9-2 btu s-19 guruh talabasi raxmonova gulxayo mehnat ta’limi va tarbiyasida mehnat an’analaridan samarali foydalana olish

9-2 BTU S-19 GURUH TALABASI
RAXMONOVA GULXAYO
Mehnat ta’limi va tarbiyasida mehnat an’analaridan
samarali foydalana olish

Mustaqil shaxsni shakllantirish, uni jamiyat va davlat manfaatlari yo'lida ijtimoiy-foydali mehnatga layoqatli kadr darajasigacha tarbiyalash-ko'p qirrali va murakkab jarayondir. Bu borada yurtboshimiz l.A.Karimovning quyidagi iborasini esga olish o'rinlidir: “-Kadrlar tayyorlash uzoq davom etadigan jarayon bo'lib, u har birimizdan astoydil, betinim va mashaqqatli mehnatni talab etadi.” Darhaqiqat, bir tomondan, barcha davlat tuzilmalari hamda ijti- moiy tashkilotlar va, ayniqsa, ta’lim tizimi mutasaddilarining zimmasiga bu masala yuksak mas’uliyat yuklaydi. Bunda ta’lim tizimini takomillashtirish va uning m azmunini chuqurlashtirish ham da ko'pgina tashkiliy-tarbiyaviy ishlar nazarda tutiladijlkkinchi tom ondan esa, bevosita ushbu masalani amalga oshirishga burchli bo'lgan pedagog kadrlar zaxirasini shakllantirish va ularni zamon talablari bilan hamnafas tarzda kasbiy faoliyat yuritishga tayyorlash davlat va jamiyat zimmasidagi ulkan ijtimoiy vazifadir. Kadrlar tayyorlash bilan bog'liq joriy va istiqboldagi vazifalar quyidagilardan iborat: Birinchidan, erkin tafakkur qila oladigan shaxsni, mustaqillik va demokratiya g'oyalariga sodiq bo'lgan ongli fuqaroni, o'z Vatanining jonkuyari sifatida ijtimoiy-siyosiy hayotga ongli ishtirok etishga, ijtimoiy jarayonga faol ta’sir ko'rsatishga, mamlakat taqdiri uchun zimmasiga mas’uliyat ola bilishga qodir shaxsni kamol toptirish uchun shart-sharoitlar yaratish; Ikkinchidan, m am lakatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga, tub m a’nodagi fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish ishiga demokratiya asoslarini joriy etish jarayonlarini jadallashtirish, tafakkur va bahslashish madaniyatini rivojlantirish, shaxsning ichki dunyosini boyitish, binobarin, yangicha ijtimoiy qadriyatlar va munosabatlarni shakllantirishdir. Boshqacha aytganda, yosh avlodda yangicha ong shakllanishi uchun barcha shart-sharoit yaratilmog'i kerak; Uchinchidan, yosh avlod milliy istiqlol g'oyasini anglab olishi, bu g'oyaning har bir fuqaro uchun, Vatanning obod va farovon bo'lishi uchun hayotiy zaiurat ekanligiga ishonch hosil qilish uchun aniq maqsadga yo'naltirilgan chora-tadbirlar tizimini ro'yobga chiqarish lozim. Tabiiyki, bu uzoq davom etadigan, barcha davlat tuzilmalari va jamoat tashkilotlarining, eng awalo, uzluksiz ta’lim tizimi muassasalarining faoliyati va pedagogik sohadagi ishlar mazmunini tubdan qayta ko'rib chiqishni talab etadigan murakkab jarayondir. Yoshlami barkamol qilib yetisTitirish jarayonida shaxsning tarbiyasi va har tomonlama rivojlanishini ta’minlashga e’tibomi kuchaytirish va ta’lim sohasida shaxsning tarbiyasi va har tomonlama rivojlanishiga ustunlik berishni ta’minlashdan iborat. Ta’lim-tarbiya jarayonining uch tarkibiy birligi — tarbiya, ta’lim, shaxsni rivojlantirish to'liq darajada amalga oshirilishiga erishish lo- zim. Ta’lim-tarbiya ishida rasmiyatchilik va beparvolik kabi illatlardan voz kechish kerak. Bu maqsadda mustaqil fikrlaydigan shaxsni tarbiyalashga yo'naltirilgan yangi uslub va vositalar ishlab chiqilishi va joriy etilishi zarur. Bugungi kunda pedagogikada o'quvchi-talabalaming ta’lim jarayonidagi faolligini oshirishga qaratilgan bir nechta o'qitish uslublari ishlab chiqilgan: muammoli o'qitish, ish faoliyatini ifodalovchi o'yinlar, rolli o'yinlar, mavzuiy o'qitish va h.k. Ammo ularni oliy ta’lim tizimida keng qo'llaniladi, deb bo'lmaydi. Buning sababi har bir mashg'ulotga tayyorgarlik pedagogik izlanishni ko'zda tutishi, yuksak kasbiy bilim va mahoratni, ishda ijodiy yondashuv va ko'p vaqtni sarflashni talab qilishida bo'lsa kerak. Chunki har biro'tiladigan mashg'ulot ishlanmasi o'ziga xos xususiyatga ega va takrorlanmasdir. Uning ustiga ayrim pedagoglar konservativ fikrlash doirasida turib o'qitishning noan’anaviy usul va metodlariga, ko'pincha. bepisand munosabatda bo'ladilar. An’anaviy o'qitishning usul va metodlari respublikamizda keng tarqalgan va ular o'zining ma’lum tarixiga ham egadirlar.. Biroq ta’lim sohasidagi islohotlami amalga oshirishda an'anaviy ta’limning imkoniyatlari cheklanayotganligini, muhim ta’limiy muammolar o'z yechimini topmayotganligi, qator ilg'or pedagogik tajribalar ommalashmayotganligini ko'rishimiz mumkin. Yangi munosabatlarning o'ziga xos jihati, an’anaviy ta’limdagidan farq qilib, o'quvchi-talabalarning mustaqilligi va o'quv faoliyatini taqiqlamasdan, balki ularni belgilangan maqsad sari yo'naltirish, o'quv faoliyatini hamkorlikda tashkil etish va o'quv-biluv faoliyatiga ongli ravishda yo'llash, biror bir faoliyatni buyruq orqali amalga oshirish o'rniga pedagogik jarayonni samaraii tashkil etish orqali o'quvchi-talabalarda fan asoslarini o'rganishga bo'lgan qiziqishni orttirish, shaxsning ehtiyoji, istagi, moyilligi va imkoniyatlarini chegaralamasdan bilim va hunar egallashning demokratik yo'llariga burish sanaladi. \ / Pedagogik texnologiya texnologik yondashuvga asoslanadi. Texnologik yondashuv deganda tayyor mahsulot (ishlab chiqarish texnologiyasiga o'xshash) olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo'Uaniladigan usul va metodlar to'plam i tushunilib, qo'yilgan maqsadlarga erishishda kutilgan natijalarni kafolatlaydigan usul va metodlar majmuasi anglashiladi. у \ / Agar metod bilish yo'li, tadqiqot yo‘li yoki biror faoliyatdagi ma’lum amaliyot va nazariy bilimlar sohasini egallashning harakatlari, operatsiyalari, usullari majmuasi deb tushunsak, pedagogik texnologiya — ta’lim usuli. ma'lum m a’noda ta’lim-tarbiya jarayonlari, vositalari. shakl va metodlari majmuasini anglatadi. Pedagogik texnologiyaning an'anaviy o ‘qitish metodikasidan farqlovchi belgilari ko'p. Pedagogik texnologiya an’anaviy metodikadan. avvalo. maqsadlarning qo'yilishi va unga erishishi bilan farqlanadi (ilovaga qaralsin). ^/Pedagogik texnologiyaning usul va metodlari ta’limning umumiy maqsadlari (o'qituvchi va talabaning maqsadlari)ni ishlab chiqish, ularni amalga oshirish va natijalarni nazorat qilish, kuzatish hamda baholashga xizmat qiladi. Loyihalashtirish faoliyati o'quvchi-talabalar bilan islilashni tashkillashtirishning eng ommabop shakllaridandir. Loyihalash metodi — o'qitishni tashkillashtirilish bo'lib, o'quvchi-talabalar rejalashtirish jarayoni va amaliy vazifalarni bajarishlari orqali loyiha ko'rinishda bilim oladi. Loyihalashtirish metodini qo'llash natijasida loyiha (proekt) ko'rinishidagi bilim o'zlashtiriladi. O'qituvchi va o'quvchi o'rtasidagi munosabatlarni ifodalovchi hamkorlik pedagogikasiga tayanib, talabalarning birgalikda ta’lim olishlari amalga oshiriladi. Talabalarning hamkorlikda ta’lim olishlari, ta’lim jarayonlarini loyihalashtirish, talabalar bilan islilashni loyihalashtirish kabilar zamonaviy pedagogik texnologiyalarning asosiy metodlari hisoblanadi. '/ O'quv-tnrbiya jarayonida vujudga kelgan yangi pedagogik munosabatlar mazkur jarayonda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo'llashni taqozo qiladi. Pedagogika fani va amaliyotida turli xil yondashuvlar qo'llaniladi. Og'zaki-ko'rgazmali, tadqiqiy, izlanuvchan, tizimli, funksional, kompleks, texnologik, muammoli-unsurli, faoliyatli yondashuvlarV L Og‘zaki-ko‘rgazmali yondashuv. U an’anaviy bo'lib, asosan o'qituvchining axborot berishi, o'quvchi-talabalaming bilimni qabul qilishi, to'plashi va xotirasida saqlashi bilan belgilanadi. «Bilim» tushunchasi xotirada saqlanadigan axborot ma’nosida tushuniladi. Bunday bilimlar, ularni qo'llay olish ko'nikmalari (imtilionda shu axborotga doir berilgan savolga bergan javobiga qarab) orqali tekshirib ko'riladij Bu tizimdagi bilimlar — asosan esda saqlab qolish natijasi. rasmiy ma’lumotdir, ko'pincha, yuzaki bo'lishi ham mumkin. Ular xotira tubida saqlangan bo'ladi yoki boshqa so'z bilan aytganda, faqat unga qaratilgan to'g'ridan-to'g'ri savol qo'yilganda esga olinadi. Qayta esga olish darajasidagi bilim uzoq vaqt xotirada saqlanmaydi. Talaba savol berilganda uni eslashi, ba’zan esa umuman eslay olmasligi ham mumkin. Og'zaki-ko'rgazmali yondashuv respublikamiz o'quv yurtlarida keng tarqalgan. M a’lumot berish tizimida tayyor bilimlarni «o'qituvchi-talabalarga», ularning ehtiyoji va faollik darajasiga bog'liq bo'lmagan holda, bevosita berishi mumkin bo'lgan imkoniyatdan kelib chiqadi. Demak, shunga ko'ra o'qituvchining asosiy vazifasi — zaruriy axborotni ma’lum qilishi va uni xotirada mustahkamlash ustida ishlashdir. V.Guzeevning ta’kidlashicha, an’anaviy metodikaga xos bo'lgan xususiyat dastur talablarida ifodalanuvchi ta ’lim maqsadlarini «o'zlashtirish» tushunchasi qobig'iga o'ralgan qandaydir noaniq tasaw ur bilan tavsiflanadi. Bunda ta’lim jarayonida ko'proq muvaffaqiyatga erishgan o'qituvchilaming ish tajribalarini umumlashtirish asosida ta’lim jarayonlari tashkil etiladi. Har bir aniq vaziyat uchun ilg'or o'qituvchi (pedagog)laming pedagogik faoliyati namunasi qidiriladi, ammo ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan bir qator olimlar va amaliyotchilar alohida metodikalarning davri o'tib ketganligi va har qanday ilg'or pedagoglar tajribalarini umumlashtirish tizimli va maqsadga yo'naltirilgan, samaraii ta’limni qurish imkonini bermasligini jiddiy ta’kidlashmoqda. Respublikada amalga oshirilayotgan ta ’lim sohasidagi bir qator ijobiy ishlar, fan-texnikaning jadal sur’atlar bilan o'sishi, bugungi kunda raqobatbardosh yuqori malakali kadrlar tayyorlash, shaxsni rivojlantirish, uning ma’lumot olish darajasini yuqori tarzda ta’minlashga nisbatan jamiyat ehtiyojlari bilan o'qitish uslublari o'rtasida ziddiyatlar tug'ilishiga olib keladi. Shuning uchun ta’lim jarayonida boshqa yondashuvlarni ham qo'llash muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqiy-ijodiy yondashuv. Ta’limning maqsadi talabada biror muammoni yechish qobiliyatini o'stirish, yangi bilim va tajribani mustaqil ravishda o'zlashtirish, harakatning yangi zamonaviy usullarini topish va tashabbus ko'rsatishni nazarda tutadi. Tadqiqiy-ijodiy yondashuvda pedagog talabaning o'quv faoliyatiga rag'batlantiruvchi usulda rahbarlik qiladi, shaxsiy tashabbusi- ni qo'llab-quvvatlab, u bilan hamkorlik qiladi hamda uning flkr va qiziqishlarini doimo nazarda tutadi. Pedagogning talaba shaxsiga bo'lgan munosabati. ularga muhabbati va jon koyitishi, yuksak ishonchi, o'zaro hamkorlikning vujudga kelishi, muloqot madaniyatining yuqori darajada bo'lishi. tahsil olish jarayonida talabalarni to'g’ridan-to'g'ri majburlashdan voz kechish va. aksincha, ijobiy rag'batlantirishning ustunligi tufayli ko'zlangan maqsadga erishish, talabalar faoliyatida uchraydigan kamchiliklarga chidamli bo'lish, ularni bartaraf etishning eng samaraii yo'llarini qo'llashda namoyon bo'ladi. Ushbu yondashuv bo'yicha pedagogik texnologiya variantlari ishlab chiqilgan. Tadqiqiy-ijodiy yondashuvning ta'lim tizimida o'z o rn i bor va u o'z joyida qo'llanishi lozim. ^lzlanuvchan yondashuv. Bu yondashuvdagi maqsad talabalarda muammoni hal etish. yangi, oxirigacha tugallanmagan tajribani mustaqil o'zlashtirish, ta'sir etishning yangi yo'llarini yaratish qobiliyatlarini, shaxsiy idrokni rivojlantirishdan iboratdir. lzlanuvchan ta'lim andozasida ta'lim mazmuni tabiat va jamiyat bilan uzviy o'zaro ta’sirdagi shaxsni tadqiqotchilik yo'liga boshlash, uning jadal ijodiy faoliyatini ta’minlashga xizmat q ila d i^ Shu bilan birga, pedagog ta’lim oluvchilar o'quv faoliyatini boshqarishda demokratik, rag'batlantiruvchi yo'l tutadi, ularning shaxsiy tugallanmagan tajribani mustaqil o'zlashtirish, xatti-harakati. harakatning yangi yo'llarini yaratish qobiliyatlarini, shaxsiy ma’no kasb etishini rivojlantirish yo'lini tutadi. lzlanuvchan ta'lim andozasining ta’lim mazmuni, tabiat va jamiyat bilan o'zaro ta’siri shaxsni tadqiqotchilik yo'liga boshlashi uning jadal ijodiy faoliyati xarakteri bilan bog'liq. Pedagog ta'lim oluvchilar o'quv faoliyatini boshqarishda ijodiy yo'l tutadi, talabalarning o'quv faoliyatining operativ-texnik jihatlarini o'zlashtirishga qadar uning ahamiyati va rag'batlarini birinchi o'ringa olib chiqadi. Bugungi kunga qadar o'qitishda izlanuvchan yondashuvni o'z ichiga oluvchi pedagogik texnologiya ko'rinishlari ishlab chiqilgan. n/ Tizimli yondashuv — ilmiy bilish metodologiyasi va pedagogik. amaliyotning bir yo'nalishi sifatida universal tavsifga ega, u pedagogikada keng qo'llanadi. «Tizimli yondashuv» tushunchasi, ko'­ pincha, «tizimli metod», «tizimli tahlil usuli» tushunchalari bilan uzviy bog'Uq holda anglanadi. Chunki tizimli tahlil usullari ham obyektni yaxlit tizim sifatida o'rganishni nazarda tutadjjTizimli yondashuv tuzilish vazifasiga ko'ra bajariladigan tahlilga juda yaqin. Tizimli tahlilning obyekti yaxlit narsa yoki hodisa hisoblanadi. u obyektning turli qismlarini. qismlarning o'zaro uzviyligini, tizimning chegaralarini va tizimning atrof-niuhit bilan bog'liqligi, aloqadorligini nazardatutadi.Bu tizimdabir qanchaqoidavaprinsiplar majmuidan foydalaniladiki, ular tadqiqotchilik va amaliy faoliyatda yuqori natijalarga erishish imkoniyatini yaratadi. ) Texnologik yondashuv. Texnologiya - tayyor mahsulot olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo'llanadigan usul va metodlar majmui bo'lib, shunday usul va metodlarni ishlab chiquvchi va takomillashtiruvchi fan sifatida ta'riflanadi. Texnologiyaning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda o'quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o'quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Texnologik yondashuv, eng awalo, tasvirlash emas, balki loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi amaliy ko'rsatmali tuzilmada o'z ifodasini topadi*/ ^ -О'л > ■' Ta’limga texnologik yondashuv o'quv jarayonini o'zaro uzviy bog'liq etaplar va amallarga ajratishni va bo'lishni; ta’limdan ko'zlangan natijaga erishish uchun bajariladigan harakatlarni muvofiqlashtirish, bosqichma-bosqich amalga oshirishni; loyihalashtirilgan ish va amallarning barchasini bir xil tarzda bajarishni nazarda tutadi. Qayta takrorlanish xususiyati tufayli ushbu tizim modul shakliga ega bo'lib, mazmunlar bilan to'ldirilgan va umumiy tarkibga bog'- langan birliklar, ya’ni ta’limning umumiy maqsadi va mazmuni, o'quv maqsadi, o'qitish va baholash jamlamalaridan tashkil topadi. Amalda bu pedagogning qayta-qayta takrorlanuvchan harakatining algoritmi hisoblanadi. Ushbu algoritmning yangi va yangi bo'limlarda qo'Ilanishi o'quv jarayoni ko'lamini qamrab oladi. Ta’lim jarayonini pedagogik texnologiya asosida tashkil etishning rejalashtirish bosqichida, yetakchi pedagoglardan pedagogik texnologiyaning qonun-qoida va tamoyillari asosida uslubiy ashyolarni ishlab chiqish paytlarida yuqoriroq malaka talab etiladi. Loyiha tayyor bo'lgach, pedagog asosan tashkilotchi va maslahatchi vazifalarini bajaradi. Bu yondashuv asosan, reproduktiv ta’limga xosdir. Reproduktiv ta’lim tipikvaziyatlardabiror ish-harakatni oldin bilib olingan qoidalar asosida bajarishdir. Reproduktiv daraja uchun pedagogik texnologiya usulida ta’lim — takror ishlab chiqiladigan konveyerli jarayon sifatida tashkil etiladi, undan kutiladigan natija ham mufassal tasvirlanib, aniq qayd etiladi. O’quv materiali aniq ifodalangan o'quv maqsadiga mos qayta tuzilib, ishlab chiqiladi. ba'zi bo'laklari qismlarga ajratilib, har bir bo'lakni o'iganish mustaqil nazorat qilinib, xato va kamchiliklari to'g'rilanib boriladi. O'quv jarayonining barcha bosqichlarida butun tizimning asosiy texnologik jihati — o'quv jarayonining so'nggi natijalari bo'lgan o'quv maqsadiga erishishga yo'naltirilganligini ham kuzatish mumkin. Texnologik yondashuvni qo'Uash qo'yilgan o'quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydi. Keng ko'lam da amalga oshirilayotgan ta’lim islohotlari ta’lim jarayonining ilg'or texnologiyalarini o'rganish va ularning o'quvtarbiya jarayoniga joriy etilishini taqozo qiladi. Bu esa. o'z navbatida, pedagoglardan ta’lim sohasiga texnologik yondashuvni, pedagogik texnologiya usulini egallashni va hududimizning milliy, ma’naviy-madaniy xususiyatlarini va an’analarini hisobga olgan holda pedagogik amaliyotda qo'llash va ularni rivojlantirishni talab etadi. Texnologik yondashuv doirasida yaratilgan didaktik loyihalash usullariga bo'lgan munosabat o'quv jarayonini samaraii va ijodiy rejalashtirish, yangi fikrlar bilan boyitish, ularning natijalarini baholashga yordam beradi. Ta’limni boshqarishga tizimli yondashuv - bu boshqaruvchi, ya’ni o'qituvchining mavjud imkoniyatlari asosida tahsil oluvchilarga kerakli bilim, ko'nikma va malakalami qo'yilgan maqsadga mos holda shakllantirish jarayonidir. Ta’limda boshqarish jarayoni turli yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Hozirgi paytda ta’limtarbiya jarayonini boshqarishga turli texnologiyalar joriy etilmoqda. T a’limning harakatchan modelini tuzish orqali boshqarish o'zining samaradorligini ko'rsatmoqda. Mo'ljallangan texnologiya tizimU yondashuvga asoslangan bo'lib, quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: o'rganilayotgan fan bo'yicha m a’lumotlami tayyorlash; tayyorlangan ma’lumotlami o'qitish uslubi va maqsadini e’tiborga olgan holda m a’lum ketma-ketlikka keltirish; o'quv materiali mazmunni qo'llamoqchi bo'lgan pedagogik usullar nuqtai nazaridan tahlil qilish; pedagogik texnologiyalar qo'llanilishining tegishli bosqichiga oid maqsadni aniqlash; pedagogik texnologiyalam i qo'llash jarayoni ketma-ketligini ishlab chiqish; texnologiya- lardan foydalanishga oid uslubiy tavsiyalar tayyorlash; texnologiyalarni qo'llash va erishilgan natijalarni bilim, ko'nikma va malaka tizimlariga ajratish; olingan natijalar bo'yicha sifat ko'rsatkichlarini aniqlash; ko'zlangan maqsadga erishilganlik darajasini baholash; ta’limni boshqarish jarayoni to'g'risida tegishli xulosalar chiqarish va boshqalar. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun ijodiy pedagogikaga, ijodkor o'qituvchiga ehtiyoj nihoyatda ortib bormoqda. Bugun ta’lim muassasalarida ijodkor o'qituvchilarning mavjud bo'lishi-davr talabidir. Pedagogik faoliyat — bu inson shaxsini, uning dunyoqarashini, ishonchini, ongini, xulqini shakllantirishga bo'ysundirilgan cheksiz masalalarni yechish jarayonidir. Psixologik-pedagogik adabiyotlarda pedagogik faoliyat turlari (ta’lim beruvchi, tarbiyalovchi, rivojlantiruvchi, safarbarlik, tadqiqotchilik, tashkilotchilik va boshqalar) qator olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Shu bilan birgalikda, pedagogik faoliyat muntazam o'zgaruvchan, yangilanuvchan, rivojlanuvchanligi bilan ajralib turadi, unga ijtimoiy buyurtma uzluksiz ta’sir ko'rsatadi. Ta’lim-tarbiya jarayonini zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash vazifasi pedagogdan bevosita ijodiy faoliyatni hamda ishlab chiqarishga tegishli bo'lgan soha bilimlarini talab etadi. D emak, texnologiya mavjud ekan, uni ta’lim-tarbiya jarayoniga singdirish shart ekan^bu jarayon qayerdijf-kechishi mumkin, degan^savol tug'ilishi tabiiy. Bu esa, shaksiz, pedagogik korxonada, ya’ni pedagogik ishlab chiqarish jarayonida ro'y beradi.' Tarbiyalash texnologiyasi — nisbatan yangi atama bo'lishiga qaramay rivojlangan inamlakatlarda keng tarqalgan. Tarbiyalash texnologiyasi pedagogikada yangi yo'nalish hisoblangan «ijtimoiy pedagogika» bilan birgalikda fuqarolik g'ururi, vatanparvarlik, ijtimoiy faollik, mas’uliyat hissi va boshqa shaxsiy sifatlarni shakllantirishga jiddiy ta’sir qilmoqda. Ta’kidlash joizki, tarbiyalash texnologiyasi yoshlar bilan tarbiyaviy ishlarning g'oyasi, mazmuni va tarkibini emas, balki bu sohadagi respublikamiz hukumati tomonidan ishlab chiqilgan maqsad va vazifalarni samaraii amalga oshirish bilan shug'ullanadi. Tarbiyalash texnologiyasi mo'ljallangan tarbiyaviy maqsadga samaraii erishuvni ta’minlovchi vositalar majmuasini ko'rib chiqadi. 0 ‘qituvchi(pedagog)laming o‘zida muloqot, bahs olib borish madaniyatini shakllantirish maqsadida pedagogik ta ’lim mazmuniga qo'yiladigan talablar, ayniqsa, muhimdir. O'zaro hamkorlik pedagogikasi — o'qituvchi (pedagog) va o'quvchi-talaba o'rtasida hamfikrlilik. bir-biriga ishonch, o'zaro yordam, ijodiy hamkorlik muhitini yaratadi. Bu esa. o'z navbatida, yoshlar tomonidan haqiqiy insoniy qadriyatlaming anglab olinishi va e’tirof etilishini kafolatlaydi. Milliy o'zlikni anglashni butun olam insonparvarlik g'oya va madaniyati, umuminsoniy qadriyatlar, ko'p millatli xalqimiz an’analaridan ayrim holda tiklab bo'lmaydi. Yoshlaming iqtidori va bilimga chanqoqligi aynan shulardan quw at oladi, m a’naviyatga erishish va uning rivojlanishi shular bilan chambarchas bog'liqdir. Milliy mafkura, psixologik va pedagogik fanlardan foydalanib, maqsadlar ketma-ketligini to'g'ri «texnologik» tanlay bilish o'ta muhim. Nazariya nuqtai nazaridan tarbiya uslubiyotini ta’riflash yetarli. Lekin texnologik jihatdan barcha tarbiya maqsadlarining qismlarini aniqlash va ularni ro'yobga chiqarish yo'llarini belgilash zarur bo'ladi. «Oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlarida bo'lg'usi mutaxassislarning umumiy va kasbiy madaniyatini shakllantirish bo'yicha jamlama tarbiyaviy ishlar rejasi»-tarbiyaviy ishlami dasturlashga misol bo'la oladi. Ushbu dastur Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tasarrufidagi oliy o'quv yurtlari olimlari va pedagoglarining mehnati mahsulidir. Uning asosi etib, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning O'zbekistonning daxlsizligini mustahkamlash, uning buyuk kelajagini barpo etish, har bir talabani ko'p qirrali, barkamol va Vatanning yuksak g'oyalariga sodiq shaxs sifatida tarbiyalash haqidagi ko'rsatmalari olingan. Dasturda asosiy tarbiyaviy yo'nalishlar va maqsadlar keltirilgan. Jumladan, fuqaro tarbiyasi, kasb egallash, shaxsiy mas’uliyat, yuqori malakali bo'lish va kasbiy mahoratni egallashga intilishni tarbiyalash, oilaviy hayotga tayyorlash, talabani shaxs sifatida rivojlantirish kabilarga alohida e'tibor berilgan. O'quv-tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy qilish pedagogdan ijodiy ishlashni talab etadi. Pedagog o'zida unga yordam beruvchi tashqi imkoniyatlar, ya’ni, nazariy-amaliy materiallar, o'quv qurollari va vositalari mavjudligi haqida to'liq m a’lumotlarga ega bo'lishi kerak. Pedagog o'zidagi mavjud m a’lumotlar va imkoniyatlar asosida qaralayotgan ta'lim yo'nalishi bo'yicha mavjud metodika va ilg‘or o'qitish uslublarini ko'zlagan maqsadga yo‘naltirish qobiliyatiga ega bo'lishi lozim. Pedagogda shakllangan bilim, ko'nikma, malaka, o'qitish vositalari, zamonaviy pedagogik texnologiyalar imkoniyatlarini maqsadga muvoflq yo'naltira olish qobiliyatlari mavjud bo'lsa, u davlat ta’lim standartlari asosida ta'lim oluvchiga aniq maqsadni belgilab bera olishi mumkin. Bu esa, o'z navbatida, pedagogik texnologiyalarni qo'llash rejasini ishlab chiqishga, ya’ni vazifalarini belgilab olishga olib keladi. Belgilangan maqsad va vazifalarni e’tiborga olgan holda ta’limning harakatchan modeli yaratiladi. Modelni ishlab chiqish, asosan, tizimli yondashuv uslubi, maqsadlar tizimini yaratish va unga erishish ketma-ketligiga asoslangan holda olib boriladi. Ta'lim modelini yaratish-zamonaviy ta’lim texnologiyasining asosiy talablaridan biridir. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» raqobatbardosh kadrlar tayyorlash yuzasidan zamonaviy talablar majmuini belgilab berdi. Birbiriga bog'liq bo'lgan talablaming majmui, pedagogning umumlashtirilgan modelini tashkil etadi. Umumlashgan modelga muvofiq asosiy talablar quyidagilardan iborat; ya’ni: - pedagogning ta’lim berish mahorati; - pedagogning tarbiyalay olish mahorati; - ta ’lim-tarbiya jarayonida inson om ilini ta ’minlovchi shaxs fazilati; - ta ’lim oluvchilarning bilimlarini xolisona baholay olish va nazorat qila olish mahorati. Bugungi kunda O'zbekistonda jahon ta’lim maydoniga kirishga yo'naltirilgan yangi ta’lim tizimi qaror topmoqda. Bu jarayon bilan bir vaqtda pedagogik o'quv-tarbiya jarayonining nazariyasi va amaliyotida sezilarli o'zgarishlar sodir bo'lmoqda. Ta’limdagi yondashuvlar tarkibi o'zgarmoqda va boshqacha munosabatlar o'rnatilmoqda. Ta’lim tizimida yangi axborotlar bilan ishlash qobiliyatiga ega bo'lgan kuchlar shakllanmoqda, yangi ijodiy yechimlar topilmoqda va ta’lim dasturini individuallashtirishga qaratilgan sa’y-harakatlar kuchaymoqda. Ta’lim-pedagogik jarayonning muhim tarkibi bo'lib, o'quvchitalaba bilan o'qituvchi(pedagog)ning shaxsga yo'naltirilgan o'zaro munosabatlari hisoblanadi. Ijtimoiy bilimga teng bo'lgan pedagogik texnologiyalaming tashkil topishida fanning roU ortib bormoqda. \ f Zamonaviy pedagogik texnologiyalarning psixologik-pedagogik nuqtai nazardan takomillashuvining asosiy yo‘nalishiari quyidagilar bilan ifodalanadi: - o'quvchi-talabaningyodlashdan eslab qolish funksiyasiga o'tishi, ya'ni o‘zlashtirilganini ishlatish imkonini beruvchi aqliy rivojlanish jarayoniga o‘tish; - bilimning assotsiativ statistik modelidan aqliy harakatning dinamik tarkibiy tizimlariga o‘tish; - o'rtacha o‘quvchi-talabaga yo'naltirilganlikdan o'qitishning tabaqalashgan va individuallashtirilgan dasturlariga o‘tish; - o'quvchi-talabaning tashqi motivatsiyasidan ichki ma’naviy irodali tartibga solinishga o‘tish va h.k. Ta’limda zamonaviy didaktika va ta’lim tarkiblarining samaradorligini oshirish, yangi g‘oya va texnologiyalarning ilmiy ishlab chiqilishi va amaliy asoslanishiga o‘tilmoqda. Bunda har xil pedagogik tizim bilan o'qitish texnologiyalari o'rtasida bog'liqlik, amaliyotda davlat ta’lim tizimining yangi shakllarining aprobatsiyasi, hozirgi zamon sharoitida o'tmishning pedagogik tizimlarini qo'llash muhim hisoblanadi. Pedagogik texnologiya paydo bo'lgunga qadar boshqa masalalar qatorida murakkab qurilma va jarayonlar o'rganiladigan ta'lim tizimi doirasida aynan ta’lim jarayonini yetarlicha samaraii loyihalash qoidasi ishlab chiqilmadi. Bu bo'shliqni pedagogik texnologiya loyihalashtirilgan o'quv jarayoniga ijodiy yondashuvi uchun keng o'rin qoldi^gan holda to'ldiradi. Pedagogik texnologiyaning o'ziga xos tomoni shundan iboratki, unda o'quv maqsadlariga so'zsiz erishish o'quv jarayonida loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Texnologik yondashuv, eng awalo, yuzakilikda emas, balki rejalashtirilgan natijani amalga oshirish imkonini, beruvchi konstruktiv, ko'rsatmali sxemada o'z ifodasini topadi._t/ Maqsadga yo'naltirilganlik, jarayon natijalarini tashxisli tekshiruv, ta’limni alohida o'rgatuvchi epizodlarga bo'lish, o'quv jarayonining barcha bunday qirralarini bugungi kunda ta ’limni qayta ishlab chiqish sikli g'oyasiga mujassamlashtirish imkonini tug'diradi. U asosan o'z ichiga quyidagilarni oladi: - ta’limda umumiy maqsadning qo'yilishi; - tuzilgan umumiy maqsaddan aniq maqsadga o'tish; - o'quvchi-talabalarning bilim darajalarini dastlabki (tashxisli) baholash; - bajariladigan o'quv ishlari majmuasi (bu bosqichda teskari bog‘lanish asosida zudlik bilan ta’lim jarayoniga tuzatish kiritish imkoniyati bo'lishi lozim); - natijani baholash. 0 ‘quv maqsadlarining to ‘Uq standartlashtirilishining me’yori quyidagicha bo'lishi mumkin: a) yuqori, ammo mutlaq emas: b) mutlaq. Birinchi holatda maqsadning murakkabligi tufayli uni to'liq kuzatuvchan xatti-harakatlar tipigaaylantirish imkonini bermaydi, sikl to'laligicha qayta ishlab chiqilmaydi. Ikkinchi holatda konveyerli jarayon bo'lgan ta’limning reproduktiv tipi bilan ish yuritiladi. O'quv jarayonini pedagogik texnologiya asosida tashkil etishning rejalashtirish bosqichida, yetakchi pedagog olimlar, metodist o'qituvchilar pedagogik texnologiyaning qonun-qoidavaprinsiplari asosida uslubiy materiallami islilab chiqish paytlarida ulardan yuksak malaka talab etiladi. Materiallar tayyor bo'lgach, pedagog, asosan, tashkiliy va konsultativ (ijodiy qo'shimchalar kiritish imkonini saqlagan holda) vazifalarni bajaradi. O'quv jarayonining barcha bosqichlarida butun tizimning asosiy texnologik jihati — o'quv jarayonining so'nggi natijalariga yo'naltirilganligini kuzatish mumkin. Umumiy ko'rinishda pedagogik texnologiya tarkibiga quyidagilar kiradi: - identifikatsiyalangan o'quv maqsadlarini ishlab chiqish; - o'quv maqsadlari taksonomiyasi; - o'quv maqsadlarini nazorat (test) topshiriqlariga aylantirish; - maqsadga erishish usullari; - erishilgan o'quv maqsadlarini baholash. Pedagogik texnologiyani tushunishning asosiy yo'li aniq belgilangan maqsadlarga qaratilganlik, ta’lim oluvchi bilan muntazam o'zaro aloqani o'm atishdir. O'zaro aloqa pedagogik texnologiyaning asosini tashkil qilib, o'quv jarayonini to'liq qamrab oladi. O'qituvchi (pedagog) o'z oldiga o'quvchi-talabalar o'quv materialining mazmunini tushunib, o'zlashtirib olsin, m a’lum bilimlam i egallab, amaliyotga qo'llashga o'rgansin degan maqsadni qo'yadi. Biroq o'zlashtirish, tushunish, qo'llash nimani anglata- di? O ’qituvchi (pedagog) o'z oldiga qo’ygan maqsadga erishganligini qanday biladi? Pedagogik maqsadga erishganlik yoki erishmaganlikni bilishning aniq vositalari boMgandagina, o ’qituvchi(pedagog) o’zining mehnati samaraii ekanligiga va tanlagan metodlarining maqsadga muvofiqligiga, yoki, aksincha, samarasiz ekanligiga ishonch hosil qilishi mumkin. M.V.Klarin fikri bo'yicha, o ’qituvchi (pedagog)lar tomonidan maqsadlami belgilashning tipikusullari quyidagicha: 1. 0 ‘quv materialining rejasidan kelib chiqib, maqsadni belgilash. 2. Maqsadni o‘qituvchi(pedagog) faoliyati orqali aniqlash. 3. O'quvchi-talabaning intellektual, emotsional, shaxsiy rivojlanish ichki jarayonlari va qonuniyatlari orqali o’quv maqsadini qo‘yish. O’qitishning maqsadi va ta’lim mazmunini o’qituvchi (pedagog) yoki o’quvchi-talabaning faoliyati orqali belgilash ta’limda kutilayotgan natijalar haqida aniq taassurotga ega bo’lishga imkon bermaydi. Bu natijalar haqida o’quvchi-talabalar faoliyatining faqat tashqi tomondan namoyon bo’lishini kuzatish mumkin. Bu maqsadga erishishning juda sodda va samarasiz yo'lidir. Rivojlangan davlatlarda o’quvchi-talaba va o’qituvchi (pedagog) lar uchun maqsadlarni alohida-alohida belgilash odat tusiga kirgan. Bu mantiqan to’g’ri, chunki o’qitish jarayoni pedagog va o ’quvchitalabaning o ’zaro hamkorlikdagi faoliyati hisoblanadi. Bunda maqsadlar o‘qituvchi(pedagog)ning faoliyatidan kelib chiqqan holda qo'yiladi (o‘rgatish, tushuntirish, ko'rsatish, aytib berish va hokazo), o’quvchi-talabaning xarakterlarida ifodalanadigan natijalar esa ta’limning vazifalari deyiladi. Bunday ma’noda ta’lim vazifalari o'quvchi-talaba mashg’ulotning oxirida bilishi yoki bajara olishi mumkin bo’lgan narsani anglatadi. Umuman olganda, ta’lim jarayonida vazifalarni o’lchash, aniqlash, o'qitishni qayta takrorlash imkoniga ega bo’lish uchun har bir maqsadga erishish mezonini bilish kerak, ya’ni ta’lim maqsadi shunday qo’yilishi kerakki, unga erishganlik haqida aniq xulosa chiqarish mumkin bo’lsin.