICHLARI VA KIM TOMONIDAN ORGANILGAN.
DNK molekulasi asosan hujayra yadrosida mujassamlashgan bo’lib, hujayra bo’linishi davrida uning miqdori o’z-o’zidan ikki baravar ko’payadi. Bu jarayon replikatsiya deb ataladi. Bu jarayon juda murakkab bo’lib, bunda DNK-polimeraza fermenti ishtirok etadi. DNK-polimeraza ishtirokida katalizlanadigan reaksiya bir qancha o’ziga xos xususiyatlarga ega. Awalo DNK replikatsiyasi uchuin DNK-matrisa zanjiri kerak. 1) Reaksiya 4 xil nukleozidtrifosfatlar (ATF d, GTF d, TSDF d, TTF d) ishtirokida boradi. Birorta nukleozidtrifosfat yetishmasa reaksiya bormaydi. Difosfatlar yoki monofosfatlar ishtirokida DNK sintezi reaksiyasi amalga oshmaydi.Reaksiyaga xos bo’lgan ikkinchi xususiyat shundan iboratki, albatta oz miqdorda tayyor holdagi DNK ishtirok etishini talab qiladi.DNK replikatsiya jarayoni yarim konservativ xarakterga ega, ya’ni yangidan hosil bo’lgan DNK molekulasidagi polinukleotid zanjirining faqat bittasi sintezlanadi, ikkinchisi esa tayyor holda dastlabki DNK dan o’tadi. Yangi sintezlanayotgan DNK tarkibidagi nukleotidlarning ketmaket joylashishi - dastlabki (matritsa) DNK tomonidan beligilanadi.DNK ning matritsali sintezida navbatdagi, nukleotid DNKpolimeraza uchun substratdir, reaksiyaga yuqori energetik aktivlangan formada kirishadi. Polimerazatsiya namunaning 31- tomonidan o’sib boradi, ya’ni sintez 51—>31 yo’nalishda boradi. Dezoksitrifosfatlaming tarkibidagi makrorgik bog’lar zanjiridagi nukleotidlararo bog’lami hosil qilish uchun sarflanadi.DNK replikatsiyasi uchun faqat DNK - polimeraza fermentining o’zi yetarli emas, bu jarayonda ma’lum funksiyani bajaradigan yigirmadan ortiq ferment va oqsillar ishtirok etadi. Replikatsiya jarayoni bir necha bosqichdan iborat. Bu bosqichlaming hammasi juda katta tezlikda, oliy darajada aniq o’tadi.Tabiiy DNK ning qo’sh spirali, ya’ni ona DNKsining zanjirlari I (replikatsiyalanish oldidan) kalta bir qismida yechilgan bo’lishi kerak.Termin F. Jakov va S. Brenner tomonidan taklif qilingan

16. 
    INTERON VA EKZON NIMA.
    

INTERON _i -RNK NING OQSIL TÒGRISIDAGI malumotsiz qismi.
EKZON_i RNK NING OQSIL TÒGRISIDAGI malumotga ega qismi.

17.GEN NECHTA QISMDAN IBORAT.GEN 3ta qismdan iborat ular.muton.rekon.sistron.1957 yilda Amerikalik olim S.Benzer tomonidan tasdiqlanib, genning eng mayda tarkibiy qismlari muton, rekon va sistronlar ekanligi aniqlandi.

MUTON genning mutatsiyalanadigan (o‘zgaradigan) eng kichik qismidir.
REKON genning rekombinatsiyalanish (qayta tuzilish) xususiyatiga ega bo’lgan eng mayda bo’lagidir.
SISTRON genning organizmda ma'lum belgilarning shakllanishini ta’minlaydigan qismi.

16. 
    GEN Gen injeneriyasi. G en injeneriyasi yordam ida nukleotidlar tartibi o ‘zgargan D N K molekulasi hosil qilinadi va uni ishlab turgan hujayra genom iga o ‘tkaziladi ham da shu bilan yangi irsiy belgili hujayralar olinadi. G en injeneriyasi hozirgi kunda organizm lar irsiyatini o ‘zgartirishning eng qulay usullaridan biri boMib qoldi. A m erikalik olim lar K. M erril, M. G ayyer va Dj. Petrichelilar 1971- yili ichak bakteriyasi xrom osom asidan lam bda bakteriofagi yordam ida sun’iy o ‘stirilayotgan odam hujayrasiga galaktoza-6 fosfaturidil - transferaza ferm entining hosil b o ‘lishini bo sh q arib tu ru v ch i g en n i k o ‘ch irib o ‘tk azd ilar. M a'lum ki, bu ferment odam da yetishmasa galaktozemiya irsiy kasalligi paydo boMadi. Tajriba sun’iy o ‘stirilgan odam hujayrasida o ‘tkazilgan boblsa-da, molekular irsiy kasalliklarni davolashda muhim ahamiyatga ega.G en injeneriyasi quyidagi asosiy m asalalam ing qanday yechilishiga bog‘liq bo ‘ldi: 1) har xil organizm dan olingan D N K m olekulasini m ayda b o lak larg a (genlarga) ajratish; 2) genlar ichidan keraklisini topib, shu genni tashib yuruvchiga (vektorga) birlashtirish; 3) D N K sida kerakli gen b o lg a n vektorni hujayraga kirgizish; 4) k o ‘pgina hujayralar orasidan ko ‘ch irib o ‘tkazilgan genni olgan retsipiyent hujayralarni ajratish.Birinchi m asala endonukleoza, transferaza va ligaza ferm entlari topilgandan keyin hal etildi. Ikkinchi m asalani yechishda vektor sifatida plazm idalar D N K sidan foydalanildi. U ch in ch i m asalani yechishda kalsiy tuzlardan foydalanildi. Kalsiy tuzlari ta ’sirida vektorni qabul qiluvchi hujayralar m em branasining o ‘tkazuvchanligi oshar ekan. Shuning uchun kerakli geni b o r vektor osongina hujayraga kiradi. T o ‘rtinchisi esa genetik va biokim yoviy usul lardan foydalanib, kerakli geni bo'lgan hujayralarni (klon) ajratib olish bilan hal etildi.G en injeneriyasi odatda uchta bosqichda olib boriladi:1. Kerakli genni ajratish yoki uni sintez qilish.2. Shu kerakli geni b o 'lg a n D N K ni k o 'ch iru v ch i (vektor) D N K siga ulash3. Kerakli gen ulangan vektor D N K sini hujayraga yoki organizmga o'tkazish.K o'zlangan m aqsadga ko'ra kerakli genni hujayradan ajratib olish yoki uni su n ’iy sintez qilish m um kin. Birinchi bo'lib, 1969- yilda am erikalik olim lar Shaparo va Bakvit ichak bakteriyasidan laktaza genini ajratib oldilar. Bu genni ajratishda lam bda bakteriofagidan foydalanildi. Lam bda bakteriofagi ichak bakteriyasidan laktaza genini o'ziga birlashtirib oladi. S hundan keyin laktaza geni bo'lgan ushbu bakteriofagdan maxsus ferm entlar yordam ida toza holda laktaza genini ajratib oldilar va uni ko'chiruvchiga (vektorga) birlashtirdilar.G e n in jen eriy asid a h u jay rad an a jratib o lin g an kerakli gen ko‘chirib o ‘tkazuvchi D N K siga, ya’ni vektor D N K siga ulanadi. O d a td a , lam b d a bakteriofagi h ay v o n larn in g ayrim o n k o g en viruslari, b ak teriy alarn in g p lazm idasi va ep iso m alari v ek to r sifatida ish latilad i
    

NEKROZ VA APPAPTOZNING BIR BIRIDAN FARQI.

Apoptoz bu rejalashtirilgan oʻlim yoki “hujayraning oʻz joniga qasd qilishi”dir. Bu hujayralar shikastlanish tufayli nobud boʻladigan nekrozdan farq qiladi.
Apoptoz – bu keraksiz hujayraning tarkibiy qismlari immun hujayralar tomonidan “yigʻish” uchun mayda membrana qadoqlariga oʻraladigan tartibli jarayon.
Apoptoz rivojlanish jarayonida (ortiqcha) hujayralarni yoʻq qilish, xavf tugʻdirishi mumkin boʻlgan saraton va virus bilan infeksiyalangan hujayralardan organizmni tozalash va odam tanasida muvozanatni taʼminlash vazifasini bajaradi.
Embrion barmoqlari orasidagi hujayralarning oʻlimi apoptoz deyiladi, bu rejalashtirilgan oʻlim degani. Rejalashtirilgan oʻlimda hujayralar maʼlum taʼsir natijasida “oʻz joniga qasd qiladi”. Apoptoz hujayraning oʻlimiga olib kelsa ham, umumiy organizm uchun foyda keltiradi (masalan, barmoqlarning toʻgʻri rivojlanishi yoki saraton rivojlanishi oldini olish). Bu maqolada apoptozni chuqurroq oʻrganib, uning qachon sodir boʻlishi va qanchalik muhim ekanini bilib olamiz.
Apoptoz va nekroz
Kengroq qilib aytganda, koʻp hujayrali organizmlarda hujayra oʻlimining ikki xil shakli bor:Ular oʻzlariga zarar keltiruvchi (fizik yoki kimyoviy) taʼsir natijasida nobud boʻladi va bu jarayon nekroz deb ataladi.Ular rejalashtirilgan oʻlimga berilgan turtki natijasida nobud boʻladi. Bu oʻlimning eng yaxshi oʻrganilgan shakli apoptozdir.
Nekroz va apoptoz turli vaziyatlarda sodir boʻladi va turli bosqichlarni oʻz ichiga oladi. Oddiyroq qilib aytganda, nekroz tartibsiz jarayon boʻlib, yalligʻlanish natijasida immun javobni keltirib chiqaradi. Apoptoz esa toza va tartibli jarayon va u hujayralarni kichik boʻlaklarga boʻlib, boshqa hujayralar tomonidan qayta ishlanishi uchun qulay holatga keltiradi.
Nekroz (tartibsiz jarayon)Hujayralar zararli omillar (shikastlanish yoki zararli toksik moddalar) taʼsiriga uchraganida, nobud boʻlishdan oldin hujayra ichi tarkibiy qismlarini “toʻkib tashlaydi”. Zararlangan hujayraning plazma membranasi endi ionlar va suvning oʻtishini nazorat qila olmasligi sababli hujayra shishib ketadi va uning tarkibi plazma membranasidagi teshiklardan oqib chiqadi. Bu jarayon koʻpincha toʻqimadagi nobud boʻlgan hujayralar atrofida yalligʻlanishni keltirib chiqaradi.
Apoptoz (tartibli jarayon)
Apoptozga uchrovchi hujayralar boshqacha tuzilgan va ancha tartibli jarayondan oʻtadi. Ularning yuzasida pufakchaga oʻxshash teshiklar (texnik nom: “pufakchalar”) paydo boʻladi. Yadrodagi DNK mayda boʻlaklarga boʻlinadi va ayrim hujayra organellalari, masalan, endoplazmatik toʻr parchalanadi. Oxir-oqibat butun hujayra membranalar toʻplami bilan oʻralgan mayda qismlarga boʻlinadi.

.BIOKIMYO VA MOLEKULYAR BIOLOGIYANI YEVROPADA RIVOJLANTIRGAN OLIMLAR.

Bioximiya biologiya va ximiya fanlari oraligidagi bir soxa bulganligi uchun, u shu ikki fanning ma’lumotlari va goyalariga asoslanadi. Bioximiya aloxida fan sifatida biologiya va ximiya fanlarining ma’lum rivojlanish boskichida paydo bulgan. Bioximiya xakidagi dastlabki tushuncha mashxur fransuz olimi Lavuaze (1743—1794)ning XVIII asr oxirlarida olib borgan tajribalaridan boshlangan deb xisoblanadi. Uning oksidlanish va bu jarayonda kislorodning roli xaqidagi klassik tadqiqotlari tanadagi «yonish» xodisasining ximiyaviy asosini aniqlashga olib keladi. Lavuaze bu reaksiyada kislorod yutilib, karbonat angidrid ajralib chiqadi va issiqlik xosil bo’ladi degan xulosaga kelgan edi.Bioximiyaning boshlang’ich tarixi organik ximiyaning paydo bo’lishi va ximiklarning o’simlik xamda xayvonlardan turli moddalarni ajratib olishdagi muvaffaqiyatlari bilan bog’lik. Ma’lumki, bu ishlar Vyoler (1800—1882) tomonidan tanada azot almashinuvining oxirgi maxsuli siydikchil (mochevina)ni sintez qilishdan boshlandi. Bu muxim kashfiyot tufayli xayvon maxsulotlari tabiatdan tashqari qandaydir kuchlar ta’sirida paydo bo’ladi, deb da’vo qilib kelgan vitalizm nazariyasiga qattiq zarba berildi va shu bilan organik ximiya tarixining birinchi saxifalari ochildi. Ana shu davrda Libix (1803—1873) barcha o’simliklarning oziq manbai plastik axamiyatga molik bulgan oqsil, uglevod, yog’va mineral moddalardan tashkil topishini qayd etdi.
Birinchi biokimyo fani to’g’risida tushuncha fransuz olimi (1743-1794) Lavuaze ga tegishli bo’lgan. Lavuaze tirik organizmlarda “yonish” hodisasini kimyoviy asosini yoritib bergan.
Organik ximiyaning bundan keyingi erishgan yutuqlari, xususan, Shevrel (1786—1889) tomonidan yog’lar tuzilishining o’rganilishi, rus olimi A. M. Butlerov (1828—1886) va nemis olimi Emil Fisher (1852—1919)ning uglevodlar, Kossel (1853—1927) va Fisherning nukleoproteidlar xamda oqsillar ustidagi ishlari oziq moddalar va xujayralarning tarkibiy qismlarini aniqlashga imkon berdi.
Mashxur fransuz olimi Lui Paster (1822—1895) achish jarayonining tabiatini, I. P. Pavlov (1849— 1936) xayvonlar oziqlanishining fiziologiyasini, K. A. Timiryazev (1843— 1920) o’simliklardagi fotosintez jarayonini o’rganishi bunga misol bo’la oladi.
Byuxner (1860—1917) achish bilan bog’liq xodisalarni tekshirib, xayot jarayonlarining xaqiqiy tezlatuvchilari — xujayraning katalizatorlari bulgan f e r m e n t l a r (enzimlar) to’g’risida xozirgi zamon konsepsiyasini yaratdi. Ovqatlanish va ovqat moddalar tarkibida qandaydir noma’lum omillarning yetishmasligi bilan bog’lik kasalliklarni tekshirish asosida vitaminlar xaqidagi ta’limot paydo bo’ldi.
Varburg (1883—1970), Viland (1877—1957), A. N. Bax (1857—1946), V. N. Palladii (1859—1922), Keylin (1887—1963) va Teorell ishlari asosida xujayraning oksidlanish jarayonlari haqidagi dastlabki nazariyalar maydonga keldi. Shu davrda birinchi bioximiya kafedralari tashkil etildi, darsliklar va jurnallar nashr kilina boshlandi.
.Plazmidlar. Plazmidlar hujayraning asosiy xromosomasidan bir necha yuz barobar kichik DNK qo‘sh zanjirli halqasidan iborat. Plazmidlar o‘rtacha 3—10 dona genlardan iborat bo‘Ub, ikki toifaga bo‘linadi. Bulaming birinchisi transpozon yoki bakteriofag irsiy molekulasi kabi hujayra asosiy xromosomasining maxsus DNK izchilligini kesib, rekombinatsiya bo‘la oladigan plazmidlar. Bunday rekombinatsiyalanuvchi plazmidlar transmissibl, ya’ni nasldan naslga o‘tuvchi plazmidlar deb ataladi. Transmissibl plazmid asosiy xromosomaga birikkandan keyin o‘z mustaqilligini yo‘qotadi. Asosiy xromosomadan mustaqil ravishda o‘z-o‘zini replikatsiya qila olmaydi. Ayni paytda bunday plazmidlarda joylashgan genlar asosiy xromosomada o‘z faohyatini bajaradi. Hujayra bo‘linganda rekombinatsiyalanuvchi plazmidning genlari asosiy xromosoma genlari bilan birikkan holda nasldan naslga beriladi. Ikkinchi toifa plazmidlar avtonom holda replikatsiyalanuvchi plazmidlar deb ataladi.Bunday plazmidlar asosiy xromosomaga birika olmaydi, asosiy xromosomalardan mustaqil ravishda o‘z-o‘zini replikatsiya yo‘li bilan o‘nlab va hatto yuzlab marta ko‘paytira oladi. Avtqnom plazmidlar bakteriya yoki zamburug‘ bo‘linganda qiz hujayralar orasida tasodifiy ravishda taqsimlanadi. Shu bilan birga avtonom plazmid bir hujayradan ikkinchisiga hujayra qobig‘i va membranasining teshiklaridan o‘ta oladi.Plazmidlar tarkibi, asosan, antibiotik yokizaharli toksin parchalovchi ferment sintezqiladigan genlardan iborat. Shu tufayli plazmidlar bakteriya, achitqi va zamburag‘larning antibiotic va zaharli toksinlarga chidamliligini ta’minlaydi. Plazmidning antibiotik parchalovchi genlari bir plazmiddan ikkinchisiga transpozonlar bilan birikkan holatda ham ко‘chib o‘ta oladi. Bu molekular jarayon kasal chaqiruvchi mikroblaming antibiotiklarga chidamliligini nihoyatda oshiradi

.NUKLEOTID VA NUKLEOZIDNING BIR BIRIDAN FARQI VA AHAMIYATI.

Nukleozidlar- Azot asoslari bilan uglevod komponentlarining birikishidan hosil bo‘lgan birikmalar nukleozidlar deb ataladi. Purin asoslari hosil qilgan nukleozidlar «ozin», pirimidin asoslari esa, «idin» qo‘shimchasini oladi: Masalan: adenozin, guanozin, uridin, timidinNukleozidlar fosfat kislota bilan birikib, qo‘shilsa - nukleotidlarni hosil qiladi. Nukleotidlarning nomi ular asosining nomiga kislota so‘zini qo‘shish bilan ham ataladi.
Masalan: adenilat kislota, guanilat kislota.
Azot asoslarini pentozalar bilan birikmasini nukleozidlar deyiladi. Nuklein kislotalardan ajratilgan nukleozidlar N-glikozidlardir. Nukleozid tarkibida D-riboza bo`lsa ribonukleozidlar, agar dezoksiriboza uchrasa, dezoksiribonukleozidlar deb ataladi. Nukleozidlar purindagi N9, pirimidindagi N1 atomlariga pentozalar -konfiguratsiyali glikozid bog`lari orqali bog`lanadi. Ularning nomlanishi tarkibidagi getrosiklik azotli asoslardan kelib chiqadi.Misol tariqasida, ikki xil nomdagi nukleozidni Nukleotidlar nukleozidlarning monofosforli efirlaridir. Ular nuklein kislotalarning monomeri hisoblanadi. Ularning tarkibida azotli asoslar (purin va pirimidin), uglevod komponentlari (riboza va dezoksiriboza) va fosfor kislotalari bo`ladi Nukleozidmonofosfatlardan tashqari, tirik organizmlarda nukleoziddifosfat va nukleozidtrifosfatlar uchraydi.
Hujayra metabolizmida ATF markaziy o`rin egallab oksidlanishi, substratli va fotosintetik fosforlanish reaksiyalarining mahsuli bo`lib, organizmda akkumulyatorlik vazifasini o`taydi. Har qanday biologik jarayonlarda energiya manbai sifatida ATF hizmat qiladi. ATF dan tashqari bo`lgan trifosfatlar ham muayyan biologik vazifalarni bajaradilar. Jumladan, GTF oqsilning translyatsiyasida, UTF uglevodlar sintezida va STF esa glitserofosfolipidlar biosintezida ishtirok etadilar.Nukleotidlarning molekulyar og`irligi 330 ga teng. Bakteriofagdagi nuklein kislotasining molekulyar massasi 1,9.106 Da. Demak, tarkibida 5760 nukleotid qoldig`i bor (900000:330).Hujayrada oddiy nukleotidlardan tashqari yana siklik -3/,5/ -adenil va siklik 3/,5/guanil kislotalar ham uchraydi.Siklik nukleotidlar biologik faol moddalar bo`lib, hujayraga tashqaridan keladigan habarlar (gormon, neyromediator va boshqa) uchun vositachilik rolini bajaradilar. Ular siklaza fermentlari yordamida sintezlanib, faolliklari esa har xil effektorlar, jumladan, gormonlar orqali boshqariladi