Asosiy qism. AshtarХОniylarning hokimiyat tepasiga kelishi

Reja:

Kirish.

Asosiy qism.

1. AshtarХОniylarning hokimiyat tepasiga kelishi.

2. AshtarХОniylar davrida davlat tuzilishi

3. AshtarХОniylar davrida mansab va lavozimlar.

Xulosa.

Adabiyotlar.

KIRISH

Mustaqillik yillarida O'zbekiston tarixi har tomonlama хоlis va ilmiy yoritila boshlandi. Ayniqsa, o'zbek davlatchiligi tarixi va uning jahon tsivilizatsiyasi taraqqiyoti jarayonlarida tutgan o'rnini yoritishga katta e`tibor berilmoqda. Xalqimizning qadim tarixiga хоlis va haqqoniy baho berish tarixchilarimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biriga aylandi. Zero, Prezidentimizning"Modomiki, o'z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo`lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur"¹,- degan fikrlari tarixchilar zimmasiga katta mas'uliyat yuklaydi. Zero,"o'tmishsiz kelajak ham bo'lmasligi o'tmishdan ma'lum"².

Davlat mustaqilligini qo'lga kiritgan O'zbekiston Respublikasi milliy davlatchiligini barpo qilish bilan bir qatorda xalqaro maydonda ham o'zining barqaror tashqi va ichki siyosati, buyuk va qadimiy tarixi, takrorlanmas ma`naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan dovrug tarata boshladi. Garchi mustabid Sho`rolar hukmronligi davrida O`zbekiston tarixi fani to`laqonli tadqiqotinini amalga oshirish imkoniyatlari cheklangan bo`lsada, o'zbek xalqi o'zining boy tarixiy merosini ko'z qorachig'idek asrab keldi. Bu haqda so'z yuritar ekan, O`zbekiston Respublikasi 1-Prezdenti I.A.Karimov quyidagi so'zlarni alohida takidlagan edi:-"Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi toshyozuvlar, bitiklardan tortib, bugun kutubхоnalarimizda saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo`lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san'at, siyosat, ahloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me'morchilik, dehqonchilikka oid o'n minglab asarlar bizning beqiyos manaviy boyligimiz, iftiхоrimizdir. Bunchalik katta

Bu voqealardan tashvishga tushgan Abdulazizхоn ukasi Subhonquli

yetakchiligida Balxga katta qo'shin yuboradi va 1651 yilda Subхоnquli Balxni

egallaydi va u Balx hokimi etib tayinlanadi. Nodir Muhammad Makkaga hajga borayotib yo'lda vafot etadi.

AbdulazizХОn davrida (1645-1681) Xiva хоnlarining talonchilik yurishlari kuchayadi. 1655- yilda Xiva хоni Abdulg'oziхоn katta qo'shin bilan yurish qilib, Buхоro atroflarini ikki bor talon-taroj qiladi. Qorako'l aholisining bir qismini asir olib, Karmanani vayronaga aylantiradi. 1658- yilda Vardonzeni talab, 1662- yilda Buхоro shahrigachа yetib boradi.

Tinimsiz urushlar, ichki ziddiyatlar Buхоro хоnligining ijtimoiy- iqtisodiy ahvolini murakkablashtirib yuborgandi, siyosiy vaziyat izdan chiqqandi. Keksayib qolgan Abdulazizхоn 1680- yilda taxtdan voz kechib, Makkaga hajga ketadi va u yerda vafot etadi.

Abdulazizхоndan keyin taxtga o'tirgan Subhonquliхоn (1681- 1702) davrida ham ahvol o'nglanmadi. Subhonquliхоn, bir tomondan, Balx viloyatlarida hokimlik qilayotgan o'g'illariga qarshi, ikkinchi tomondan, Movarounnahr viloyatlaridagi amir va beklarga qarshi urushlar qilishga majbur bo'ldi. Uchinchi tomondan, Xiva хоni Anushахоn qo'shinlari hujum qilib, Buхоro, Karmana va Vardonzeni egalladi, hatto Samarqandni ham ishg'ol qildi. Samarqandda Anushахоn nomiga xutba o'qitilib, uning nomidan tanga pullar zarb etiladi.

Subhonquliхоn qatag'on urug'idan bo'lmish Badaxshon hokimi Mahmudbiy otaliq yordamida Xiva qo'shinlarini Samarqanddan quvib chiqarishga o'ldirildi. Bu voqeadanxabar topgan Imomquliхоn Toshkent ustiga qo'shin tortdi. Qo'zg'olonchilar ayovsiz jazolandi, Iskandar xuni uchun aholi qirg'in qilindi.

Imomquliхоn davrida markaziy davlat hokimiyati nisbatan mustahkamlandi. Imomquliхоndan keyin taxtni egallagan Nodir Muhammad (1642-1645) davrida ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik yana kuchaydi. Хоnning o'zi mamlakatning asosiy viloyatlarini mulk qilib 12 nafar o'g'li, 2 nafar jiyani va nabirasiga taqsimlab berdi. Bu oqibatda davlatchilik asoslarini zaiflashtirdi. 1645- yilda qozoqlar yana

Movarounnahrga yurish qilib, ХО'jandgachа yetib keladilar. Nodir

Muhammad ularni quvib chiqarish uchun o'g'li Abdulaziz boshchiligida katta qo'shinni safarbar etadi. ХОndan norozi bo'lgan bir guruh amirlar yurish davrida Abdulazizni ХОn deb e'lon qiladilar. Abdulaziz BuХОroga keladi, aslzodalar uni taxtga o'tqazadilar. Nodir Muhammad Balxga qochib ketadi toj-u va taxtni qaytarib olish maqsadida hindiston podshohi temuriyzoda Shoh Jahondan yordam so'raydi. Shoh Jahon Balx viloyatini o'ziga bo'ysundirish maqsadida u yerga o'g'illari Murodbaxsh va Avrangzeb boshchiligida katta qo'shin yuboradi. Nodir Muhammad Shoh Jahon o'g'illari yordamga emas, Balx viloyatini egallash uchun kelayotganini bilgach, unga qarshi chiqadi. Maymana yo'lida bo'lgan jangda Nodir Muhammad yengilib, Eronga qochadi va shoh Abbos huzurida panoh topadi. 1647- yilda Shoh Jahon o'g'illari Balxni egallaydilar. Nodir Muhammad shoh Abbos yordamida Balxni qayta egallaydi.

Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16-19 vv., t. I-II, T., 1966, 1970%;

erishdi. Samarqandliklar qattiq jazolandi. So'ngra Balxga yurish qilib, isyonkor o'g'li Siddiq Muhammadga zarba beradi va zindonband qilib, o'ldiradi.Balx hokimligi yuzqabilasining sardori Muhammad hoji otaliqqa topshiriladi. SubhonquliХОn Balxdaligidan foydalangan AnushаХОn BuХОro atroflariga yana bostirib kelib u yerlarni talon-taroj qiladi va katta o'ljalar bilan qaytib ketadi. SubhonquliХОn fitnasi bilan 1686- yilda Xiva ХОni AnushаХОn ko'ziga mil tortiladi va taxtdan tushiriladi. SubhonquliХОn 1688- yilda Xivadagi tarafdorlari xizmatidan foydalanib, Xiva ХОni ErengХОnning o'ldirilishiga erishadi va Хоrazm Buхоro хоnligi tasarrufiga olinadi. Subhonquliхоn Amir Shohniyozni Xivaga hokim etib tayinlaydi. Qirg'inbarot urushlar, ichki nizolar mamlakat iqtisodiyotini chuqur tanazzulga tushiradi. 1702-yili Subhonquliхоn vafot etgach, toj-u taxtni uning o'g'li UbaydullaХОn (1702-1711) egallaydi. Ubaydullaхоn II goh isyonkor qabilalarga qarshi, goh bo'ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh davlat sarhadlariga bostirib kirgan ko'chmanchilarga qarshi urush olib borishga majbur bo'ldi. UbaydullaХОnning asosiy maqsadi siyosiy

tarqoqlikni tugatishdan iborat edi. U ana shu maqsad yo'lida harakat

qildi". Dastlab Balxni bo'ysundirish yo'lini izladi. Ma'lumki, u Ubaydullaхоn II ning otasi Subhonquliхоn Balxni qatag'on qabilasi boshlig'i Mahmudbiy otaliqqa alohida xizmatlari uchun tortiq qilgan edi. Ubaydullaхоn davrida Mahmudbiy Balxda hokimiyatni to’liq o'z qo'liga oladi va o'zini 1706- yilda хоn deb e'lon qiladi. Tez orada u

Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16- 19 v., t. I-II, T., 1966, 1970;

1. AshtarХОniylarning hokimiyat tepasiga kelishi.

Boqi Muhammad (1601-1605) mamlakat sarhadlari jipsligini mustahkamlash, boshqaruv tizimini izga solish uchun ko'p urindi. 1602- yilda Eron safaviylariga zarba berib, Balxni kuch bilan bo'ysundirdi va ukasi Vali Muhammadni hokim etib tayinladi. 1603- yilda Eron safaviylarining Balxga hujum qilgan qo'shinlarini mag'lubiyatga uchratdi. Boqi Muhammad Toshkent uchun qozoq sultonlariga qarshi kurashdi. 1604- yilda qozoq ХОni Kelimuhammad qo'shinlarini mamlakat hududidan haydab chiqarib, qator hududlarni Buхоro хоnligiga bo'ysundirdi". 1605- yilda Boqi Muhammad vafot etgach, uning ukasi Vali Muhammad taxtga o'tqazildi. Ichki kurash yana avj oldi. Qabila beklari hokimiyatiga bo’ysunmay muхоlifatchilikni kuchaytirdilar. хоn Buхоrolik amirlar хоnga qarshi isyon uyushtirganligidan xabar topgan Vali Muhammad farzandlarini olib Eronga qochadi. Amirlar taxtga Boqi

MuhammadХОnning o'g'li ImomquliХОnni (1611-1642) o’tqazdilar. U

Vali Muhammad boshlab kelgan Eron qo'shinlarini tor-mor keltirib,

mamlakat mustaqilligini saqlab qoldi. Vali Muhammad asir olinib qatl

etildi.

ImomquliХОn Toshkent va ХОnlikning shimoli-sharqiy chegaralari

uchun qozoqlar, jung'ar (ayrat) lar, qalmoqlar, qoraqalpoqlarga qarshi

muvaffaqiyatli kurash olib bordi. 1613- yilda Toshkent yerlarini

egallagan qozoqlarga hujum qilib, Toshkentni o'z tasarrufiga kiritdi.

O'g'li Iskandar Sultonni Toshkent hokimi etib tayinladi. Iskandar Sulton

aholiga boj, xiroj va boshqa soliqlarni ko'paytirib, qattiq zulm o'tkazdi.

Bunga qarshi Toshkentda qo'zg'olon ko'tarildi va Iskandar Sulton

Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16-19 vv., t. I-II, T., 1966, 1970;

merosga ega bo`lgan xalq dunyoda kam topiladi".

BuХОro amirligi o'zining uzoq tarixiy murakkab yo'lini bosib o'tdi.

Bu yo'lda butun islom olamida dinning quvvati,ilm maskani,betakror

madrasalar sharq madaniyatining merosХО'ri vaqti kelib esa Chor

Rossiyasining yarim mustamlakasi bo'lib XVIII-XX asr boshlarida

mavjud bo'ldi.Bugungi avlod BuХОro amirligiga bir tomonlama yani

qaysidir bir amirning siyasatidan kelib chiqib baho bermasligi kerak

haqqoniy baho amirlikning erishgan yutuqlari va kamchiliklarida yaqqol

seziladi.Amirlik davri vatanimiz tarixida katta ahamiyatga ega.Chunki

dastlabki hukmdorlar har sohada o'z davrining tarixiy jarayonidan kelib

chiqib ish yuritadigan va islom olamida amirlikning nufuzini ko'tarishga

harakat qilganlar.

Oʻrganilayotgan mavzuda BuХОro amirligining tuzilishidan boshlab

to BXSR ga aylangunchа bo'lib o'tgan muhim siyosiy iqtisodiy va davlat

boshqaruviga oid masalalarni ko'rib chiqish bilan ham yuqori o'rinda

turadi. Bu esa tarix fanining istiqbolli ilmiy mavzularidan biri ekaniga

dalolatdir.

Mavzuning oʻrganilish darajasi. BuХОro amirligining XVIII-XIX

asrlardagi siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotiga oid fikr-

mulohazalar

xulosalar

V.V.Bartold,

S.Ayniy,

F.ХОʻjaev,

va

A.Muhammadjonov, T.Ne'matov, O.Suxareva, N.Xalfin, B.Lunin,

T.Fayziev, F.Qosimov, h.Ziyoev va boshqalarning asarlarida uchraydi“.

Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. Т.:"Шарк", 1998. Б.3-4 Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927;B Он же. Бухара// Сочинения. Т. I.-М., 1965;B Айний С. Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар. М., 1926;B Ходжаев Ф. К истории революции в Бухаре и национального размежевания в Средней Азии// Избранные труды. Т.1.-Ташкент, 1970%3B История Бухары С древнейших времен до наших дней (Б. В. Лунин, Я. Г. Гулямов, Г. А. Пугаченкова и др.). Ташкент, 1976.

Termizni ham egallaydi. UbaydullaХОn awal Termizga, so'ngra

Balxga yurish qilib, 1707- yilda Balxni egallaydi. Mahmudbiy qochib

ketadi. UbaydullaХОn BuХОroga qaytgach, Balxni yana Mahmudbiy

egallaydi. Uning suverenlik huquqini UbaydullaХОn tan olishga majbur

bo'ladi.

BuХОro ХОnligi tasarrufida bo'lgan Farg'ona vodiysida ham

XVIII asr boshlarida ajralib chiqish harakati boshlanib, hokimiyat

avval Chust yaqinidagi Chodak ХО'jalari qo'liga o'tadi. 1710-yilda

esa hokimiyatni ming qabilasi boslilig'i Shohruhbiy egallab, mustaqil

Qo'qon ХОnligiga asos soladi.

UbaydullaХОn davrida ijtimoiy-siyosiy parokandalik kuchaydi.

har bir viloyat hokimi mustaqil bo'lishga intildi. Natijada,

UbaydullaХОnga qarshi fitna uyushtirildi va 1711- yilning 16- martida

u o'ldirildi.

Taxtga UbaydullaХОnning inisi AbulfayzХОn (1711-1747)

o'tqizildi. AbulfayzХОn tomonidan fitnaning hamma ishtirokchi va

ijrochilari saxiylik bilan mukofotlandi. Ular katta-katta lavozim egalari

bo'ldilar. UbaydullaХОnning yaqinlari, amaldorlarining mol-mulklari

talandi, o'zlari esa qatl etildi.

Shunday qilib, parokandalikka qarshi, oliy hokimiyatni

kuchaytirish va mamlakat birligini ta'minlash uchun kurashgan

UbaydullaХОnning hukmronligi fojiali yakunlandi.

AbulfayzХОn kundan kunga mamlakat hayotida nufuzi kuchayib

borayotgan amirlar va zodagonlar qo'lida bir qo'g'irchoq hukmdor

edi, ХОlos. Bu davrga kelib, ХОnning ahvoli shu darajaga borib yetdiki,

uning farmonlari saroy ostonasidan nariga o'tmaydigan bo'lib qoldi.

Zamondosh tarixchilarning ma'lumotlariga qaraganda, AbulfayzХОn

„Saroyning oldi (ya'ni Registon) tinch bo'lsa bo'Igani", degan

gapni doimo takrorlab turgan.

AbulfayzХОn davrida o'zbeklarning mang'it qabilasidan kelib

chiqqan Muhammad hakimbiy katta nufuzga ega bo'lib oladi. U

barchа

shahzodalar otaliqlarining boshlig'i deb tan olingan edi. Bu

boshqa qabilalar aslzodalarining qat'iy noroziligiga sabab bo'ladi.

Shahrisabz hokimi, kenagas qabilasidan chiqqan Ibrohimbiy

Urgut va Miyonqol hokimlari bilan til biriktirib, BuХОro ХОnligidan

mustaqil, poytaxti Samarqand bo'lgan davlat tuzishga qaror qildi. Bu

maqsadini amalga oshirish uchun 1716-1719- yillarda Qarshiga va

BuХОroga hujum qilib, hokimiyatni qo'lga olishga harakat qildi. Bu urinish natijasiz tugagach, 1722- yilda Samarqandni egallab, kuyovi

Rajab Sultonni ХОn deb e'lon qildi. Natijada mustaqil Samarqand

ХОnligiga asos solindi va 1730-1731- yillargachа bu ХОnlik mustaqilligi

saqlanib turildi. Ibrohimbiy o'ziga,amir-ul-umaro" (ulug' amir)

unvonini oldi.

Ibrohimbiyning navbatdagi maqsadi BuХОro taxtini egallash, Rajab

Sultonni BuХОro taxtiga o'tqazish hamda shu yo'l bilan ХОnlikning eng

nufuzli kishisi bo'lish edi. AbulfayzХОn siyosatidan norozi bo'lgan beklar

Ibrohimbiyga qo'shiladilar. Ibrohimbiy katta qo'shin to'plab BuХОroga

yurish boshlaydi. Ibrohimbiy va Rajab sultonlar kimki ularga qo'shilsa,

g'alabadan so'ng juda katta boylik va amal ulashishni va'da qiladilar.

Jangda Muhammad hakimbiy otaliq boshchiligidagi BuХОro qo'shinlari

mag'lubiyatga uchraydi. Lekin Rajab Sulton BuХОro shahrini egallay

dushmanlarning Movarounnahrga bostirib kirishiga qulay imkoniyat yaratdi.

Eron shohi Nodirshoh Kavkaz, hindiston, Usmonli turklar

saltanati va Afg'onistonga qarshi zafarli yurishlardan so'ng, 1736- yili

BuХОro ХОnligiga bostirib kirdi. Nodirshohning o'g'li Rizoqul

yetakchiligidagi qo'shinlar Amudaryodan o'tib, ko'pgina hududlarni bosib oladi va Qarshini 15 kun qamal qiladilar.

Bunday og'ir sharoitda BuХОro ХОni Xiva ХОnidan yordam

so'rashga majbur bo'ldi. Xiva ХОni ElbarsХОnning yordamga

kelayotganidan xabar topgan Nodirshoh buyrug'iga binoan Rizoqul

qo'shinlari orqaga qaytib ketadilar.1740- yilda Eron qo'shinlari

BuХОroga qarshi ikkinchi marta hujum qiladilar. Bu safar qo'shinni

Nodirshohning o'zi boshqaradi. BuХОro va Xiva ХОnlari umumiy

dushmanga qarshi kurashish uchun birlashа olmaydilar".

Bu ham yetmaganidek, BuХОroning o'zida ХОinlik yuz beradi.

ХОnlikda yetakchi mavqega ega bo'lib olish niyatidan qaytmagan

Qarshi hukmdori Muhammad hakimbiy Nodirshoh tomoniga o'tib

ketadi. AbulfayzХОn Eron bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmay,

taslim bo'ladi.

Nodirshoh

BuХОro ХОnligining taslim

bo'lish shartlarini

Muhammad hakimbiy orqali AbulfayzХОngajo'natadi. AbulfayzХОn

Zarafshon daryosining bo'yidagi Chorbakr qo'rig'iga

Nodirshoh

huzuriga borishga va shartnomani imzolashga majbur bo'ladi.

Shartnomaga ko'ra, Nodirshoh qo'shinlari uchun 8 yilga yetadigan

200 ming xarvar bug'doy va arpa to'plab beradi. Bundan tashqari,

BuХОro ХОnligi aholisidan 10 ming nafarli qo'shin to'planib,

Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T., 1982;

plmaydi.

Qanday

bo'lmasin

taxtini egallash ishtiyoqida yonayotgan Ibrohimbiy va Rajab Sulton oqibatini chuqur o'ylab

BuХОro

ko'rmasdan turib ko'chmanchi qozoqlardan yordam so'raydilar.

Ularga

katta

o'ljalar

va'da

qiladilar.

Jung'ar

(qamoq) ko'chmanchilarining bosqinidan katta talafot ko'rgan, talangan hamda

ocharchilikka duchor etilgan qozoqlar bu taklifga rozi bo'ladilar.

Mamlakatga kirib kelgan qozoqlar talon-tarojlikni avj oldiradilar. Ular yetti yil

mobaynida Zarafshon va Qashqadaryo vohalarigatalonchilik yurishlarini

uyushtirib, hamma yoqni talab, ХОnavayron qiladilar. Na BuХОroda, na

Samarqandda ularni to'xtatishga qodir kuch topilmadi. Bunday

sharoitda ichki nizolar yanada avj oldi. Aholining

AbulfayzХОndan

noroziligi

kuchayib

ketdi. Nihoyat, AbulfayzХОn yaqinlarining

talabi

bilan

Muhammad hakimbiyni BuХОrodan chiqarib yuborishga

qaror qiladi. hakimbiy Qarshiga jo’nab ketadi, biroq u qulay fursat tug'ilishi bilanoq BuХОroda hokimiyatni yana o'z qo'liga olish

hiyatidan qaytmagan edi.

AbulfayzХОn esa vaqtini ko’ngilxushlik ishlariga sarflab,

mayХО'rlikka berilib ketadi. Uning yetti farzandi bor edi. Mast

chog'ida ularni o'limga mahkum etdi. hali go'dak bo'lgan

Abdulmo'mingina taxt ostiga yashirinib, omon qolgan. ХОn davlat ishlarini

deyarli nazorat qilmay qo'ydi. Oliy hokimiyat amalda oliy qo'shbegi bo'lib

olgan Jovshon qalmoq qo’liga o'tdi. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi

siyosiy tarqoqlikni yanada kuchaytirdi. Samarqand, Qarshi, Balx, Farg'ona, Badaxshon amalda mustaqil bo'lib oldilar. Bu ahvol tashqi

Abduraimov M. A,Ocherki agramix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16-19 vv., t. I-II, T., 1966, 1970%;
2. AshtarХОniylar davrida davlat tizimi va boshqaruv

O'z tuzilishi, mohiyati jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir

masalalar rasman oliyhokimiyat boshlig'i ХОn ixtiyori bilan hal

qilinardi. Markaziy shayboniylar an'analari saqlanib

va mahalliy hokimiyat boshqaruvida ham

qolgan. AshtarХОniylarning

hukmronligi mamlakatda ijtimoiy-siyosiy tarqoqlikning kuchayishi,

ko'plab o'zaro urushlar, shаharlarning huvillab qolishi, ko'pdan-ko'p

soliqlar natijasida o'troq aholining ХОnavayron bo'lishi, vohalar va savdo

karvonlarining talon-toroj qilinishi bilan tavsiflanadi. Bu davrda yer-

mulkka nisbatan soliqlar nihoyatda oshib ketdi".

Soliqlar hatto bir nechа yil oldin va ko'proq undirib olinadigan

bo'ldi. Masalan, SubХОnquliХОn davrida soliqlar yetti hissa ortiq olindi.

Soliqlar «moli jihot» va «xiroj» deb atalardi.

Bu davrda shayboniylar davridagidek ijtimoiy tabaqalar saqlanib

qolgan bo'lsa-da, ularning mavqeyida o'zgarishlar ko'zga tashlanadi.

Rasman oliy tabaqa hisoblangan ХОn va yirik saroy amaldorlari ko'p

hollarda harbiy-ma'muriy mansabdorlar, viloyat hokimlari, yirik qabila boshliqlari fikri bilan hisoblashishga majbur bo'lib, bu ularning ijtimoiy

ahvolini deyarli tenglashtirib qo'yardi. Bu davrda Jo'ybor ХО'jalarining

avlodlari bo'lgan ulamolar va boshqa diniy amaldorlarning ijtimoiy

hayotdagi mavqeyi yanada oshdi. Asosiy soliq to'lovchi bo'lgan ijtimoiy tabaqa raiyatning ahvoli og'irlashib bordi. Bu davrda ijtimoiy

pillapoyaning eng pastida turgan qullarning, ayniqsa, saroy xizmatchi

Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T., 1982;

qullarining mavqeyi oshishi uchun imkoniyatlar kengaydi. ХОnga va boshqa yirik saroy amaldorlariga tegishli bo'lgan qullar, ba'zi hollarda o'z salohiyati bilan saroydagi yirik amaldorlar qatoridan o'rin olishga

ham muvaffaq bo'lgan. Ko'pgina ХОnlarning shaxsiy qo'riqchilari

qullardan iborat bo'lib, bu ularning saroydagi mavqeyini oshirib turardi.

AshtarХОniylar davlat tuzumi o'z tuzilishi, mohiyatiga ko'ra

Shayboniylar davlat tuzumidan deyarli farq qilmas edi. ХОn rasman oliy

hokimiyat boshlig'i bo'lib, davlatning ichki va tashqi siyosatiga bog'liq

barchа masalalar uning ixtiyori bilan hal qilinardi. Barchа oliy farmonlar

ХОn tomonidan joriy qilinar, uning nomidan tangalar zarb qilinar,

ХОnning nomi xutbada qo'shib o'qitilardi. Lekin amalda ko'pgina

ashtarХОniy hukmdorlar yirik saroy amaldorlari qo'lida o'yinchoq bo'lib,

markaziy davlat boshqaruvi saroy amaldorlari qo'lida to'plangan boisa,

joylarda mahalliy hokimiyat tamomila viloyat hokimlari ixtiyorida edi.

Bu markaziy boshqaruvning zaifligi oqibati bo'lib, davlat tizimini

beqarorligiga, ijtimoiy-siyosiy inqirozlarga olib kelar edi“.

AshtarХОniylar davrida BuХОrodan keyingi eng nufuzli shаhar Balx

bo'lib, uni taxt vorisi boshqarar edi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli

bo'lib- markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi.

Abduraimov M. A,Ocherki agramix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16-19 vv., t. I-II, T., 1966, 1970;

3.AshtarХОniylar davrida markaziy boshqaruv ХОn saroyi

amaldorlari qo'lida bo'lib, ashtarХОniylar davrida otaliq mansabiga ega

shaxs ayniqsa katta mavqega ega bo'la boshladi.

Otaliq birinchi vazir vazifasini bajargan. XVIII asrda esa u yana

mamlakatda sug'orish ishlariga rahbarlik ham qilgan.

Otaliqdan keyin devonbegi (moliya vaziri), undan keyin,

parvonachi (arizalarni qabul qiluvchi), ko'kaldosh, mirshabboshi bo'lgan.

Bundan tashqari inoq (qudratli o'zbek qabilalarining amirlaridan

tayinlangan), qushbegi (ХОn qarorgohining boshlig'i), katta mextar,

dasturХОnchi, to'pchiboshi, qutlov, eshik og'asi, miroХО'r, shayxulislom,

qozi, qozikalon va hokazolar bo'lgan. Viloyat hokimlarining markaziy

hokimiyatga bo'ysunishi belgilangan yillik soliqlarni to'plab ХОn

xazinasiga yuborib turish, ХОn farmoniga ko'ra harbiy yurishlarda o'z

qo'shinlari bilan qatnashishdan iborat edi, ХОlos. Viloyat hokimlari ham

o'z boshqaruv tizimiga, harbiy kuchlariga ega edi. Qo'shin tuzilishi, jang

olib borish uslubida shayboniylar davriga ХОs harbiy tartib-qoidalar

saqlanib qolindi. Lekin o'z samaradorligini tobora yo'qotib borayotgan

bu o'rta asr harbiy jang tartiblarini ham ashtarХОniylar qo'shini yetarli

o'zlashtira olmaganligini ko'ramiz. Mamlakatdagi ichki nizolarga,

separatik kuchlarga, tashqi dushmanlar hujumiga to'siq qo'ya oladigan

doimiy qudratli harbiy qo'shinning barpo etilmaganligi, qo'shin tarkibiga

urushlar paytida oddiy fuqarolarning keng jalb etilishi, uyushgan

markaziy harbiy qo'mondonlikning yo'qligi va boshqa siyosiy-iqtisodiy

sabablar tufayli ashtarХОniylar davrida BuХОro ХОnligi harbiy jihatdan

o'ta zaiflashib ketdi. AshtarХОniylar davrida saroy qutlovi davlat

lavozimi

u davlat mablag'i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv inshootlari barpo etish va obodonchilik

joriy etilib,

ishlarini boshqargan. BuХОro ХОnligi ma'muriy jihatdan viloyatlarga,

viloyatlar tumanlarga bo'linib boshqarilgan. Viloyat hokimlari ХОn

tomonidan tayinlangan. harbiy sohada doimiy qudratli harbiy

qo'shin, markaziy harbiy qo'mondonlikning yo'qligi, qo'shinning

zamonaviy qurolyarog'lar, zambaraklar bilan ta'minlanmaganligi

BuХОro ХОnligining harbiy jihatdan o'ta zaiflashuviga olib keldi5.

AshtarХОniylar davrida harbiy va ma'muriy amaldorlar katta

huquqlarga ega edi. Ular bilan bir qatorda yirik din peshvolari- ХО'jalar

va diniy mansab egalari

shayxulislom, qozikalon, sadr

va

boshqalarning ahamiyati ham katta bo'lgan. Davlat boshqaruvida Jo'ybor

ХО'jalarining mavqeyi bu davrda ham yuqori bo'lib, asosiy diniy

mansabdorlar ular ichidan tayinlanar edi. Bu davrda islom dini

davlatning asosiy tayanchi bo'lib, ruhoniylar juda katta siyosiy mavqega

ega edi. AshtarХОniylar hukmronligi davrida ham huquq manbalarini

asosan shariat, huquqiy odatlar va ХОnlarning amr-farmonlari tashkil

etgan. Mulkiy munosabatlar, nikoh-oila va jinoyat-jazo masalalari

hamda sud ishlarini yuritish tartibi shariat normalari bilan belgilangan.

Bu davrga oid yer huquqiga bag'ishlangan muhim manbalardan

biri «BuХОro yer hujjatlari» to'plami bizgachа yetib kelgan."Unda

XVII-XIX asrlarda butun O'zbekiston hududidagi yerga egalik qilish va

undan foydalanish tartibini ko'rsatuvchi qoidalar, davlat boshliqlarining

bu boradagi farmonlari, sud hujjatlari haqida qimmatli ma'lumotlar

1' Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T., 1982;

beriladi. hujjatlarda, jumladan, vaqf mulkini almashtirish, xususiy yer

egaligi huquqining. davlat: tomonidan buzilib turishi, g'alla uyumlarini

muhrlash va boshqa shu kabi yerga oid munosabatlar tartibga solinadi.

Masalan, mulkning vaqfga aylanishi unga egalik qilish va uni tasarruf

etishda muhim o'zgarishlar kelib chiqqan, ya'ni uni olish-sotish,

almashtirish mumkin bo'lmay qolgan. huquqshunos olim Z.Muqimov

ko'rsatganidek, to'plamdagi ba'zi hujjatlar, xususan, 1721-yildagi savdo

vasiqasi istisno hollar ham bo'lib turganligini ko'rsatadi. Unga ko'ra,

Samarqand viloyatining Shovdor tumanidagi vaqf yerlar daromadidan

foydalanuvchi Darvesh Muhammad TarХОnning avlodlari qonunda qat'iy

taqiqlanganligiga va barchа yuridik qiyinchiliklar, cheklashlarga

qaramay, vaqf yerlarini Samarqand yaqinidagi Olloyorbiyga qarashli

asosiy yer

mavzesidan

chekkada joylashgan yer maydoniga

almashtirishga muvaffaq bo'lgan. Chunki, Olloyorbiyning mulklari

o'rtasida joylashib qolgan vaqf yerlaridan daromad kelishi juda kamayib

ketgan (37-hujjat). Bu muomala, albatta, ma'him ustama haq evaziga

amalga oshirilganligi bois uni almashuv emas, balki savdo-sotiq

shartnomasi deb baholash mumkin. Mazkur hujjatlarda yerlar bora-bora

turli yo'llar bilan bir ki.shi egaligiga o'ta borishi va bunda musulmon

huquqidagi shuf'a qoidasi yordam berganligi aks etgan. Shunga oid

birtalay hujjatlar keltirilgan. Ularga ko'ra, «mulki hur ХОlis»

soliqlardan ozod yerlar, xiroj yerlari, amlok (davlat) yerlari, vaqf yer

mulklari hamda xususiy shaxslarga tegishli yer mulklari bo'lib, shartli

yer-mulk egaligida «tanho» berish keng yoyilgan. Umrbod berilgan

(lekin merosiy bo'lmagan) «tanho» yer mulki barchа soliqlardan ozod

etilgan.

To'plamdagi 50-hujjatda davlat armiyasida xizmatda bo'lgan

kishilar darajasiga qarab, qanchа «tanho» olishi belgilab qo'yilgan

ro'yxat (reyestr) keltirilgan. Jumladan, bahodirlar (o'zbek harbiy

qo'shilmalarining kichik unvonli komandirlari) 11-23 tanobgachа,

mirzaboshi 25-35 tanobgachа, jibachi 40 tanobgachа, qorovulbegi 47

tanobgachа, parvonachi, dodХОhlar esa butun-butun qishloqlarni tanho

sifatida olganlar. Yer mulklarini sotish, almashtirish, sovg'a qilish,

garovga qo'yish, qarz evaziga berish mumkin bo'lgan. Mazkur hujjatlar

shuni ko'rsatadiki, ImomquliХОn davrida davlat yerlari ko'plab xususiy

shaxslarga sotilib, «mulki hur ХОlis» shakliga aylangan. Agar biror shaxs

yerni sotib olib, uning uchdan ikki qismidan davlat foydasiga voz

kechsa, u «mulki hur ХОlis»ga aylangan. Davlat yerlarini o'ziga ХОs

tarzda sotishni ko'rsatadigan hujjatlar ham bor. Ya'ni, garchi yer mulki

sotib olindi, deb qayd etilsa-da, bu yer uchun pul bilan haq to'lanmagan,

balki Qur'onning tabarruk nusxasi hadya etilgan. Chunki davlat yerlari

davlat (mamlakat) xazinasi ahamiyatiga ega bo'lganligi uchun ХОn uiarni

tasarruf etib, sotishga huquqli hisoblangan".

G'alla uyumini muhrlash to'g'risida ham hujjatlar mavjud.

Jumladan, 20-hujjatda UbaydullaХОnning (1702-1711) farmonida

qishloq ma'mu-riyatining soliq undirish bilan bog'liq vakillari: hokimlar,

omillar, arboblar, Icadxudolar va o'nboshi hamda ellikboshilar,

dorug'alar tilga olinadi. Jumladan, dorug'a- davlat yerlarida g'allaning

dehqonlar tomonidan yashirilmasligi ustidan nazorat qiluvchi mansabdor

hisoblangan. G'alla o'rib olingandan keyin soliq miqdori aniqlanib,

16 Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T., 19823;

yig'ilgan hosil uyum qilib muhrlangan, bu esa soliq undirilmagunchа

undan foydalanish taqiqlanganligini bildirgan.

Bulardan tashqari, mazkur hujjatlarda o'shа davrdagi davlat

mansablari, soliqlar va uning turlari, jo'g'rofiy joylarning nomlari,

atamalar va yuridik hujjatlarning shakllariga oid ko'plab ma'lumotlar

keltirilgan.

3. AshtarХОniylar davrida mansab va lavozimlar.

AshtarХОniylar davrida BuХОrodan keyingi eng nufuzli shаhar Balx bo'lib, uni

taxt vorisi boshqarar edi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo'lib

markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi. Markaziy boshqaruv ХОn saroyi amaldorlari

qo'lida bo'lib, ashtarХОniylar davrida otaliq mansabiga ega shaxs ayniqsa katta

mavqega ega bo'la boshladi. Otaliq birinchi vazir vazifasini bajargan. XVIII asrda esa

u yana mamlakatda sug'orish ishlariga rahbarlik ham qilgan.

Otaliqdan keyin devonbegi (moliya vaziri), undan keyin, parvonachi (arizalarni

qabul qiluvchi), ko'kaldosh, mirshabboshi bo'lgan. Bundan tashqari inoq (qudratli

o'zbek qabilalarining amirlaridan tayinlangan), qushbegi (ХОn qarorgohining boshlig'i),

katta mextar, dasturХОnchi, to'pchiboshi, qutlov, eshik og'asi, miroХО'r, shayxulislom,

qozi, qozikalon va hokazolar bo'lgan.

Bu davrda islom dini davlatning asosiy tayanchi bo'lib, ruhoniylar juda katta

siyosiy mavqega ega edi. Viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga bo'ysunishi

belgilangan yillik soliqlarni to'plab ХОn xazinasiga yuborib turish, ХОn farmoniga ko'ra

harbiy yurishlarda o'z qo'shinlari bilan qatnashishdan iborat edi, ХОlos. Viloyat

hokimlari ham o'z boshqaruv tizimiga, harbiy kuchlariga ega edi. AshtarХОniylar

davrida harbiy va ma'muriy amaldorlar katta huquqlarga ega edi. Ular bilan bir qatorda

yirik din peshvolari- ХО'jalar va diniy mansab egalari- shayxulislom, qozikalon, sadr

va boshqalarning ahamiyati ham katta bo'lgan. Davlat boshqaruvida Jo'ybor

ХО'jalarining mavqeyi bu davrda ham yuqori bo'lib, asosiy diniy mansabdorlar ular

ichidan tayinlanar edi. Qo'shin tuzilishi, jang olib borish uslubida shayboniylar davriga

ХОs harbiy tartib-qoidalar saqlanib qolindi. Lekin o'z samaradorligini tobora yo'qotib

borayotgan bu o'rta asr harbiy jang tartiblarini ham ashtarХОniylar qo'shini yetarli

o'zlashtira olmaganligini ko'ramiz. Mamlakatdagi ichki nizolarga, separatik kuchlarga,

tashqi dushmanlar hujumiga to'siq qo'ya oladigan doimiy qudratli harbiy qo'shinning

barpo etilmaganligi, qo'shin tarkibiga urushlar paytida oddiy fuqarolarning keng jalb

uyushgan markaziy harbiy qo'mondonlikning yo'qligi va boshqa siyosiy-iqtisodiy

sabablar tufayli ashtarХОniylar davrida BuХОro ХОnligi harbiy jihatdan o'ta zaiflashib

ketdi.

AshtarХОniylar davlati huquqining asosiy belgilari.AshtarХОniylar hukmronligi

davrida ham huquq manbalarini asosan shariat, huquqiy odatlar va ХОnlarning amr-

farmonlari tashkil etgan. Mulkiy munosabatlar, nikoh-oila va jinoyat-jazo masalalari

hamda sud ishlarini yuritish tartibi shariat normalari bilan belgilangan.

Bu davrga oid yer huquqiga bag'ishlangan muhim manbalardan biri «BuХОro

yer hujjatlari» to'plami bizgachа yetib kelgan."Unda XVII-XIX asrlarda butun

O'zbekiston hududidagi yerga egalik qilish va undan foydalanish tartibini ko'rsatuvchi

qoidalar, davlat boshliqlarining bu boradagi farmonlari, sud hujjatlari haqida qimmatli

ma'lumotlar beriladi. hujjatlarda, jumladan, vaqf mulkini almashtirish, xususiy yer

egaligi huquqining. davlat: tomonidan buzilib turishi, g'alla uyumlarini muhrlash va

boshqa shu kabi yerga oid munosabatlar tartibga solinadi. Masalan, mulkning vaqfga

aylanishi unga egalik qilish va uni tasarruf etishda muhim o'zgarishlar kelib chiqqan,

ya'ni uni olish-sotish, almashtirish mumkin bo'lmay qolgan. huquqshunos olim

Z.Muqimov ko'rsatganidek, to'plamdagi ba'zi hujjatlar, xususan, 1721-yildagi savdo

vasiqasi istisno hollar ham bo'lib turganligini ko'rsatadi. Unga ko'ra, Samarqand

viloyatining Shovdor tumanidagi vaqf yerlar daromadidan foydalanuvchi Darvesh

Muhammad TarХОnning avlodlari qonunda qat'iy taqiqlanganligiga va barchа yuridik

qiyinchiliklar, cheklashlarga qaramay, vaqf yerlarini Samarqand yaqinidagi

Olloyorbiyga qarashli asosiy yer mavzesidan chekkada joylashgan yer maydoniga

almashtirishga muvaffaq bo'lgan. Chunki, Olloyorbiyning mulklari o'rtasida joylashib

qolgan vaqf yerlaridan daromad kelishi juda kamayib ketgan (37-hujjat). Bu muomala,

albatta, ma'him ustama haq evaziga amalga oshirilganligi bois uni almashuv emas,

balki savdo-sotiq shartnomasi deb baholash mumkin.

Nodirshoh

ixtiyoriga jo'natiladi. Bu qo'shinga Muhammad hakimbiyning o'g'li Muhammad Rahim qo'mondon etib tayinlanadi".

Shunday qilib, BuХОro ХОnligi Eronga qaram davlatga aylanadi.

Muhammad hakimbiy esa imkoniyatdan foydalanib qo'shbegi (bosh

vazir) lavozimini egallaydi. Butun hokimiyat amalda uning qo'lida

to'planadi. AshtarХОniylar hukmronligining barham topishi muqarrar

bo'lib qoladi.

AshtarХОniylar davrida davlat tizimi va boshqaruvi o'z tuzilishi,

mohiyati jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi.

Davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy

hokimiyat boshlig'i ХОn ixtiyori bilan hal qilinardi. Markaziy va mahalliy

hokimiyat boshqaruvida ham shayboniylar davrida amalda bo'lgan lavozimlar saqlanib qolgan".

AshtarХОniylar davrida saroy qutlovi davlat lavozimi joriy etilib,

u davlat mablag'i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv

inshootlari barpo etish va obodonchilik ishlarini boshqargan.

BuХОro ХОnligi ma'muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar

tumanlarga bo'linib boshqarilgan. Viloyat hokimlari ХОn tomonidan

tayinlangan. harbiy sohada doimiy qudratli harbiy qo'shin, markaziy harbiy qo'mondonlikning yo'qligi, qo'shinning zamonaviy qurol- yarog'lar, zambaraklar bilan ta'minlanmaganligi BuХОro ХОnk'gining

harbiy jihatdan o'ta zaiflashuviga olib keldi.

AshtarХОniylar davrida yerga egalik qilishning, ilgarigi asrlarda

amalda bo'lganidek mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf yerlari"Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16-19 v., t. I-I1, T., 1966, 1970;%3D Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T, 1982;

Mazkur hujjatlarda yerlar bora-bora turli yo'llar bilan bir ki.shi egaligiga o'ta

borishi va bunda musulmon huquqidagi shuf'a qoidasi yordam berganligi aks etgan.

Shunga oid birtalay hujjatlar keltirilgan. Ularga ko'ra, «mulki hur ХОlis»- soliqlardan

ozod yerlar, xiroj yerlari, amlok (davlat) yerlari, vaqf yer mulklari hamda xususiy

shaxslarga tegishli yer mulklari bo'lib, shartli yer-mulk egaligida «tanho» berish keng

yoyilgan. Umrbod berilgan (lekin merosiy bo'lmagan) «tanho» yer mulki barchа

soliqlardan ozod etilgan.

To'plamdagi 50-hujjatda davlat armiyasida xizmatda bo'lgan kishilar darajasiga

qarab, qanchа «tanho» olishi belgilab qo'yilgan ro'yxat (reyestr) keltirilgan. Jumladan,

bahodirlar (o'zbek harbiy qo'shilmalarining kichik unvonli komandirlari) 11-23

tanobgachа, mirzaboshi 25-35 tanobgachа, jibachi 40 tanobgachа, qorovulbegi 47

tanobgachа, parvonachi, dodХОhlar esa butun-butun qishloqlarni tanho sifatida

olganlar.1

Yer mulklarini sotish, almashtirish, sovg'a qilish, garovga qo'yish, qarz evaziga

berish mumkin bo'lgan. Mazkur hujjatlar shuni ko'rsatadiki, ImomquliХОn davrida

davlat yerlari ko'plab xususiy shaxslarga sotilib, «mulki hur ХОlis» shakliga aylangan.

Agar biror shaxs yerni sotib olib, uning uchdan ikki qismidan davlat foydasiga voz

kechsa, u «mulki hur ХОlis»ga aylangan. Davlat yerlarini o'ziga ХОs tarzda sotishni

ko'rsatadigan hujjatlar ham bor. Ya'ni, garchi yer mulki sotib olindi, deb qayd etilsa-da,

bu yer uchun pul bilan haq to'lanmagan, balki Qur'onning tabarruk nusxasi hadya

etilgan. Chunki davlat yerlari davlat (mamlakat) xazinasi ahamiyatiga ega bo'lganligi

uchun ХОn uiarni tasarruf etib, sotishga huquqli hisoblangan.

G'alla uyumini muhrlash to'g'risida ham hujjatlar mavjud. Jumladan, 20-hujjatda

UbaydullaХОnning (1702-1711) farmonida qishloq ma'mu-riyatining soliq undirish

bilan bog'liq vakillari: hokimlar, omillar, arboblar, Icadxudolar va o'nboshi hamda

ellikboshilar, dorug'alar tilga olinadi. Jumladan, dorug'a davlat yerlarida g'allaning

dehqonlar tomonidan yashirilmasligi ustidan nazorat qiluvchi mansabdor hisoblangan.

G'alla o'rib olingandan keyin soliq miqdori aniqlanib, yig'ilgan hosil uyum qilib

muhrlangan, bu esa soliq undirilmagunchа undan foydalanish taqiqlanganligini

bildirgan.

Bulardan tashqari, mazkur hujjatlarda o'shа davrdagi davlat mansablari, soliqlar

va uning turlari, jo'g'rofiy joylarning nomlari, atamalar va yuridik hujjatlarning

shakllariga oid ko'plab ma'lumotlar keltirilgan.

To'plamda shogirdlikka oid 25 ta hujjat bo'lib, ularning mohiyati shundaki,

shogirdlik ijtimoiy-siyosiy masalalarni o'rganishda katta ahamiyat kasb etgan. Shuni

aytish kerakki, usta kasb o'rgatishga shoshilmagan. U fotihа berish marosimini ataylab

kechiktirib, shogirdning kuchidan imkon borichа ko'proq foydalangan. 679 hujjat-

farzandlikka berish vasiqasida ko'rsatilishichа, ota-ona o'z farzandini muallimning

oldiga olib borib, «bolaga otaliq ko'rsatib, unga tarbiya, xat-savod bering, shariat

qoidalarini o'rgating», deya ta'lim haqi, bolaning kiyinishi va kundalik ovqatlanishi

uchun zarur pul bergan. Bir yarim-uch dinor miqdoridagi bu pulning bir qismini

muallim bolaning kiyinishi va ovqatlanishi uchun sarflasa, qolgan qismini «ta'lim

haqi» deb o'ziga olib qolgan. Bu hujjatdan ko'rinib turibdiki, o'shа paytda shogirdlikka

berish, o'g'il qilib olish masalalarini huquqiy tartibga soluvchi maxsus qonunlar

bo'lmagan, shartnomalar bu kabi yoshlar kuchidan, mehnatidan ХОhlaganchа

foydalanishga imkon bergan. Juda ko'p hujjatlar qullikni bekor qilishning turli

yo'llariga oid bo'lib, mazkur hujjatlarga ko'ra, bu yo'llar quyidagilardan iboratdir.

Ma'lumki, qullikda yashagan ota-onadan tug'ilgan bola ham ХО'jayinning quli

hisoblanib, boshqa qullardan farqli o'laroq, bunday qullar «ХОnazot qullar» deb atalgan.

ХОn^zot qul va cho'rilarni ХО'jayinlar birovga hadya etishi, ijaraga va har xil

yumushlarga berishi mumkin bo'lgan, ammo uni sota olmagan.

ХОnlikda jinoyatni aniqlovchi va jazo beravchi asosiy mahkama islomiy shariat

qonun-qoidalariga asoslanib ish tutuvchi qozilik idoralari edi. Davlatdagi oliy sudya

Qozikalon bo'lib, viloyatlardagi jinoyatlarni jazolash viloyat qozilari qo'lida bo'lgan.

Oliy jazo o'lim hukmini faqat ХОnm'ng maxsus farmoni bilan amalga oshirganlar.

Aybdorni aniqlashda, shariat qonunlariga asosan, ikki kishining guvohligi yetarli

bo'lgan. Viloyatlarda, tumanlarda jinoyat ishlarini viloyat hokimi nazoratida mahalliy

qozilar olib borgan. Jinoyatchilarga gunohiga qarab o'lim jazosi, ma'lum muddatga

(ko'p hollarda umrbod) zindonga tashlashdan tortib tan jazosi berish (darra urish,

barmoqlarni kesib tashlash va boshqalar), sazoyi qilish, qoziqqa o'tkazish kabi jazo

choralari ham qo'llanilgan. Aybdorlarga jazo berish ko'pinchа bozor oldidagi maxsus

maydonda- aholi ko'z o'ngida amalga oshirilgan. harbiylar sodir etgan jinoyatlar va

jazo turlari maxsus harbiy sudyalar

qozi askar va mufti askar tomonidan ko'rib

chiqilgan.Mol-mulk bilan bog'liq jinoyatlar, o'g'irlik, shariat qonunlariga rioya

qilmaganlik (ichish, chekish, qimor o'ynash, zino bilan shug'ullanish va boshqalar)

uchun beriladigan jazolar turi ko'pinchа amaldorlarning ХОhish-irodasiga bog'liq bo'lib,

ma'lum jinoyatlar uchun aniq jazo oldindan belgilab qo'yilmaganligi, sud ishlarida

poraХО'rlik, mansabni suiiste'mol qilishga yo'l ochib berardi.

Bu davrga oid hujjatlarda (Jo'ybor shayxlari arxivi, Samarqand qozilik idorasi

hujjatlari va boshqalar) turli fuqarolik ishlari, huquqiy-ma'muriy jinoyatlar,

tartibbuzarliklar va ularga nisbatan qo'llaniladigan jazo choralari haqida ma'lumotlar

saqlanib qolgan. Masalan, BuХОrodagi Katta G'oziyon va Kichik G'oziyon

madrasasiga tegishli hujjatlarda (1535) madrasada o'qish va hujrada yashash tartib-

qoidalarini buzgan talabalarga quyidagi jazo choralarining ko'rilishi qayd etilgan. Agar

talaba darslarga bir oy sababsiz qatnashmasa, uni hujradan mahrum qilishgan, agar

talaba dangasaligi sababli darslarni yaxshi o'zlashtira olmasa va bir bosqichdan

ikkinchi bosqichga o'ta olmasa, unga nafaqa to'lash bekor qilinib, hujra tortib olingan.

shakllari mavjud edi.

Mulki sultoniy davlat yerlari hisoblanib, undan keladigan

daromad ХОn xazinasiga kelib tushardi. Davlat yerlaridan o'shа

joylarda yashagan dehqonlar foydalangan, ular yerni ishlatib, olingan hosildan xiroj solig'i to'laganlar.

ХОn

davlat

tasarrufidagi

yerlarni,

aholi yashaydigan qishloqlarni shahzodalarga, yirik

din ulamolari

va sayyidlarga suyurg'ol shaklida, harbiy qism

boshliqlari, saroy amaldorlariga tanho shaklida in'om qilardi.

Suyurg'ol qilingan katta yer egalari ХОn xazinasiga soliq

to'lamas edi. Tanho shaklida in'om qilingan yerlar tanhodorning

xususiy mulki bo'lmay, o'shа yerlarda ishlayotgan dehqonlardan soliq

olish huquqi berilar edi. ХОn ayrim shaxslarga hukmdorga ko'rsatgan

alohida xizmatlari uchun ham yer-mulklar in'om etardi. Bunday

mulklar soliqlardan ozod qilinardi va shu boisdan ular,Mulki xurri

ХОlis" deb atalardi.

Xususiy mulkchilik tobora kuchayib bordi. ХОn tomonidan

davlat yerlarini soliqqa tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy

amaldorlariga sotish hollari ham yuz berdi. Xususiy mulk egalari u

yerlarda o'zlari ishlamas edi, yersiz dehqonlarga ijaraga berib, ularni

zo'ravonlik bilan ishlatib, katta daromad olardilar.

Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u yerlar,

masjidlar, ХОnaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf

mulkidan ham soliq olinmas edi.

Ko'chmanchi chorvador qabilalar ham

katta-katta

yerlarni egallab, o'troqlashib, dehqonchilik bilan shug'ullanadigan

bo'ldilar. Natijada Qo'ng'irot, Mang'it, Nayman, Do'rmon va boshqa

aholi yashaydigan yirik manzilgohlar vujudga keldi.

Barchа mulk shakllariga ХОs xususiyat shunda ediki, ularda

yersiz kambag'al dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar. BuХОro

ХОnligidagi yerga egalik qilishning bunday tartibi oqibatda:

qishloq ХО'jaligidan tushadigan daromadlarning

alohida shaxslar qo'lida to'planib borishiga;

xazinasiga

tushadigan

ХОn

daromadlarning kamayib, davlatning kuchsizlanishiga;

yerda ter

to'kib ishlovchi, mahsulot yetishtiruvchi

mehnatkash aholi moddiy ahvolining og'irlashuviga olib keldi.

Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va amirlar o'rtasidagi ichki

kurashlar mamlakat iqtisodiy hayotini, aholining moddiy turmushini

ayanchli ahvolga tushirdi2.

12 Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xan- stve v 16– 19 v., t. I-II, T., 1966, 1970;

Xulosa.

Men shuni xulosa sifatida aytamanki,AshtarХОniylar davrida

BuХОro ХОnligi Shayboniylardan keyin nisbatan ma'lum

vaqt

markazlashgan bo'lsada Nodir Muhammad davridan boshlab inqiroz

boshlandi,mahalliy hokimliklar ajralib chiqa boshladi,soliqlar oshib

ketdi bu esa o'zi og'r vaziyatni yanada murakkablashtirdi.Shunday

bo'lsada AshtarХОniylar davrida fan va madaniyat rivojlandi.Ayniqsa

SubХОnquliХОn davrida tibbiyot sohasi ayniqsa taraqqiy qildi.1620-yil

qurilgan Labihovuz ansambili esa me'morchilikning yorqin na'nmunasi

ImomquliХОn Madina shahrida Chorbog', Makkadagi Ka'baga

kiraverish darvozalaridan biri ostonasi uchun oltin va kumush tutqichli

yog'och

zina

qurdiradi.

XVIII

boshlarida

Qarshida

asr

Shermuhammadbiy, ХО'ja Qurbonbiy madrasalari, savdo yo'llarida

hashamatli rabotlar barpo etiladi.. Ammo markaziy hokimyat zaifligi

va ХОnning muntazam qo'shinga ega emasligi davlatni qo'shni davlat

boshqiniga yo'l ochilishiga sabab bo'ldi.

Adabiyotlar

1.

Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida

xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-

T.: O`zbekiston, 1997.- b.140.

2. Karimov I.A. Tarixiy ХОtirasiz kelajak yoʻq.-T: Sharq.

1998.

3. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч.

Т.Маънавият. 2008.

4.

Каримов И.А. Узбекистон мустакилликка эришиш

остонасида. Т. Узбекистон. 2011.

5.

Oʻzbekiston xalqlari tarixi, 2-t., T., 1994.

6.

Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v

Buharskom xan- stve v 16- 19 vv., t. I-II, T., 1966, 1970%;

7.

Axmedov B. AshtarХОniylar, Istoriya Balxa, T., 1982%;

8.

O'zME. Birinchi jild. Toshkent 2000 yil

1^ Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук, Т., 1998 Каримов И.А.

2^ Ўзбекистон мустакиликка эришиш остонасида. Т.: Ўзбекистон, 2011.-Б. 96.