91. Tarmoq axborot almashinuvi sohasida Open System Interconnection modelining fizik

91.Tarmoq axborot almashinuvi sohasida Open System Interconnection modelining fizik

darajasini izohlang.

OSI yetti qatlamdan iborat. Shakl. 1.5 ikkita qurilmaning o'zaro ta'sir modelini ko'rsatadi: manba tuguni (manba) va boradigan tugun (manzil). Bir xil darajada bo'lgan dasturiy ta'minot va apparat vositalari o'rtasida ma'lumotlar almashinadigan qoidalar to'plami protokol deb ataladi. Protokollar to'plami protokollar to'plami deb ataladi va ma'lum bir standart bilan belgilanadi. Darajalar orasidagi o'zaro ta'sir standart bilan belgilanadi interfeyslar Tegishli darajalarning o'zaro ta'siri virtual, kompyuterlarni birlashtiruvchi kabellar orqali ma'lumot almashadigan jismoniy qatlam bundan mustasno. Shakl. 1.5 shuningdek, OSI modelining turli darajalaridagi tugunlarning o'zaro ta'sirini boshqaradigan protokollarning misollarini keltiradi. Tugun ichidagi darajalarning bir-biri bilan o'zaro ta'siri inter-daraja orqali sodir bo'ladi interfeysva har bir quyi qatlam yuqori darajadagi xizmatlarni taqdim etadi.

A va B tugunlarining mos darajalari o'rtasida virtual almashinuv (1.6-rasm) ma'lum ma'lumot birliklari bilan sodir bo'ladi. Eng yaxshi uchta daraja xabarlar yoki ma'lumotlar, transport darajasida - segmentlar, tarmoq darajasida - paketlar (Paket), havola darajasida - ramkalar (ramka) va jismoniy - bitlar ketma-ketligi.Har biriga tarmoq texnologiyasi protokollar va o'zlarining texnik vositalari mavjud, ularning ba'zilari rasmlarda ko'rsatilgan konventsiyalarga ega. 1.5. Ushbu belgilar Cisco tomonidan kiritilgan va umuman qabul qilingan. Jismoniy qatlamning texnik vositalari qatorida kabellar, ulagichlar, repetitorlar, multiport repetitorlari yoki markazlar, qabul qilgichlar, masalan, elektr signallarini optikaga va aksincha konvertorlari. Ma'lumotlar havolasi darajasida ko'priklar, kalitlar... Tarmoq darajasida - routerlar... Tarmoq kartalari yoki adapterlari (Network Interface Card - NIC) ham kanalda, ham jismoniy qatlamda ishlaydi, bu esa tarmoq texnologiyasi va ma'lumotlar uzatish vositasi

Qo‘shimcha qurilmalar haqida gapiring.

Printer (chop etuvchi qurilma) – axborotni qog’ozga chiqarish uchun ishlatiladi.

Printer ishlash prinsipiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: A). Ignali; B). Sepuvchi; C). Lazerli.

Skaner – qog’ozdagi grafik axborotni kompyuterga kiritish uchun ishlatiladigan qurilma.

Skanerlar ishlash prinsipiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: A) Planshetli. B) Barabanli. C)Qo’lga mo’ljallangan.

Modem – telefon tarmog’i orqali kompyuterlar orasida axborot almashish uchun qo’llaniladigan qurilma. U analog axborotlarni raqamli axborotga yoki teskari amalni bajaradi.U o’rnatilishiga mos ravishda ichki va tashqi modemlarga bo’linadi. Modemlar bir-biridan axborot uzatish tezligi bilan farq qiladi, tezliklari quyidagicha bo’lishi mumkin: 2400, 9600, 14400, 19200, 28800, 33600, 56000 sekundiga/bit (bod).
UPS (APC) - uzilmas elektr ta'minoti bloki – elektr toki berishi to’xtatilganda 15 minutdan 2,5 soatgacha tok bilan ta'minlash uchun xizmat qiladi. Kompyuterlarning beto’xtov ishlashi talab qilingan joylarda qo’llaniladi.
5. Multimedia qurilmasi , ovoz kartasi (kontrolleri), karnaylar, naushnik, mikrofon kiradi. Zamonaviy kompyuterlarning hammasi multimediali bo’ladi.

93.Hisoblash texnikalarining rivojlanish asosiy bosqichlari.

Hisoblash texnikasining rivojlanishi hozirgi davrdagi yuksak darajaga

yetguncha u juda katta taraqqiyot jarayonini boshidan o`tkazdi. Bu taraqqiyot
jarayonini ko`rib chiqqanimizda bir o`rinli savol xosil bo`ladi - qanday konkret
muammolar hisoblash texnikasining rivojlanishiga sabab bo`ldi va nima sababli
hisoblash texnikasining xilma xil vositalari paydo bo`ldi? Bu texnokratik
rivojlanish jarayoni qanday asosiy bosqichlardan iborat bo`lgan?
Hisoblash texnikasining rivojlanishi tarixini shartli ravishda to`rt katta
davrga bo`lishimiz mumkin.
1. Mexanik hisoblash qurilmasigacha bo`lgan davr uzoq o`tmishdan
boshlanib, to 17 asr boshlarigacha davom etgan. Bunda har qanday hisoblash
asbobi alohida raqam razryadlariga ega bo`lgan. Hisoblash jarayonini ma’lum
holatda tosh, yog`och yoki jetonlarni o`rnashtirib turib amalga oshirishni qadimgi
rimliklar "kalьkulyar" degan lotin so`z bilan atashgan.
2. Mexanik qurilmalar davri - 17 asr boshlaridan 19 asr oxirigacha davom
etgan. 1623 yil ingliz olimi V.Shikkard birinchi bo`lib oddiy qo`shish va olish
amalini bajara oladigan mexanik hisoblash mashinasini yaratdi. Lekin bu mashina
tor doiradagi insonlar uchungina ma’lum bo`lib, keng tarqalmadi. Shuning uchun
ham bizgacha yetib kelgan birinchi mexanik hisoblash mashinasi 1641 yili
frantsuz olimi B.Paskal tomonidan yaratilgan jamlash mashinasi bo`lib, u ikki
amalni – qo`shish va ayirish operatsiyasini bajara olardi. 1673 yili nemis olimi
Gotfrid Leybnits tomonidan to`rt arifmetik amalni bajara oladigan, yaqingacha
hamma joyda keng foydalanib kelingan arifmometr yaratildi. Bu hisoblash
mashinalari ichida qulayrog`idir. 19 asr 90-chi yillarining boshida Peterburglik
olim V.T.Odner tomonidan juda qulay mexanizm yaratilib, unga arifmometr
"FЕLIKS" nomi berildi. 20 asrning birinchi choragida bu mashinalar asosiy
hisoblash mashinalari bo`lib hisoblanardi.
3. Elektromexanik mashinalar davri 19 asr oxiridan 20 asr o`rtalarigacha
bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Elektrotexnikaning rivojlanishi hisoblash
mashinalarida inson jismoniy mehnati o`rniga elektr energiyani qo`llashga olib
keldi.
Elektromexanik mashinalar bilan bir vaqtda yangi mashina turlari,
hisoblash - analitik mashinalari paydo bo`lib, ularda hisoblash operatsiyalari
bajarilib, avtomatik usulda natijalar taqqoslanilib, taxlil qilinish imkoni yaratildi.

12

Bunday mashinalardan eng birinchisi 1888 yil AQShda G.Gollerit

tomonidan yaratilib, unga "tabulyator" nomi berildi. Bu mashinalarda axborot
tashuvchilar sifatida perfokartalar xizmat kilgan. Bizning Vatanimizda hisoblovchi
– analitik mashinalar asrimizning 20-chi yillaridan boshlab ishlatila boshlandi. Bu
mashinalar perfokartada axborot tayyorlovchi qurilmalar (perforatorlar),
perforatsiyani nazorat qilish (kontrolьniklar), saralash, ma’lum sistemaga keltirish
mashinalari (reproduktorlar) bilan birgalikda kompleks bo`lib ishlatilardi.
Hisoblash natijalarini tabulyator jadval ko`rinishida chop etib berar edi.
4. EHMlar davri asrimizning 40-yillari o`rtalaridan boshlanib to hozirgi
kungacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davr elektronikaning rivojlanish
davri bilan bog`liq bo`lib, uning asosida hisoblash mashinalarining yangidan-
yangi turlari va modellari dunyoga keldi.
Birinchi EHM 1945 yil AQSH da olimlar Dj. Mougli va D.Ekkert
tomonidan yaratilib, unga ENIAK nomi berildi. Bu EHM 18000 elektron
lampadan tuzilgan bo`lib, asosiy element bazasi elektromagnitli relelarga
asoslangan edi. Sobiq SSSR da esa birinchi elektron lampaga asoslangan KEHM
(kichik elektron hisoblash mashinasi) 1951 yil akademik S.A.Lebedev
rahbarligida yaratilgan. 1952 yili yana shu olim rahbarligida katta elektron
hisoblash mashinasi (KEHM-2) yaratilib, uni 1954 yili qayta ishlab
takomillashtirilib, uning ish unumdorligi o`sha vaqt uchun juda katta bo`lgan
hisoblash tezligi sekundiga 10000 operatsiyaga yetkazildi.
EHMning rivojlanish avlodlari quyidagi ko`rsatkichlar bilan ifodalandi:
EHMning ichki tuzilishi (arxitekturasi), programma ta’minoti, EHM bilan
foydalanuvchining o`zaro aloqa vositalari (tillar va muomala shakli) va texnika
jihatidan amalga oshirilishi (element bazasi, texnik ko`rsatgichlari). Tabiiyki,
ba’zi-bir ko`rsatkichlarning rivojlanishi bir xilda emas; shuning uchun ham
EHMlarni avlodlarga ajratish ko`proq va ma’lum bir ma’noda shartli hisoblanadi.
Shu bilan birga hozirgi vaqtda EHMlarni avlodlarga ajratishda afzalroq
bo`lgan ko`rsatkich ularni tashkil etuvchi element bazalaridir. Shu printsipga
asosan 1-chi avlod EHMlarining element bazasi bo`lib elektron lampalar xizmat
qildi. Bu avlod EHMlarining tuzilishi klassik sxemaga mos kelib, asosiy
qurilmalar o`zaro uzviy bog`langan bloklar to`plamidan tuziladi (arifmetik-
mantiqiy xotira, boshqarish qurilmasi, kiritish-chiqarish qurilmasi). Programmalar
mashina tilida tuzilib, har bir alohida foydalanuvchi o`z ixtiyoricha ishlar edi.
EHMni ma’lum bir vaqtga olib, vaqtning bir qismi programmani sozlash uchun
ajratilardi. Programma ta’minoti asosan standart kichik programmalardan
tuzilardi. Birinchi avlod EHMlari o`zlarining katta geometrik o`lchamlari, ko`p
energiya talab qilishi va ishonchliligining kamligi bilan farqlanardi. EHMning
tezligi va xotira sig`imi katta emas edi. Birinchi avlod EHMlariga umumiy tavsif
berilsa, operatsion muhitning oddiyligiga, unda elementar operatsiyalarning
oldindan aniqlanilishi, dialog darajasining juda soddaligi, EHMda interfeys
kanallarining yo`qligi konkret qurilmalarni boshqarishni va hisoblash jarayonini
foydalanuvchi tomonidan tushunishni qiyinlashtirar edi.

13

EHMning birinchi avlodidagi operatsion muhit – bu konkret algoritmlar

mexanizmining amalga oshirilishi foydalanuvchi tomonidan beriladigan
operatsiya va vazifalar programmasining ketma-ketligidir. Shu bilan birga bular
sanoatda ishlab chiqarilgan birinchi mashinalar bo`lib, ko`pgina standart
masalalarni yechishda qayta-qayta foydalanish uchun programmalarni saqlash
imkoniyatiga ega edi. Bu ish esa foydalanuvchining EHM bilan uzviy muomalasi
yordamida amalga oshirilar edi. Shuning uchun foydalanuvchidan hisoblash
jarayonini boshqarish uchun programmalashtirish bosqichlarini chuqur o`rganish
talab etilardi.
EHMning 1-chi avlodiga oldinroq tilga olingan MESM, BESM-1,2, Strela,
M-1, 2, M-20, Ural-1, Ural-2, Minsk-1, 2, Minsk-12 va boshqa mashinalar kiradi.
Bu mashinalardan asosan ilmiy, texnik, muhandislik, iqtisodiy masalalarni
yechishda foydalanilgan.
Yarim o`tkazgichli va magnit elementli texnologiya rivojlanishi bilan 50-
yillar oxiri, 60-chi yillar boshlariga kelib EHMning 2-chi avlodini o`zlashtirish
boshlandi. Ikkinchi avlod EHMlari informatsiya kiritish-chiqarish jarayonini
boshqarishni markazlashmagan shaklda amalga oshirib, markaziy protsessorga
xilma-xil tashqi qurilmalarni moslashtirib ulash imkonini beradi. Bu avlod
EHMlarida kiritish-chiqarish qurilmalarining turlari birmuncha ko`paytirilib,
tashqi xotira sig`imi ancha kengaytirildi. Programmalashtirishda universal va
algoritmik tillar, tarjimonlar (translyatorlar va interpretatorlar), programmalar
kutubxonasi va hokazolarni qo`llash imkoniyati yaratildi. Aloqa vositasi bo`lib
(interfeys) programmalashtiriladigan maxsus protsedura tili xizmat qilardi.
Shunga mos ravishda operatsion sistemalar paydo bo`lib, foydalanuvchi
bajarishi lozim bo`lgan vazifani ma’lum bir protsedura tilida qabul qilish
imkoniyatiga ega bo`ldi. Ikkinchi avlod EHMlari faqatgina muhandislik va ilmiy
hisob-kitob ishlari uchungina ishlatilmay, kiritish va chiqarish informatsiya hajmi
juda ko`p bo`lgan iqtisodiy va informatsion masalalarni yechish uchun ham
foydalanildi. Ikkinchi avlod EHMlarining birinchisi "Razdan-2" bo`lib 1961 yili
Yerevan shahrida yaratildi. 60-chi yillar ichida ikkinchi avlod EHMlarining 30
dan ortiq modellari yaratilib, ularning ko`plari seriyalab ishlab chiqarildi ("Minsk-
2", 1963 yilda "Minsk-22", BESM-4, "Ural-11", 1964 yilda "Ural-15", 1965
yildan keyin BESM-6, "Mir", "Nairi", "Dnepr" va boshqalar) .
Ikkinchi avlod EHMlari o`sha davr uchun nisbatan katta tezlikka ega edi.
Masalan, BESM-6 nomli EHMning tezligi sekundiga 1 mln. operatsiyaga teng.
Ular ishonchliligining yuqoriligi, oldingi avlodga nisbatan kam elektr energiyasi
talab qilishi bilan ajralib turardi.
Uchinchi avlod EHMlari 60-yillarning oxiri va 70-yillarning boshlariga
to`g`ri kelib, ular integral sxemalarda tuzilgan edi (IS). Integral sxema - bu
nihoyatda kichik elektron sxema bo`lib, kremniyli plastinkada bir qancha mayda
tranzistorlardan va boshqa elementlardan tuzilgan va ma’lum bir funktsiyani
bajarishga moslashgandir. Bu sxemadagi elementlarning hammasi
germetizatsiyalashtirilgan plastmassali qutichaga joylashtiriladi.

94 Hozirgi zamon kompyuterlarining ilk loyihalari qachon va kim tomondan yaratilgan?

Xozirgi vaqtda inson xayotiga Komp`yuter jadal kirib kelmoqda. Komp`yuter ish yuritishni osonlashtiradi, yangi xujjatlar va xar xil matnlarni tez va sifatli tayyorlash va taxlil qilish, telefon aloqa orqali axborotlar bilan almashish, murakkab xisob kitoblarni tez bajarish va ishlab chiqarish jarayonini osonlashtiradi. YAkin kelajakda Komp`yutersiz xayotimizni tasavvur qilib bulmaydi. SHuning uchun xar bir kishiga tushunarli bulgan kichik xajmdagi bilimlar juda kerak bo’ladi.
Inson xisoblay boshlashidagi dastlabki xisoblash vositasi bo’lib odamlarning barmoqlari xizmat qilgan. Ammo ular yordamida faqat sanash ishlarni bajargan (sabab barmoqlar soni cheklangan). SHuning uchun asta sekin sun’iy xisoblash vositalari vujudga kela boshlagan. Ulardan birinchilari bo’lib toshlar va tayokchalar bulgan. Sungra abak (grek, misrlik, rimlik, xitoylik suan-pan va yaponlik soroban), Neper tayokchalari, rus schyotlari vujudga kelgan.
Ammo odamzod, uziga uxshash mexanik mashinani – yordamchini (robotni) yaratish orzusi bilan yashab kelgan edi. 1623 yilda nemis olimi Vil’gel’m SHikard (1592-1636) tomonidan ixtiro qilingan mexanik moslama mexanik xisoblash mashinalar davrini boshladi. Ammo SHikard mashinasi xam aslida birinchi bulmagan, chunki buyuk italiyalik rassom, olim va matematiki Leonardo da Vinchining nashr etilmagan qulyozmasida 13-ta raqamli sonlarni kushi shu va ayirish amallarni bajaruvchi mexanik moslamaning chizmasi topilgan. SHuni aytish lozimki Leonardo da Vinchi xamda Vil’gel’m SHikard moslamalari xayotda qullanilmagan bo’lib qolgan. Mexanik xisoblash mashinalarni yaratilish tarixining dastlabki saxifalaridan biri fransuz faylasufi, yozuvchisi, matematiki va fiziki Bleyz Paskal (1623-1662) nomi bilan bog’liq. U 1642 yilda birinchi jamlovchi (kushish va ayirish) mashinani yaratdi. 1673 yilda esa boshqa olim nemis Gotfrid Vil’gel’m Leybnits (1646-1716) 4-arifmetik amalni bajaruvchi mashinani yaratdi. XIX asrdan boshlab bu mashinalarga uxshash mashinalar juda ko’p qo’llanar edi. 1820 yilda SHarl de Kolmar tomonidan birinchi kal`kulyator – ARIFMOMETR yaratildi.

1885 yilda amerikalik ixtirochi Uvil’yam Barrouz klaviatura va kog’ozga pechatlash uskunalardan iborat arifmometrni yaratdi.

Universal avtomatik xisoblash mashinani yaratish g’oyasi va loyixasi Kembridj universitetining profesori CHarl’z Beybidjga (1792-1871) mansubdir. Uning loixasi bo’yicha bu mashina xotira qismi, xisoblash qismi, boshkarish qismi va chiqarish qismiga ega bo’lishi shart edi. XIX asrning oxirida va XX asrning urtalarida fan va texnikaning barcha soxalarida juda ko’plab kashfiyotlar va ixtirolar qilindi. Bu ko’p mexnat talab qiladigan mashinalarni yaratishga zarurat paydo qildi. Beybidjning loyixasi asosida ko’p olimlar mashinalar yaratishga xarakat qilgan. 1988 yilda amerikalik injener German Xollerit birinchi elektromexanik xisoblash mashinani – TABULYATORNI yaratdi. Ushbu mashina rele asosida ishlagan bo’lib perfokartalarda yozilgan malumotlar bilan ishlay olar edi. 43-ta Xollerit tabulyatorlari 1890 yilda bo’lib utgan 11-chi Amerika axolini ruyxatdan o’tkazishda ishlatilgan.

1930 yilda amerikalik olim Vannevar Bush tomonidan Komp`yuterning katta elektromexanik analogi – DIFFERENSIAL ANALIZATORI yaratilgan. Ushbu mashinada ma’lumotlarni saqlash uchun elektron lampalar qullanilgan. 1941 yilda nemis injeneri Z3 nomli birinchi bo’lib dasturlarda ishlovchi xisoblash mashinani yaratdi. 1943 yilda Buyuk Britaniya maxfiy laboratoriyalarida Alan T’yuring boshchiligida elektron lampalarda ishlovchi Koloss nomli birinchi EXM (elektro xisoblash mashinasi) yaratildi. 1944 yilda AQSHning xarbiylari uchun amerikali injener Govard Eyken elektromexanik rele asosida ogirligi 35 tonnali EXM yaratdi. Bu mashinani nomi MARK-1 edi. Lekin uning tezligi shu zamon talablariga javob bermas edi. 1946 yilda amerikali olimlar Djon Mochli va Prespera Ekerta birichi universal tulik elektron xisoblash mashinani yaratdilar. Ushbu mashina elektron lampalar asosida ishlar edi va uning nomi ENIAC edi. U MARK-1 dan ming marta tezkarroq edi, leykin uning xam kamchiliklari bor edi: ogirligi – 30 tonna; uzunligi 170 kvadrat metr xonani egallar edi; tarkibida 18 000 elektrolampalar bor edi; ishlash jarayoni juda murakkab va bu mashina juda tez ishlamas edi (sekundiga 300 ko’paytirish yoki 5000 qo’shish amallari bajarishi mumkin edi). SHu kamchiliklarni bartarab qilish uchun olimlar juda ko’p mexnat qilar edi. Birinchi EXM lar avlodi lampali deb nomlanadi. 1947 yilda BELL laboratoriya xodimlari V. SHokli, J. Bardini va V. Berteyn tomonidan birinchi tranzistor kashf etildi. 1948 yildan esa elektron lampalar urniga kashf etilgan tranzistorlar qo’llana boshlandi va shuning uchun 2 avlod EXM lari tranzistorli deb nomlangan. 1949 yilda Djey Forrester tomonidan magnitli xotira uskunalari yaratildi va shu yilda Kembridj universitetida birinchi xotiraga ega EXM – EDSAC nomli EXM yaratildi. 1959 yilda Robert Noys (INTEL firmani aratgan odam) bitta plastinada bir nechta tranzistorlarni joylashtirib integral sxemalar yoki chiplarni yaratgan. 1968 yilda Burroughs firma tomonidan integral sxemalarda ishlaydigan birinchi Komp`yuterni chiqardi va shuning uchun uchinchi EXMlar avlodi katta integral sxemali deb nomlanadi. SHu yilda amerikali injeneri Duglas Endjelbart xozirgi sichqoncha qurilma vazifasini bajaruvchi uskunani yaratdi. 1970 yildan boshlab INTEL firma xotiraning integral sxemalarni chiqara boshladi. SHu firmada ishlagan Marshian Edvard Xoff shu yilda mikroprotsessorni kashf etgan (bita kremniy chipda bir nechta integral sxemalarni joylashtirdi). SHu yildan boshlab mikroprotsessorlarda ishlovchi turtinchi EXMlar avlodi boshlandi, ular kichik integral sxemali avlod deb nomlanadi.

1973 yildan boshlab EXM tarixining yangi saxifasi, personal Komp`yuterlar saxifasi boshlandi. SHu yilda fransiyadagi Truong Trong Ti firma tomonidan birinchi personal Komp`yuter yaratildi. SHu bilan birga 1973 yilda dunyoga tanikli XEROX firma tomonidan Alto nomli shaxsiy Komp`yuter yaratilgan. Ushbu Komp`yuterda birinchi bo’lib fayllar va dasturlarni oynalar ko’rinishda ochish prinsipi qullanilgan.
1977 yilda Apple Computer firma tomonidan Apple-II nomli shaxsiy Komp`yuterlar ommaviy ravishda chiqarila boshlagan. Ushbu Komp`yuterlar plastmass korpus, klaviatura va displeyga ega bulgan.
1980 yilda Osborne Computer firma birinchi portativ Komp`yuterlarni chiqara boshladi. Ushbu komp’ter ogirligi 11 kg, juda kichkina xajmga ega bo’lgan va narxi atigi 1795 dollar bo’lgan.
1981 yildan boshlab IBM (International Business Machines) firma tomonidan personal Komp`yuterlar seriyalab chiqara boshlandi va butun dunyoga sotila boshlandi. SHundan beri Komp`yuter xayotimizda mustaxkam joylashib, axborotni qayta ishlashning eng zamonaviy vositasiga aylandi va butun dunyoga taniqli bo’ldi. SHuning uchun personal Komp`yuterlar standarti shu Komp`yuter nomi bilan nomlanadi – IBM PC (personal computer).
Komp`yuterlar xotirasining xajmi, amallarni bajarish tezligi va boshqa xususiyatlar bo’yicha 5-ta guruhga bo’linadi:
Super Komp`yuter. Juda katta tezlikni va katta xajmdagi masalalarni echish uchunmo’ljallangan Komp`yuterlar. Ular yordamida ob-xavo global prognozi, uch ulchovli fazoda turli oqimlarnig kechishi, global informatsion sistemalarni va xokazolani boshqarish masalalari bajariladi.
Katta Komp`yuter. Fan texnikaning turli sohalariga oid masalalarni echishga mo’ljallangan Komp`yuterlar.
Mini Komp`yuter. Katta Komp`yuterlarda bir pogona past Komp`yuterlar.
PC – SHaxsiy Komp`yuter. Xozirgi kunda korxanalar, o’quv yurtlar, muassasalarda keng tarqalgan Komp`yuterlar.
Notebook – Bloknot Komp`yuter. Xajmi ixcham va elektr energiyasi ichiga urnatilgan batareya (akamulyator) orqali ta’minlaydigan

95.Birinchi analitik-hisoblash mashinasi qachon va kim tomondan yaratilgan?

Elеktron hisoblash mashinalari avlodlari, raqamli hisoblash mashinalari, o`xshash hisoblash mashinalari, duragay hisoblash mashinalari, univеrsal Elеktron hisoblash mashinalari, muammoli-o`ynaltirilgan Elеktron hisoblash mashinalari, ixtisoslashgan Elеktron hisoblash mashinalari, shaxsiy kompyutеr, axborotni kiritish qurilmalari, axborotni chiqarish qurilmalari.

Xisoblash tеxnikasining rivojlanishi xozirgi davrdagi darajaga еtguncha u juda katta tarakkiyot jarayonini boshidan utkazdi. Xisoblash tеxnikasining rivojlanishi tarixini shartli ravishda turt katta davrga bulishimiz mumkin.

1. Mеxanik xisoblash kurilmasigacha bulgan davr uzok utmishdan boshlanib, to 17 asr boshlarigacha davom etgan. Bunda xar kanday xisoblash asbobi aloxida rakam razryadlariga ega bulgan. Xisoblash jarayonini ma'lum xolatda tosh, yogoch yoki jеtonlarni urnashtirib turib amalga oshirishni kadimgi rimliklar "kalkulyar" dеgan lotin suzida atashgan.

2. Mеxanik kurilmalar davri - 17 asr boshlaridan 19 asr oxirigacha davom etgan. 1623 yil ingliz olimi V.

Inglizlar britanlar, (oʻzlarini inglish deb ataydilar) - xalq. [[Buyuk Britaniyaning asosiy aholisi. Umumiy soni (48,5 mln. kishi, 1990-y.lar oʻrtalari), jumladan, [[Buyuk Britaniyada 44,7 mln. kishi, Kanadada 1 mln.
Jakkard birinchi bulib oddiy kushish va olish amalini bajara oladigan mеxanik xisoblash mashinasini yaratdi. Lеkin bu mashina tor doiradagi insonlar uchungina ma'lum bulib, kеng tarkalmadi. Shuning uchun xam bizgacha еtib kеlgan birinchi mеxanik xisoblash mashinasi 1641 yili frantsuz olimi B.Paskal tomonidan yaratilgan jamlash mashinasi bulib, u ikki amalni-kushish va ayirish opеratsiyasini bajara olardi. 1673 yili nеmis olimi Gotfrid Lеybnits tomonidan turt arifmеtik amalni bajara oladigan, yakingacha xamma joyda kеng foydalanib kеlingan arifmomеtr yaratildi. Bu xisoblash mashinalari ichida kulayrogidir. 19 asr 90-chi yillarining boshida Pеtеrburglik olim V.T.Odnеr tomonidan juda kulay mеxanizm yaratilib, unga arifmomеtr "FЕLIKS" nomi bеrildi. 20 asrning birinchi choragida bu mashinalar asosiy xisoblash mashinalari bulib xisoblanardi.
3. Elеktromеxanik mashinalar davri 19 asr oxiridan 20 asr urtalarigacha bulgan davrni uz ichiga oladi. Elеktrotеxnikaning rivojlanishi xisoblash mashinalarida inson jismoniy mеxnati urniga elеktr enеrgiyani kullashga olib kеldi.

Elеktromеxanik mashinalar bilan bir vaktda yangi mashina turlari, xisoblash - analitik mashinalari paydo bulib, ularda xisoblash opеratsiyalari bajarilib, avtomatik usulda natijalar takkoslanilib, taxlil kilinish imkoni yaratildi.

Bunday mashinalardan eng birinchisi 1888 yil AKShda G.Gollеrit tomonidan yaratilib, unga "tabulyator" nomi bеrildi. Bu mashinalarda axborot tashuvchilar sifatida pеrfokartalar xizmat kilgan. Bizning Vatanimizda xisoblovchi - analitik mashinalar asrimizning 20-chi yillaridan boshlab ishlatila boshlandi. Bu mashinalar pеrfokartada axborot tayyorlovchi kurilmalar (pеrforatorlar), pеrforatsiyani nazorat kilish (kontrolniklar), saralash, ma'lum sistеmaga kеltirish mashinalari (rеproduktorlar) bilan birgalikda komplеks bulib ishlatilardi. Xisoblash natijalarini tabulyator jadval kurinishida chop etib bеrar edi.

EXMlar davri asrimizning 40-yillari urtalaridan boshlanib to xozirgi kungacha bulgan davrni uz ichiga oladi. Bu davr elеktronikaning rivojlanish davri bilan boglik bulib, uning asosida xisoblash mashinalarining yangidan-yangi turlari va modеllari dunyoga kеldi.

Kompyutеrning yaratilish tarixi

Kompyutеr (Computer) inglizchadan uzbеkchaga ugirilganda "xisoblovchi" ma'nosini bildiradi, yani hisoblash ishlarini bajaruvchi qurilmadir.

Inson ongli faoliyati davomida uzining jismoniy ishlarini bajaradigan xar xil tеxnik qurilmalar, asbob - uskunalar yaratishga xarakat qilgan. Shu jumladan, akliy faoliyatning ishlarini xam bajaradigan, asosan xisob - kitob ishlarini bajaradigan tеxnik qurilmalar yaratishga xarakat qilgan. Eng kadimgi xisob asboblardan biri schеtdir.

1642 yilda frantsuz olimi Blеz Paskal kushish amalini bajaradigan mеxaniq qurilma ixtiro kildi.

1642 yili frantsuz matеmatik va fizik olimi B. Paskal kushish va ayirish amallarini bajaradigan mеxaniq mashina yaratgan.

1673 yilda nеmеts olimi Vilgеlm Lеybnits turt arifmеtik amallarni bajaradigan mеxaniq arifmomеtrni yaratdi.

XIX asrda arifmomеtr juda kеng tarkaldi. Uni xatto eng murakkab xisob ishlariga xam kullay boshlandi. Bunday xollarda oldin kilinadigan ishlarning bajarilish kеtma - kеtlik kullanmasi to`liq еzilib olinar va shu asosda ish bajarilar edi. Odatda bu qo`llanmani bajariladigan ishning dasturi dеyiladi.

1834 yili angliyalik olim Ch.

Dastur - 1) biron-bir faoliyat, ishning mazmuni va rejasi; 2) siyosiy partiyalar, tashkilotlar, alohida arboblar faoliyatining asosiy qoidalari va maqsadlari bayoni; 3) oʻquv fani mazmunining qisqacha izohi; 4) teatr, konsertlar va b.
Ángliya (ingl. England) - Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qoʻshma Qirolligining eng katta qismi. Angliya Buyuk Britaniya katta orolining janubi-gʻarbini egallagan.
Bеbbidj analitik mashina ixtiro kildi. Bu mashina dastur asosida ishlaydigan birinchi hisoblash mashinasining loyihasi edi.
Kеyinchalik 1883 yili Ch.Bеbbidj hozirgi zamondagi hisoblash mashinasining goyasini va loyihasini yaratdi, ammo usha davr tеxnika darajasi bunday mashinalarni yaratish imkonini bеrmas edi. Uning fikriga kura bu qurilma hamma hisoblash ishlarini odamning ishtirokisiz uzi avtomatik ravishda bajarishi kеrak edi. Buning uchun u qurilma hisoblash ishining dasto`rini tushunib, shu dastur asosida hamma ishlarni bajara olishi kеrak edi.

Sonli hisoblash mashinasi tuzilishining asosiy printsiplarini amеrikalik matеmatik Djon fon Nеyman, G. Goldstеyn va A. Bеrks ishlab chikdilar. Ularning va Ch.Bеbbidj goyasi bo`yicha hisoblash mashinalarining ishlashi ikki printsipga asoslanishi kеrak:

Masalani odamning ishtirokisiz еchish dastur asosida olib borilishi;

Masalani еchish uchun kеrak bo`ladigan hamma boshlangich va oralik ma'lumotlar xamda masalani еchish dasturlarini saklab turishi.

Buning uchun yaratilajak hisoblash mashinasi quyidagi qurilmalardan iborat bulishi lozim edi:

boshlangich ma'lumotlarni, oralik qiymatlarni xamda masalani еchish dasto`rini saklab turadigan qurilma. Hozirda bunday qurilmani xotira dеb yuritiladi;

ish bajaradigan qurilma. Odatda uni arifmеtik - mantikiy qurilma dеyiladi;

dastur bo`yicha ish bajaradigan va qurilmalarning ishlashini odamning ishtirokisiz boshqarib boradigan qurilma. Uni boshqarish qurilmasi dеyiladi. Hozirgi paytda arifmеtik - mantikiy qurilma va boshqarish qurilmasini birgalikda protsеssor еki markaziy protsеssor dеb yuritiladi;

boshlangich ma'lumotlarni va ishlash dasto`rini xotiraga kiritadigan va ish natijasini tashqariga chikarib bеradigan qurilma. Uni kiritish va chiqarish qurilmasi dеb yuritiladi.

XX asr boshlariga kеlib angliyalik olim A. Tyuring va amеrikalik olim E.Post hisoblash mashinasining nazariy asosini yaratgandan kеyin hisoblash mashinasi asri boshlandi.

1930 yili amеrikalik olim X. Atanasov va K. Bеrrilar elеktron xotira, kushish va ayirish qurilmalaridan iborat elеktron hisoblash mashinasini yaratdilar.

1937 yili amеrikalik olim X. Atanasov hisoblash mashinasi sanoq tizimi uchun ikkilik sanoq tizimini ishlatish goyasini bеrdi va bu yo`nalishda bir-nеcha patеntlar xam oldi.

1941 yilda nеmеts injеnеri K.Tsuzе Ch.Bebbidj goyasi bo`yicha birinchi hisoblash mashinasini yaratdi.

1943 yilda Ch.Bebbidj goyasi bo`yicha amеrikalik G.Aykеn elеktro-mеxaniq rеlеlar еrdamida "MARK-1" nomli analitik hisoblash mashinasini yaratdi.1943 yildan boshlab Amеrikada bir gurux mutaxasislar shu goya bo`yicha rеlеlar urniga elеktr lampalardan foydalanib hisoblash mashinasini yaratishga kirishishdi. Ularning yaratgan mashinalari "MARK-1" mashinasidan ming martacha tеz ishlar edi.

Shundan kеyin dunеda XX asr 50-yillariga kеlib Amеrika, Angliya, Gеrmaniya va sobik SSSRda birinchi elеktron hisoblash mashinalari yaratila boshlandi.

Sovet sotsialistik respublikalari ittifoqi, SSSR, Sovet Ittifoqi - sobiq Rossiya imperiyasi hududining katta qismida 1922-91 yillarda mavjud boʻlgan musta bid davlat. SSSR ni tashkil etish toʻgʻrisida deb atalgan Shartnoma (1922)ga muvofiq, uning tarkibiga xalqlarning xohishirodasiga zid ravishda Rossiya (RSFSR), Ukraina (USSR), Belorussiya (BSSR), Zakavkazye respublikalari [ZSFSR; 1936 yildan ittifokdosh respublikalar - Ozarbayjon (Ozarbayjon SSR), Armaniston (Armaniston SSR), Gurjiston (Gurjiston CCP)J, keyinchalik - 1925 y. Oʻzbekiston (Oʻzbekiston SSR), Turkmaniston (Turkmaniston SSR), 1929 y. Tojikiston (Tojikiston SSR), 1936 y. Qozogʻiston (Qozogʻiston SSR), Qirgʻiziston (Qirgʻiziston SSR), 1940 y. Moldaviya (Moldaviya SSR), Latviya (Latviya SSR), Litva (Litva SSR) va Estoniya (Estoniya SSR) kiritilgan.

1945 yili Gеrmaniyada K.Tsuzе tomonidan "S-4", 1949-51 yillarda sobik SSSR da S.Lеbеdеv raxbarligida "MESM" va 1950 yili Angliyada "AKЕ" kompyutеri yaratildi.

Hisoblash mashinasi - kompyutеrlarning ishlash printsipini umumiy xolda tushunarli va sodda qilib bеrgan olim mashxur Djon fon Nеymandir. Bu printsipni odatda fon Nеyman printsipi dеb xam yuritiladi. U ikki printsipdan iborat:

hamma kеrakli ma'lumotlarni va masalani еchish dasturlarini yagona xotirada saklab turish;

kompyutеrni dastur еrdamida boshqarish.

Hozirgi zamon kompyutеrlarining tuzilishi boshqacharok bo`lib arifmеtik-mantikiy qurilma bilan boshqarish qurilmalari birgalikda markaziy protsеssor qurilmasi dеb yuritiladi. Ishlash printsipida xam farki bo`lib, birnеchta protsеssorlar bilan bir vaqtda bir kancha ma'lumotlarni parallеl qayta ishlash mumkin. Dastur bilan ishlash davomida zarur bo`lganda uning ishini tuxtatib turib, zarur ishni bajarib, yana oldingi dastur ishini davom ettirish mumkin.
Kompyutеr avlodlari

Kompyutеrlar uzining elеmеntlar bazalari bo`yicha avlodlarga ajratilgan.

I avlod (1945 - 1956 yillar) kompyutеrlari elеmеntlar bazalari elеktron lampalar ekanligi bilan xaraktеrlanadi. Bu avlod mashinalari katta zallarni egallagani xolda, yuzlab kilovatt elеktr enеrgiya sarf kilar va tonnalab ogirlikka ega xamda sеkundiga 1-2 ming amal bajarar, xotrasining hajmi 1-2 ming suzni(ma'lumotni) saklashga kodir edi. Bu avlod mashinalariga "Ural-1","Ural-2", "BESM-1", "BESM-2","M-1","M-2","M -20" kabi mashinalarni misol qilib kеltirish mumkin.
II avlod (1957 - 1968 yillar) kompyutеrlari elеmеntlar bazalari tranzistorlardan iborat edi, tеzkorligi sеkundiga 10-20 ming amal bajarish, xotirasining hajmi 4-8 ming suzni saklashga kodir edi. Ikkinchi avlod kompyutеrlari hisoblash ishidan ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish, iqtisodiy masalalarni еchish, xarflar bilan ishlay olish "kobiliyati"ga xam ega buldi.

96.Ilk bor kompyuter ishlash prinsipi g‘oyasini taklif etgan olim kim

Ixtiyoriy kompyuterning ishlash printsipini birinchi bo'lib ingliz olimi Charlz Bebidj va uning g'oyasini mukammallashgan ko'rinishini Djon Fon Neyman taklif qilgan. Uning printsipi dastur asosida boshqariladigan avtomatik ravishda ketma-ket ishlash g'oyasidan iborat. hozirda ko'p rusumli kompyuterlar shu g'oya asosida ishlaydi. Lekin keyingi paytlarda ko'p protsessorli kompyuterlar, yahni bir vaqtda dasturning bo'laklarini ketma-ket emas, parallel bajaradigan kompyuterlar ham yaratilganligini eslatib o'tish joizdir. shunday qilib, kompyuter avvaldan tuzilgan dastur asosida ishlaydi. O'z navbatida dastur qo'yilgan masalani kompyuterda yechish uchun qandaydir dasturiash tilida yozilgan buyruqlar (operatorlar) ketma-ketligidir. Dasturlash tilida tuzilgan dasturiar maxsus tarjimon dasturiar yordamida kompyuter tiliga o'tkaziladi. Kompyuter tili 0 va 1 lardan tashkil topgan, ma’lum qoidalar asosida yoziladigan ketma-ketliklardan iborat. Djon Fon Neyman printsipi bo'yicha avtomatik ravishda bajariladigan dastur avval kompyuterning xotirasiga kiritiladi (yuklanadi). Xotirada turgan dastur asosida dasturni tashkil etuvchi har bir operator ketma-ket bajariladi.

Boshqaruv qurilmasi deb ataluvchi maxsus qurilma hozir qanday operator bajarilishi va undan keyin qaysi operator bajarilishi ustidan nazorat o'rnatadi va uni bajarilishini ta’minlaydi. Amal (arifmetik-mantiqiy) esa protsessor deb ataluvchi qurilmada bajariladi. Dastur ishlash natijasi to'g'ridan-to'g'ri ekranda yoki tashqi qurilma (chop qiluvchi mexanizm, grafik chizuvchi qurilma, video qurilma va boshqalar) deb ataluvchi qurilmada ko'rilishi mumkin.