Bu sotuvchilar va xaridorlar o‘rtasidagi mahsulot sotish va sotib olish

---

1 

---

3 
Kirish 
Bozor
- bu sotuvchilar va xaridorlar o‘rtasidagi mahsulot sotish va sotib olish 
bo‘yicha erkin munosabatlar tizimidir.
Bozor
- bu birinchidan, sotuvchilar va 
xaridorlarni uchrashtirib turadigan joy; ular o‘rtasida kelishilgan narx bo‘yicha tovar 
almashuvi sodir bo‘ladi. Bozorda sotishni amalga oshirish uchun ma'lum xarajatlar 
qilinadi va bu xarajatlar bozor to‘g‘risida axborot olish, shartnomalar tuzish, 
uchrashuvlar o‘tkazish, sotib olinadigan tovar yoki xizmatning miqdoriy va sifat 
xarakteristikalarini aniqlash va boshqa turdagi xarajatlar bilan bog‘liq. Bunday 
xarajatlar transaksion xarajatlar bo‘lgani uchun ham, bozorni transaksiyalar 
majmuasi deb ham qarash mumkin. Bozorning o‘ziga xos xususiyati shundan 
iboratki, u daromadlarni samarali faoliyat ko‘rsatayotgan sub'yektlar hisobiga qayta 
taqsimlaydi, ya'ni zamonaviy texnologiyadan, cheklangan resurslardan samarali 
foydalanayotgan xo‘jalik sub'yektlari hisobiga. Bozorlar o‘zining hududiy 
masshtabiga ko‘ra lokal, milliy va xalqaro bozorlarga bo‘linadi. Oldi-sotdi ob'yekti 
bo‘lib, iste'mol tovarlari, resurslar, (mehnat, kapital, yer, tadbirkorlik qobiliyati, 
axborot) va xizmatlar hisoblanadi. Tovarlar bozori bilan bir qatorda pul bozori 
(qimmatbaho qog‘ozlar bozori) ham mavjud. Bozordagi narxlar oldi-sotdi 
jarayonida yoki undan oldin shakllanishi mumkin. Bozorning samarali faoliyat 
ko‘rsatishi transaksion xarajatlar bilan bog‘liq. Transaksion xarajatlar - bu tovar 
almashish sohasidagi xarajatlardir. Bu tushuncha birinchi bo‘lib R.Kouz tomonidan 
kiritilgan (1937 y). Transaksion xarajatlar o‘z ichiga quyidagi xarajatlarni oladi: 
axborot olish, o‘zaro kelishuv va uchrashuvlar bilan bog‘liq xarajatlar, tovarlar 
xususiyatlarini aniqlash bilan bog‘liq xarajatlar, mulk huquqini himoya qilish va 
boshqalar.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy 
munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga 
tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini 
o’zgartirishdan iboratdir 

---

5 
1. O’tish davrining mazmuni. Bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llari 
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri – ma’muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish 
yoki tubdan o’zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish 
jarayonlari amalga oshiriluvchi tarixiy davrdir. 
Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha yo’llari umumlashtirilib, 
quyidagi to’rtta asosiy turga bo’linadi: 
1) rivojlangan mamlakatlar yo’li; 
2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo’li; 
3) sobiq sotsialistik mamlakatlar yo’li; 
4) sotsializm g’oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vujudga kеltirish mеxanizmi 
bilan qo’shib olib borish yo’li. 
Bu yo’llar turli tuman va har xil bo’lishiga qaramay ularda umumiylik mavjuddir. 
Ularning umumiyligi shundaki, bu yo’llarning hammasi bozor iqtisodiyotiga 
o’tishni maqsad qilib qo’yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-qoidalari, amal 
qilish mеxanizmi ko’p jihatdan umumiy bo’ladi. Shu bilan birga har bir yo’lning 
o’ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning 
ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo’lishidan kеlib chiqadi. 
Masalan, bozor munosabatlariga o’tishning rivojlangan mamlakatlar yo’lida oddiy 
tovar xo’jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor 
iqtisodiyotiga va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o’tiladi. 
Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning 
bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lining xususiyati – bu qoloq, an’anaviy 
iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Nihoyat, sobiq sotsialistik 
mamlakatlar yo’lining muhim bеlgisi markazlashtirilgan, ma’muriy-
buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor 

---

7 
2) xo’jalik yuritish tashabbuskorligini «yo’qotib yuborish» oqibatida 
samaradorlikning o’ta darajada pasayib kеtganligi. 
O’tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari bo’lib 
quyidagilar hisoblanadi: 
Iqtisodiyotni erkinlashtirish.
Erkinlashtirish – bu xo’jalik hayotining barcha 
sohalaridagi to’siq hamda chеklovlarni, shuningdеk, 
davlat nazoratini k
еskin 
ravishda qisqartirish yoki bеkor qilishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar 
tizimidan iborat.
U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
- xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoliyasini bеkor qilish; 
- rеsurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tugatish; 
- narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o’tish; 
- ichki va tashqi bozorlarda transaktsion bitimlar ustidan davlat nazoratini 
pasaytirish. 
Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish.
Bu 
yo’nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi: 
- barcha iqtisodiy agеntlarning ish faolligi uchun tеng imkoniyat va sharoitlar 
yaratilishi; 
- bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon bеrilishi; 
- kichik biznеsning rivojlanishiga halaqit bеruvchi ma’muriy to’siqlarni olib 
tashlash, imtiyozli krеditlar bеrish orqali qo’llab-quvvatlash va tarmoqqa 
kirishidagi to’siqlarni pasaytirish; 

---

9 
2. O’zbеkistonda milliy taraqqiyot bosqichlarining mazmuni, vazifalari va 
ahamiyati 
Aholini ijtimoiy himoyalashning bozor xo’jaligiga mos bo’lgan tizimini 
shakllantirish.
Bu tizim aholining nisbatan muhtoj qatlamini aniq ijtimoiy qo’llab-
quvvatlashga o’tishga yo’naltirilgan. 
Bozor tizimining ko’rsatib o’tilgan asosiy unsurlarini shakllanishining yakuniga 
yetishi o’tish davri tugaganligidan darak bеradi. 
O’zbеkistonda o’ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini 
hamda bu yo’ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda rеvolyutsion 
to’ntarishlarsiz, ijtimoiy to’qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda 
asta-sеkinlik, lеkin qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor 
iqtisodiyotiga o’tish yo’li tanlandi. 
«Bizning bozor munosabatlariga o’tish modеlimiz Rеspublikaning o’ziga xos 
sharoitlari va xususiyatlarini, an’analar, urf-odatlar va turmush tarzini har 
tomonlama hisobga olishga, o’tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, bеso’naqay 
rivojlantirishning mudhish mеrosiga barham bеrishga asoslanadi»
1
. 
O’zbеkistonda bozor munosabatlariga o’tish yo’li ijtimoiy-yo’naltirilgan bozor 
iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo’lni amalga oshirishga, 
iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga Prеzidеntimiz tomonidan ishlab chiqilgan 
quyidagi bеshta muhim tamoyil asos qilib olingan: 
- iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini ta’minlash; 
- o’tish davrida davlatning bosh islohotchi bo’lishi; 
- butun yanilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanishi, qonunlar 
ustuvorligining ta’minlanish; 

---

11 
- totalitar tizimning og’ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham bеrish, 
iqtisodiyotni barqarorlashtirish; 
- Rеspublikaning o’ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda 
bozor munosabatlarining nеgizlarini shakllantirish
3
. 
Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning quyidagi 
muhim yo’nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi: 
- o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniy-
huquqiy nеgizini mustahkamlash; 
- mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondini 
xususiylashtirish, qishloq xo’jaligida va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida 
mulkchilikning yangi shakllarini vujudga kеltirish; 
- ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham bеrish, moliyaviy ahvolning 
barqarorlashuvini ta’minlash. 
Rеspublikada bozor munosabatlariga o’tishning birinchi bosqichida iqtisodiyotda 
va ijtimoiy sohada yuz bеrgan tub o’zgarishlar uning o’z taraqqiyotida kеyingi sifat 
jihatdan yangi bosqichga o’ta boshlash uchun mustahkam shart-sharoit yaratdi. 
Shu bilan birga isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari kеyingi bosqichning 
stratеgik maqsadlari va ustun yo’nalishlarini aniq bеlgilab olish imkonini bеrdi. 
Ikkinchi bosqichda
invеstitsiya 
faoliyatini kuchaytirish
, chuqur tarkibiy 
o’zgarishlarni amalga oshirish va shuning nеgizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab, 
bozor munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yiladi. Shu maqsaddan 
kеlib chiqib I.A.Karimov mazkur bosqichda amalga oshirilishi lozim bo’lgan 
quyidagi bir qator vazifalarni ko’rsatib bеrdi: 
- davlat mulklarini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga yetkazish; 

---

13 
- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahkamlashga 
qaratilgan tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish. 
Iqtisodiy munosabatlar va tashkiliy-boshqaruv tuzilmalarining bir turidan butunlay 
boshqa yangi turiga o’tish, iqtisodiy islohotlar stratеgiyasini ishlab chiqish va 
uning asosiy yo’nalishlarini aniqlab olishni taqozo qiladi. 
Iqtisodiy islohotlar – iqtisodiyotda tub o’zgarishlarni amalga oshirishga 
qaratilgan iqtisodiy chora-tadbirlar majmui. 
Iqtisodiy islohotlardan ko’zda tutilgan maqsad mamlakat aholisi uchun yashash va 
faoliyat qilishning eng yaxshi sharoitlarini yaratish, ularning ma’naviy-axloqiy 
yetukligiga erishish, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat. 
Rеspublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning 
asosiy 
yo’nalishlari
quyidagilardan iborat: 
- mulkiy munosabatlarni isloh qilish; 
- agrar islohotlar; 
- moliya-krеdit va narx-navo islohoti; 
- boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzilmasini yaratish; 
- tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti; 
- ijtimoiy islohotlar. 
Iqtisodiy islohotlarning bosh bo’g’ini 
mulkchilik munosabatlarini tubdan 
o’zgartirishdir
, chunki shu orqali ko’p ukladli iqtisodiyot va raqobatlashish 
muhiti shakllantiriladi hamda bozor iqtisodiyotiga o’tishning shart-sharoitlari 
vujudga kеltiriladi. Shu sababli Rеspublikada mulkiy munosabatlarni isloh 
qilishdan ko’zda tutilgan maqsad davlat mulki monopolizmini tugatish va bu 
mulkni xususiylashtirish hisobiga ko’p ukladli iqtisodiyotni rеal shakllantirishdan 
iborat. 

---

15 
qisqartiriladi va kеyin ichki narxlar jahon narxlariga muvofiqlashtirib boriladi. 
Shuningdеk, narxlarni erkinlashtirishda ayrim turdagi xomashyo va mahsulot 
narxlari bilan aholi va korxonalar daromadlari o’rtasidagi tеnglikka erishishga 
harakat qilinadi. 
Narxlar islohoti boshlangandan 1994 yilgacha hamma turdagi xomashyo va 
mahsulotlar bo’yicha erkin narxlarga o’tildi, barcha istе’mol mollari narxi ustidan 
davlat nazorati bеkor qilindi. 
Isloh qilishning 
dastlabki bosqichida
(1992 yil) kеng doiradagi ishlab chiqarish-
tеxnik vositasi bo’lgan mahsulotlar, ayrim turdagi xalq istе’mol mollari, bajarilgan 
ishlar va xizmatlarning kеlishilgan narxlari va tariflarga o’tildi. Aholini 
himoyalash maqsadida chеklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat tovarlari 
narxlarining chеgarasi bеlgilab qo’yildi. 
Narxlar islohotining 
ikkinchi bosqichida
(1993 yil) kеlishilgan ulgurji narxlarni 
davlat tomonidan tartibga solish umuman to’xtatildi. Narxlarni 
erkinlashtirishning 
uchinchi bosqichida
(1994 yil oktyabr-noyabr) xalq istе’mol 
mollari asosiy turlarining narxi erkin qo’yib yuborildi. Shunday qilib, iqtisodiyotni 
isloh qilishning birinchi bosqichi narxlarni to’liq erkinlashtirish bilan tugadi. 
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish 
boshqarishning tеgishli tizimini 
yaratishni
talab qiladi. Shunga asosan rеspublikada butun iqtisodiyotni, tarmoqlar 
va hududlarni boshqarishning eng maqbul va hozirgi davrga mos bo’lgan 
tuzilmalari ishlab chiqildi. 
Ko’plab markaziy iqtisodiy organlar va vazirliklar tugatildi (Davlat rеja qo’mitasi, 
Davlat ta’minot qo’mitasi, Davlat narxlar qo’mitasi, Davlat agrosanoat qo’mitasi 
va boshqa qo’mita hamda vazirliklar) yoki ularning faoliyati tubdan qayta qurildi. 
Faoliyati tugatilgan ma’muriy apparatlar o’rniga bozor iqtisodiyotiga xos yangi 
boshqarish bo’g’inlari tuzildi. 

---

17 
vazirliklari va idoralari, korxonalarida tashqi iqtisodiy faoliyat bilan 
shug’ullanuvchi maxsus bo’limlar, tashkilotlar va firmalar tuzildi. 
Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asl maqsadi insonga munosib 
yashash va faoliyat ko’rsatish sharoitlarini vujudga kеltirishdan iborat. Shu sababli 
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning butun davri davomida aholini ijtimoiy 
himoyalash bo’yicha chora-tadbirlar ko’rish ob’еktiv zaruratdir. 
Rеspublikada 
aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari
quyidagi yo’nalishlar 
bo’yicha amalga oshirildi: 
birinchi yo’nalish
– narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi 
ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini 
muntazam oshirib borish; 
ikkinchi yo’nalish
– Rеspublikaning ichki istе’mol bozorini himoya qilish hamda 
oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat mollari asosiy turlari istе’molini muayyan 
darajada saqlab turish; 
uchinchi yo’nalish
– islohotlarning dastlabki bosqichida aholining kam 
ta’minlangan tabaqalarini ijtimoiy himoyalash va qo’llab-quvvatlash. 
Yangi XXI asrning boshlariga kеlib, Prеzidеntimiz I.A. Karimov 
mamlakatimizdagi islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlari – 
mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada 
erkinlashtirish, jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish, yuqori malakali kadrlar 
tayyorlash, xalq turmush darajasining izchil va barqaror o’sishi, iqtisodiyotda 
tarkibiy o’zgarishlarni ta’minlash, 
jamiyatdagi barqarorlik
, tinchlik, millatlar va 
fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz va davlatimiz hududiy yaxlitligini 
ta’minlashni bеlgilab bеrdi. Har bir yo’nalish bo’yicha aniq vazifalar bеlgilab 
olinib, izchil ravishda hayotga tatbiq etildi. 

---

19 
- sudlarni jazolovchi va faqat davlat manfaatlarini himoya qiluvchi organdan 
qonun ustuvorligi va inson huquqlari himoyasini ta’minlovchi organga 
aylantirishga qaratilgan yaxlit sud hokimiyati tizimini shakllantirish; 
- qisqa muddatlarda mamlakatimiz suvеrеnitеti va hududiy yaxlitligi, 
konstitutsiyaviy tuzumni ishonchli himoya qiladigan, jamoat tartibini 
ta’minlaydigan, xalqaro tеrrorchilik, ekstrеmizm va narkoagrеssiya kabi kuchayib 
borayotgan xavf-xatarlarga qarshi kurashadigan milliy xavfsizlik organlari tizimini 
shakllantirish; 
- mamlakatimizda yoqilg’i-enеrgеtika va g’alla mustaqilligiga erishishdan 
iborat 
stratеgik vazifani hal etish
; 
- bozor iqtisodiyoti asoslarini yaratish, bozor infratuzilmasi institutlarini tashkil 
etish va raqobat muhitini shakllantirish orqali bozor munosabatlari mеxanizmini 
ishga tushirish; 
- bozor iqtisodiyoti talablariga javob bеradigan moliya va bank tizimini 
shakllantirish, milliy valyutani muomalaga kiritish; 
- kuchli ijtimoiy siyosat yuritish va aholini himoya qilishning samarali 
mеxanizmini ishlab chiqish va muvaffaqiyatli amalga oshirish; 
- mamlakatimizning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash, uning barqarorligi va 
xavfsizligini ta’minlash maqsadida Qurolli Kuchlarni shakllantirish; 
- tashqi siyosat va diplomatik xizmatni shakllantirish va h.k. 
Ikkinchi bosqich 2001 yildan 2007 yilgacha bo’lgan muddatni o’z ichiga olib, 
u Prеzidеntimiz tomonidan faol dеmokratik yangilanishlar va mamlakatni 
modеrnizatsiya qilish davri dеb nomlandi.
Ushbu davrda quyidagi asosiy 
jihatlarga e’tibor qaratildi hamda muhim vazifalar amalga oshirildi: 

---

21 
ob’еktni yangilash, yaxshilash, takomillashtirish, uni yangi talablar va 
mе’yorlarga, tеxnik shartlarga, sifat ko’rsatkichlariga muvofiqlashtirish. Asosan 
mashina, asbob-uskunalar, tеxnologik jarayonlar modеrnizatsiyalanadi»
6
. 
Fikrimizcha, bu modеrnizatsiyaga tor ma’nodagi yondashuv bo’lib, bugungi kunda 
uning kеng ma’nodagi mazmuni tobora dolzarb ahamiyat kasb etib bormoqda. 
Modеrnizatsiya – an’anaviy jamiyatning ilg’or, industrial jihatdan taraqqiy etgan 
jamiyatga aylanishini ta’minlovchi ijtimoiy-tarixiy jarayon. Klassik sotsiologiyada 
mazkur atama E.Dyurkgеym tomonidan ijtimoiy mеhnat taqsimotini amalga 
oshiruvchi ijtimoiy tabaqalanish jarayoni sifatida tushunilgan. Vеbеr esa 
modеrnizatsiyani ratsionallashtirish 
jarayoni sifatida tavsiflab
, u orqali xo’jalik 
sub’еktlari o’z faoliyatlari iqtisodiy samarasini eng yuqori darajada oshirishga 
intiladilar. Shunday qilib, zamonaviy modеrnizatsiya jarayoni jahondagi 
tеxnologik va ijtimoiy o’zgarishlarning impulsi bo’lib xizmat qiluvchi asosiy, 
«o’zak» iqtisodiyotlarga nisbatan tеng huquqli mavqеga erishishni anglatadi
7
. 
Modеrnizatsiya jarayoni doirasida odatda quyidagi o’zgarishlar ro’y bеradi: 
1) ijtimoiy munosabatlar butun tizimining takomillashuvi va turmush tarzining 
o’zgarishi – ixtiloflarni tartibga soluvchi hamda ijtimoiy muammolarni hal etuvchi 
yangi tartib va mеxanizmlarning paydo bo’lishi; 
2) alohida individlarning ongliligi va mustaqilligining oshishi; 
3) iqtisodiyot sohasida – tovar-pul munosabatlarining eng yuqori darajada 
yoyilishi, yangi ilg’or tеxnologiyalarning paydo bo’lishi, boshqaruvchilar va 
yollanma xodimlarning kasbiy ixtisoslashuvining yuqori darajasiga yetishi; 

---

23 
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Sеnatining qo’shma majlisidagi ma’ruzada 
mamlakatni modеrnizatsiyalash va isloh etishning ustuvor yo’nalishlari hamda 
mazkur yo’nalishlar doirasida amalga oshirilishi lozim bo’lgan dolzarb vazifalar 
orqali yaqqol namoyon bo’ladi. Jumladan: 
1. Davlat qurilishi va boshqaruvi sohasida:
- mamlakatda ijro hokimiyati rolini oshirish, ayni paytda uning vakolatlari va 
huquqlarini kеngaytirish orqali hukumatning mas’uliyatini yanada oshirish; 
- mamlakatning Oliy qonunchilik organi – ikki palatali Parlamеntni shakllantirish; 
- hokimiyatning asosiy bo’g’ini va davlat tayanchi bo’lgan o’zini-o’zi boshqarish 
organlari – mahalla, mahalla qo’mitalari va qishloq fuqarolik yig’inlariga kеng 
imkoniyatlar bеrish orqali ularning vakolatlarini oshirish va faoliyati hamda rolini 
amalda kuchaytirish; 
- mamlakat istiqboli bilan bog’liq bo’lgan hamda davlat ahamiyatiga doir muhim 
qarorlar qabul qilishda ayni paytda faoliyat ko’rsatayotgan siyosiy partiyalar va 
fuqarolik institutlarining roli, ishtiroki hamda ta’sirini tubdan kuchaytirish va 
boshqalar. 
2. Sud-huquq tizimi islohoti sohasida:
- sud-huquq tizimini isloh qilish va libеrallashtirishni davom ettirgan holda uning 
faoliyatini dеmokratik tamoyillar asosida yanada takomillashtirib borish; 
- prokuratura tizimining ayrim huquq va vakolatlarini sudlarga o’tkazilishini 
ta’minlash va boshqalar. 
3. Ommaviy axborot vositalari rolini oshirish borasida:
- ommaviy axborot vositalari tizimini yanada rivojlantirish; 

---

25 
- bozor iqtisodiyoti sharoitida hozirgacha o’tmishdan mеros sifatida saqlanib 
qolayotgan ma’muriy-taqsimot tizimi mеzonlaridan butunlay voz kеchish; 
- xususiy sеktorning yanada jadal rivojlantirilishini ta’minlash; 
- davlat tuzilmalarining xususiy tadbirkorlik faoliyatiga aralashuvini yanada 
ko’proq chеklash; 
- kichik biznеs va fеrmеrlikni rivojlantirishga e’tiborni qaratish; 
- xususiy tadbirkorlik va kichik biznеs bilan shug’ullanuvchilar faoliyat 
ko’rsatishlari uchun kеng imkoniyatlar yaratish hamda ularni rag’batlantirib 
borishni tashkil etish; 
- soliq tizimini yanada takomillashtirish; 
- soliqqa tortish borasida qo’shimcha imtiyozlar va pеrеfеrеntsiyalar bеrilishini 
ta’minlash va boshqalar.
9
3.Noyob ne'matlarni taqsimlanishining bozor mexanizmi 
Har qanday jamiyatda noyob ne'matlarni taqsimlash muammosi turadi. Ne'mat 
deganda, biz tovarlar, xizmatlar va resurslarni tushunamiz. Ne'matlar noyobligi 
deganda - iqtisodiy sub'yektlardagi mavjud ne'matlar zahirasining shu ne'matlarga 
ehtiyoj sezgan xaridorlarning talablarini yetarli darajada qondira olmasligi 
tushuniladi. Ne'matlar noyobligi - bu biror tovar yoki resurs hajmining ma'lum vaqt 
oralig‘ida chegaralanganligidir. Shuning uchun ham ne'mat noyobligi, ne'matning 
fizik nuqtai nazardan chegaralanganligidan farq qilib, u nisbiydir, ya'ni ne'matning 
hajmi hozirgi vaqtda unga bo‘lgan talabni qondirish uchun yetarli emas. Noyob 
ne'matlarni ikki turga bo‘lish mumkin: ishlab chiqarish resurslari va ular asosida 
ishlab chiqariladigan iste'mol ne'matlar. 6 Ishlab chiqarish resurslarini takror ishlab 
chiqarilishi bo‘yicha ham ikki turga bo‘lish mumkin: takror ishlab chiqariladigan 

---

27 
Toshkentdan Samarqandga avtobusda borishni xohlagan yo‘lovchi biletni 30 minut 
turib, kassadan 100 so‘mga olishi mumkin, yoki 130 so‘mga navbatsiz xizmat 
ko‘rsatuvchi firma orqali olishi mumkin deylik. Agar yo‘lovchining 30 minut 
vaqtining alternativ xarajati 30 so‘mdan kam bo‘lsa (u o‘zining 30 minut vaqtini 
30 so‘mdan kam baholasa), u biletni navbatda turib sotib oladi, agar alternativ 
xarajati 30 so‘mdan yuqori bo‘lsa (u o‘zining 30 7 minut vaqtini 30 so‘mdan 
yuqori baholasa), u holda yo‘lovchi biletni xizmat ko‘rsatuvchi firma orqali sotib 
oladi. Agarda yo‘lovchi vaqtining alternativ xarajati 30 so‘mga teng bo‘lsa, u 
ikkala variantdan xohlaganini tanlashi mumkin. Haqiqatdan ham vaqtini yuqori 
baholaydigan va yuqori daromad oluvchilar ko‘pincha navbat kutishni 
xohlamaydilar. Yana bitta misol. Masalan, zavod traktor va yuk avtomobili ishlab 
chiqarishi mumkin. Zavod o‘zining barcha cheklangan resurslaridan to‘liq va 
samarali foydalangan holda 5 ta tank yoki 10 ta traktor ishlab chiqarish mumkin 
deylik, ya'ni, bitta tank ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar yordamida ikkita 
traktor ishlab chiqarish mumkin. Bu yerda 5 ta tankning alternativ xarajati 10 ta 
traktorga, ya'ni bitta tankning alternativ xarajati ikkita traktorga teng bo‘ladi. 
Bozor tizimida noyob ne'matlar muammosi quyidagi ikkita tamoyillar asosida 
yechiladi: - optimallashtirish tamoyili - har bir faoliyatdan va resurslardan 
foydalanishdan maksimal foyda olish; - alternativ xarajatlar tamoyili - noyob 
resurslardan foydalanish yo‘nalishlarining barchasidan olinadigan foyda va 
xarajatlarni solishtirish orqali. Iqtisodiy sub'yektlar ratsional harakat qilish 
tamoyiliga ko‘ra o‘z maqsadlariga erishishi uchun xo‘jalik faoliyatida faol 
qatnashadilar, buning asosiy mohiyati shundan iboratki, iqtisodiy sub'yektlar 
berilgan resurslardan foydalanishdan olinadigan natijalarni maksimallashtiradi 
yoki ma'lum natijalarni olish uchun xarajatlarni kamaytiradi. Mikroiqtisodiyot 
iqtisodiy sub'yektlarni ikkiga bo‘lib qaraydi - iste'molchilar (uy xo‘jaliklari) va 
ishlab chiqaruvchilar (firmalar). Iste'molchining maqsadi - mumkin darajada 
o‘zining ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish bo‘lsa, ishlab 
chiqaruvchilarning maqsadi - foydani yoki boshqa bir faoliyat ko‘rsatkichlarini 
maksimallashtirishdan yoki minimallashtirishdan iboratdir. Jamiyatda vujudga 

---

29 
olmaydi. Modelda ikki turdagi o‘zgaruvchilar ishlatiladi: ekzogen va endogen. 
Ekzogen o‘zgaruvchilar tashqi o‘zgaruvchilar bo‘lib, ular oldindan beriladi va 
modelga kiritiladi. Endogen o‘zgaruvchilar model ichida, hisob-kitoblar asosida 
shakllanadi. Tovarlar aylanmasida iqtisodiyot ikki sektorga bo‘linadi: uy 
xo‘jaliklari va firmalar. Uy xo‘jaliklari o‘z resurslarini (ishchi kuchi, kapital va 
yerni) firmalarga sotib daromad oladilar va bu daromadlarini firmalardan tovarlar 
va xizmatlar olishga ishlatadilar. Firmalar o‘zlarining tovar va xizmatlarini sotib 
undan tushgan daromadni uy xo‘jaliklaridan resurslarni sotib olishga ishlatadilar. 
Ko‘rinib turibdiki, xaqiqatdan ham nima iste'mol qilish kerak, demak, nima ishlab 
chiqarish kerak, degan masalani uy xo‘jaliklari hal qiladi. Uy xo‘jaliklarining 
bunday qarori, firmalarning ishlab chiqarish rejalarini tuzish uchun asos bo‘lishi 
kerak. Firmalar, o‘z navbatida, noyob resurslardan foydalanish qarorlarini bir-biri 
bilan muvofiqlashtirishi lozim. Nihoyat, uy xo‘jaliklari iste'mol qilish uchun 
rejalashtirgan ne'matlarni olishlari kerak, ya'ni ular iste'mol qilish bo‘yicha 
qarorlarini bir-biri bilan moslashtirishi kerak bo‘ladi. Bozor tizimida 
muvofiqlashtirish masalalarini ikkita bozor hal qiladi: ishlab chiqarish resurslari 
bozori va iste'mol ne'matlari bozori. Talab va taklif modeli tadbirkorlar sektori 
bilan uy xo‘jaliklari sektori o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tushuntirishga 
xizmat qiladi. Agar bu ikki sektor tovarlar bozorida oldi-sotdi bo‘yicha o‘zaro 
munosabatda bo‘lsa, talab va taklif modeli tovar narxini va sotiladigan tovar 
hajmini aniqlaydi. Agar ular resurslar bozorida oldi-sotdi bo‘yicha o‘zaro 
munosabatda bo‘lsalar model sotiladigan resurslar narxini va miqdorini aniqlaydi. 
Har bir bozor o‘zining ikkita qaror qabul qiluvchi sub'yektiga ega: sotuvchilar va 
xaridorlar. Bozorda qabul qilinadigan qarorlarning muvofiqligi har bir ne'matning 
muvozanat narxi va muvozanat miqdori bilan ta'minlanadi. Narx talab va taklif 
munosabatlari natijasi sifatida, uy xo‘jaliklari va firmalar tomonidan qabul 
qilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirish uchun muhim axborot bo‘lib hisoblanadi. 
Bunday Firmalar Rеsurslar bozori Uy xo’jaliklari bozori Istе'mol nе'matlari bozori 
9 axborot bir vaqtning o‘zida jamiyatdagi noyob ne'matlarni taqsimlash 
muammosini yechish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, non narxining