B “Tasdiqlayman” o’quv ishlari bo’yicha direktor movini I. B. Qobilov

B
“Tasdiqlayman”

o’quv ishlari bo’yicha

direktor movini

_________I.B.Qobilov
uxoro Bank kolleji

“Fizika” fanidan

Dars ishlanmasi

O’qiyuvсhi: Rajbov. B.H

Mavzu: Impulsning saqlanish qonuni. Energiya , ish va quvvat

Mavzuning o’quv rejadagi tartib raqami №

Guruh	3-men
Sana

Yangi mavzudagi Davlat ta’lim standartlari: Impulsning saqlanish qonuni. Energiya , ish va quvvat

Darsning maqsadlari.

1. Ta’limiy-: O’quvchilarga Impulsning saqlanish qonuni. Energiya , ish va quvvat haqida ma’lumot berish.

2. Tarbiyaviy- O’quvсhilarni fizika faniga Bulgan qiziqishlarini yanada oshirish, ularda kasblarida Bulgan qiziqishini oshirish.
3.Rivojlantiruvсhi- O’quvсhilarga masala va savol-javob,krassvortlar bajarish orqali fikrlash qobilyatini o’shirish, haqida ko’nikmalarni va malakalarni shakllantirish.
Dars turi: Nazariy, yangi bilim berish darsi
Dars uslubi:Aralash(Bunda o’qituvсhi tushuntirish,savol-javob,aqliy hujmlardan foydalaniladi)
Fanlar aro bog’lanishi:

1. Algebra, geometriya, meditsina , biologiya
Darsni jihozlash: krasvord,plakat, slayt, tarqatma material.
Dars doimiyligi: 80 daqiqa

Dars etablari		Vaqti
1	Tashkily qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni so’rash va mustahkamlash	15 daqiqa
3	Yangi mavzu bayoni	40 daqiqa
4	Yangi mavzu mustahkamlash	10 daqiqa
5	Mustaqil ish	5 daqiqa
6	Xulosa	5 daqiqa
7	Uyga vazifa	2 daqiqa

Tayanch iboralar

Impuls

saqlanish qonuni

Energiya

ish

quvvat

Tashkily qism( 3 daqiqa)

1.1 O’quvcilar bilan salomlashish(o’quvcilarni bir tekis to’rgan holda)

1.2 Navbatci axbaroti tenglanib, doska va sinf xonasi tozaligi tekshiriladi.

1.3 Fizika faniga oid yangiliklar, tibbiyotga oid, siyosiy va fanga doir yangiliklar so’raladi

Yangi mavzu bayoni (40 daqiqa)
Impulsning saqlanish qonuni. Energiya , ish va quvvat
Reja

1. Impulsning saqlanish qonuni.

2. Energiya , ish va quvvat
Jismning impulsi, yoki harakat miqdori deb uning massasining tezlik vektoriga ko’paytmasiga aytiladi: . Bu muhim fizik kattalikni jismlar sistemasi uchun ham ko’rilayotgan sistemaga kiruvchi barcha jismlar impulslarining vektor yig’indisi tarzida bevosita umumlashtirish mumkin:

Ma’lum bo’lishicha, yopiq sistema (ya’ni tashqi kuchlarning ta’sirini hisobga olmasa ham bo’ladigan jismlar sistemasi) uchun to’la impuls kattaligi saqlanar ekan. Impulsning saqlanish qonuni fizikada favqulodda muhim rol o’ynaydi; uning kelib chiqishi fazoning fundamental xossasi - bir jinsliligi, ya’ni fazo barcha nuqtalarining teng xuquqliligi bilan bog’likdir (q.Tabiat qonunlarining simmetriyasi) .

Tashqi kuchlar bo’lganida jismning yoki jismlar sistemasining impulsi vaqt o’tishi bilan o’zgaradi. shu bilan birga F kuch ta’sirida Dt kichik vaqt davomida impulsning o’zgarishi ga teng. Bu munosabat jismga ta’sir qiluvchi kuchni ko’rinishda ifodalashga imkon beradi. Agar kuchning ta’sir qilish vaqti davomida jismning massasi o’zgarmasa, u holda bu munosabat Nyutonning ikkinchi qonuni ta’rifiga muvofiq keladi:

Biroq topilgan bu munosabat kuchning yuzaga kelishidagi ikkinchi imkoniyatni ham ko’rsatadi - bu kuch jism massasining o’zgarishi tufayli uning impulsi o’zgarishidan ham yuzaga kelishi mumkin. Masalan, raketadan gazlar i tezlikda oqib chiqayotgan va gaz massasining vaqt birligidagi M sarfi kg/s bo’lsa, u holda gazlar impulsiniig o’zgarishi raketaga gazlar tomonidan ta’sir qiluvchi kuchning paydo bo’lishi sabab bo’ladi:

Bu kuch r e a k t i v kuch, uning ta’sirida sodir bo’ladigan harakat esa reaktiv harakat deb ataladi.

1903 yilda rus olimi va ixtirochisi K.E.Siolkovskiy Peterburgda reaktiv harakat printsipiga asoslanib ko’riladigan uchish apparatlari - sayyoralararo kemalar yaratishga bag’ishlangan asarni nashr qildi va bu asarda yer atmosferasi chegaralaridan chiqib keta oladigan yagona uchish apparat- raketa ekanligini isbotlab berdi.

Jism massasining uning tezligi kattaligiga ko’paytmasiga teng bo’lgan harakat miqdori tushunchasini fizikaga birinchi marta XVII asrda fransuz olimi R.Dekart mexanik harakat qonunlarini o’rganishda kiritgan edi. Harakat miqdorining saqlanish qonunini ta’riflashda Dekart harakat miqdorini jismga qo’yilgan kuchning shu kuch ta’sir etgan vaqtiga ko’paytmasiga teng deb oldi va birinchi marta kuch impulsi tushunchasini qo’lladi. Biroq Dekart harakat miqdorini vektor kattalik deb olmagan edi, bu u aniqlagan jismlarning o’zaro urilishiga oid yetti qoidaning xato bo’lishiga olib keldi.

Birmuncha keyinroq XVII asrning oxirlarida o’zaro urilish protsesslarida har holda nima saqlanib qoladi, degan masala keskin munozaralarga sabab bo’ldi. Niderland olimi X.Gyuygens o’zining jismlarning o’zaro urilishi to’g’risidagi asarida «har bir jism»ning uning tezligi kvadratiga ko’paytmalarining yig’indisi urilishgacha va urilishdan keyin o’zgarmay qoladi, degan xulosaga keldi. Nemis olimi G.Leybnits o’zining “Dekartning unutilmas xatosining isboti” degan asarida Dekart kashf qilgan harakat miqdorining saqlanish qonunini inkor etdi. Dekart bilan Leybnits tarafdorlari orasidagi o’ttiz yil davom etgan munozara 1728 yilda J. de Meran tomonidan hal etildi. J. de Meran, agar harakat miqdorini vektor kattalik deb olinsa, hamma jumboq yechilishini, ya’ni elastik urilish protsesslarida o’zaro urilishga uchragan jismlar sistemasining to’la impulsi ham, ularning to’la kinetik energiyasi ham saqlanishini ko’rsatib berdi.

Materiyaning hamma shakllari, jumladan elektromagnit va gravitatsion maydonlari ham impulsga ega bo’lishi mumkin. Maydonlar uchun impuls zichligi vektori tushunchasi kiritiladi, bu kattalik shu maydonlarning fizik xarakteristikalari orqali ifodalanadi.

Иш

 Ish suzi turmushda kup ishlatiladi. Birok biz mexanik (mexanikaviy) ish tugrisida gapiramiz.Tosh yukoriga kutarilganida, yuk joyidan kuzgatilganida, stanok metallni yunganida, avtomashina yukni toshiganida va xokazo mexanik ish bajariladi. Bu misollarda xamma vakt jismga kuch kuyiladi va bu kuch tasirida jism xarakat kiladi (jism joyidan kuchadi) Bu bobda ana shu mexanikaviy ish kaysi xollarda bajariladi, ish bajarilishi bilan energiya deb aytiladigan kattalikka boglikligi xakida suzlaymiz

 

Mexanik ish . Kuvvat

  D jism kuchi tasirida masofaga kuchsa kuchni vektorini kuchish vektoriga skalyar kupaytmasiga elementar mexanik ish deb aytiladi. Elementar

 

 

 

 

 

(ilovaga karang) ikkita vektorning skalyar kupaytmasi skalyar kattalikka teng. Demak, ish dA skalyar kattalik – fakat son kiymatiga ega bulgan kattalik. Rasm

44.1 dan kurinadiki kuch kuchish S bilan burchak xosil kiladi. Agar ikkita tashkil etuvchilarga ajratsak kuchish S yunalishdagi kuch proektsiyasi F₁₁ rasmdan aniklansa

F₁₁qFcos

buladi va tulik mexanik ish formulasi (elementar ishlarni yigindisi)

AqFS cos

shaklida buladi.Bu formuladan mexanik ishni bajarish shartlari aniklanadi, agar

1) bulsa bulganligi uchun Aq0, yani kuch va kuchish vektorlari agar uzaro perpendikulyar bulsa ish bajarilmaydi,

2) Fq0 bulganida xam Aq0:

3) Sq0, yani kuchish bulmaganida xam ish baarilmaydi

(44.2) formulada , yani jismga tasir kiladigan barcha kuchlarning teng tasir etuvchisi deb tushunmok kerakdir.

Bundan tashkari F ishkalanish kuchi, ogirlik kuchi, gravitatsion kuch, elektr kuchi, magnit kuchi, elastiklik kuchi, inertsiya kuchlari va boshka kuchlar xam bulishi mumkin.

 

Ish birligini aniklashda

AqF S

Formuladan foydalanamiz.Fq1H,Sq1M bulsa ish 1 Joul buladi, yani 1N kuchni 1m masofada bajargan ishiga 1 Joul deyiladi.

1Jq1N m