Bajardi: Tekshirdi

---

Urganch davlat universiteti
Texnika fakulteti
212-tvm gurug talabasi
qutlimurodov abrorning 
fizika fanidan mustaqil ishi
Bajardi: 
Tekshirdi:

---

Kvant Xoll effekti
Magnit maydoni noldan ~ 10Tgacha
skanerlanganda, platouxlar ikki o'lchovli elektron gazlarning
Hall o'tkazuvchanligida, kriyojen haroratda qanday ko'rinishi
tushuntiriladi. Xoll platosida σ xy = ne² / h, bu erda n
ajralmas, bo'ylama o'tkazuvchanlik esa yo'qoladi. Bu ajralmas
kvant Hall effekti. Bunday qurilmalardagi bo'sh elektronlar
klassik siklotron orbitalariga o'xshash Landau miqdorini
egallashi ko'rsatilgan. IQHE barqarorligi energiya uzilish
bilan emas, balki harakatchanlik bilan bog'liqligi ko'rsatilgan. 

---

IQHE ning topologik kelib chiqishini ko'rsatadigan
tahlil takrorlanadi. Keyingi kasrli QHE tavsiflanadi:
Lavlinning kvazipartikulalarning IQHE jihatidan
izohi keltirilgan. Hech qanday magnit maydon
bo'lmasa, kvant spin Hall effekti kuzatiladi va bu
erda tavsiflanadi. Vaqtning teskari o'zgarishi va
Kramer juftliklari asosiy talablar sifatida ko'riladi.
Uning topologik kelib chiqishi ta'riflangan.

---

---

1879-yilda amerikalik fizik Edvin Xoll qiziq bir fizik
tajriba o‘tkazdi. U yupqa to‘rtburchak oltin
plastinani kuchli magnit maydoniga, ushbu
magnit maydoni tekisligiga perpendikulyar tarzda
joylashtirdi. Keling, x va x’ o‘sha tilla
to‘rtburchakning ikkita qarama-qarshi tomonini
ifodalasin; y va y‘ esa qolgan yana ikkita qarama-
qarshi tomoni bo‘lsin.
Xoll effeki

---

Hall fraktsiyali kvant tizimi endi elektronga ta'sir
qilmaydigan elektron gaz sifatida ishlov
berilmaydigan elektronlar to'plamidir. ... Metall
va yarimo'tkazgichlarning elektron gaz
tizimlaridan farqli o'laroq, ularning
o'tkazuvchanligi elektron va fononlarning
tarqa7lishiga bog'liq.

---

Chunki, bunda hosil bo‘layotgan kuchlanish qiymati juda past edi. Lekin, ushbu
effekt, XX-asrning ikkinchi yarmida butun dunyo bo‘ylab son-sanoqsiz
sondagi ilmiy tadqiqotlar va tajriba-sinov ishlanmalarida anchayin foydali
manba sifatida qo‘llanildi. Aytish joizki, Xoll tomonidan bunday past
kuchlanishni kashf qilishi, elektron kashf qilinishidan naq 18-yil avvalroq sodir
bo‘lgan edi.
Xoll konstantasi RH - induksiyalangan elektr maydoni Ey ning, tok zichligi jx va
Bz ko‘paytmasi bilan o‘zaro nisbatiga teng:
y o‘qi bo‘ylab yuzaga keladigan kuchlanish va tok kuchining o‘zaro nisbati xoll
qarshiligi deyiladi. Xoll konstantasi ham, xoll qarshiligi ham qaralayotgan
moddaning xossasi bo‘ladi. Xoll effekti magnit maydoni va tok
tashuvchilarining zichligini o‘lchashda juda ham qo‘l keluvchi muhim fizik
effekt bo‘lib chiqdi.

---

Biz ataylab, «tok tashuvchilari»
degan jumlani qo‘llamoqdamiz.
Chunki, biz bilgan elektr tokini
nafaqat elektronlar, balki boshqa
turdagi zaryadlangan zarralar ham
tashishi mumkin. Masalan, musbat
zaryadlangan tok tashuvchilaridan
teshiklarni eslash o‘rinli.

---

Hozirgi kunda Xoll effektidan foydalanib
ishlovchi qurilmalar talaygina. Xususan, magnit
maydonini yoki suyuqlik oqimlarini qayd
qiluvchi datchiklari, bosim datchiklari, hamda,
avtomobilni o‘t oldirish taqsimlagichlari shular
jumlasidandir. 1980-yilda nemis fizigi Klaus fon
Klitsing kvant miqyosidagi Xoll effektini ham
kashf qildi. Aniqlanishicha, kuchli magnit
maydoni va past haroratlarda, xoll
qarshiligining magnit maydoni bilan bog‘liqlik
grafigida sakrashlar kuzatilar ekan.