8- ma`ruza. Axborot tizimlari

8- ma`ruza. Axborot tizimlari
Reja:
I Axborot tizimi, axborot muhiti
II Boshqarishning axborot tizimi
III Axborot tizimini tizimli loyihalash
Axborot muhiti – o’zaro harakat qiluvchi axborot tizimlaridan, shu jumladan, bu tizimlarda faollashtiriladigan axborotdan ham, iborat muhit (ya`ni tizim va uning atrofi). Axborot tizimida uning elementlari, maqsadi, resurslari, tasnifi (tashkil etilganligi), asosan, axborot darajasida (tabiiy hol, ko’rib chiqishning boshqa darajalari bo’lsa ham, masalan, energetik daraja) ko’riladi. Har qanday axborot tizimi ichki tizimlarning quyidagi asosiy turlariga ega:

• 
  axborot (ma`lumotlar) ta`minoti ichki tizimi;
  
• 
  intellektual ta`minot (axborot, bilimlar) ichki tizimi;
  
• 
  texnik (apparatura) ta`minot ichki tizimi;
  
• 
  texnologik (texnologiya) ta`minot ichki tizimi;
  
• 
  kommunikativ (interfeys) ta`minot tichki tizimi;
  
• 
  tahlil va loyihalash ichki tizimi;
  
• 
  adekvat (o’xshash)ligi va sifati, verifikaciyani baholash ichki tizimi;
  
• 
  tashkiliy o’zaro harakat va personalni boshqarish ichki tizimi;
  
• 
  logistika (rejalashtirish, tovarlar va xizmatlarning harakati) ichki tizimi.
  

Boshqarishning axborot tizimi – boshqarish uchun, (boshqa tizim bilan ham, tizim ichida ham) mo’ljallangan tizim.
Tizimning turi maqsadi, resurslari, foydalanish xarakterlari va predmet sohasi bilan aniqlanadi. Boshqarishning axborot tizimlarining 6 xil turi bor:

• 
  So’rovlarni qayta ishlashning muloqot tizimi (Transaction Processing System)
  
• 
  Axborot ta`minoti tizimi (Information Provision System) Qaror qabul qilishni quvvatlash tizimi (Decision Support System)
  
• 
  Qaror qabul qilishning integrirlashgan dasturlanuvchi tizimi (Programmed Decision System)
  
• 
  Ekspert tizimlar (Expert System)
  
• 
  İntellektual tizimlar yoki bilimlarga asoslangan tizimlar (Knowledge Based System)
  

Tizimli loyihalash (ishlab chiqish) va axborot tizimidan foydalanish axborot tizimining quyidagi hayot ciklini o’tishi kerak:

• 
  loyihadan oldingi tahlil, tizim tashqi ko’rinishlarining tahlili;
  
• 
  tizim ichidagi tahlil, ichki tahlil;
  
• 
  tizimni tizimli bayon etish;
  
• 
  adekvatlik, samaradorlik va barqarorlik (ishonchliligini) mezonini aniqlash;
  
• 
  tizim ichki tizimlarinining funkcional bayoni (modellarni, ichki tizim ishlashining algoritmlari bayon etish);
  
• 
  tizimni maketlash, tizim ichki tizimlari o’zaro harakatlarining bahosi, bunda adekvatlik, barqarorlik,
  
• 
  samaradorlik mezonlari “maket”larini foydalanish mumkin;
  
• 
  tizimni “yig’ish" va testlash – to’la funkcional ichki tizimlarni va mezonlarni amalga oshirish, shakllangan mezon bo’yicha modelni baholash;
  
• 
  tizim va uning ilovalarining keyingi rivojlantirish maqsadlarini aniqlash;
  
• 
  tizimga hamkorlik qilish - aniqlash, modifikaciya, tizim imkoniyatlarini uning ishlash rejimida kengaytirish.
  

Axborot tizimlarini ishlab chiqishning bosh shiori: “Axborot tizimlarini ishlab chiqish axborot tizimini qo’llash uchun emas, balki samarali boshqarishni, ishlashni, rejalashtirishni va prognozlashni, tizim axborot bilan ta`minlaydigan tizim evolyuciyasini qo’llashni ta`minlash uchun amalga oshiriladi".

Bir qator tasdiqlarni axborot tizimlarini boshqarishning aksiomalari ko’rinishida keltiramiz:

• 
  Aksioma 1. İerarxik tizimning ixtiyoriy ichki tizimida axborot miqdori nolinchi darajadagi ichki tizimdan chiquvchi va bu ichki tizimga erishuvchi signallarning miqdori va bu signallarning entropiyasi bilan aniqlanadi.
  
• 
  Aksioma 2. Boshqaruvchi ichki tizimning ixtiyoriy elementi entropiyasi yangi maqsad holatiga o’tishda boshlang’ich axborot oqimi va bu elementning entropiyasi bilan aniqlanadi.
  
• 
  Aksioma 3. Butun boshqaruvchi ichki tizimning entropiyasi yangi maqsad holatiga o’tishda uning hamma elementlarining entropiyasi bilan aniqlanadi.
  
• 
  Aksioma 4. Boshqarish ob`ektiga yo’naltirilgan to’la axborot oqimi uning yangi maqsad holatiga o’tish davrida, butun boshqaruvchi tizimning yangi maqsad holatiga o’tish davridagi entropiyasi bilan boshqarish ob`ektining yangi holatga o’tishga sarflaydigan energiyasining farqiga teng bo’ladi.
  
• 
  Aksioma 5. Boshqaruvchi ichki tizimning resurlarni o’zgartirish bo’yicha axborotli ishi ikki qismdan iborat – boshlang’ich entropiyaning o’rnini to’ldirishga sarflangan boshqaruvchi ichki tizimning boshqaruvchi ob`ektga qaratilgan , ya`ni tizimni barqaror holatda saqlashga qaratilgan ishi.
  
• 
  Aksioma 6. Boshqaruvchi tizimning foydali ishi qandaydir vaqt oralig’ida, boshqariluvchi tizimga ta`sir etuvchi to’la axborot oqimiga mos tushishi kerak (4-aksiomaga mos tarzda).