6-MAVZU. Matn va uning turlari. Mikro matn va makro matn
Reja:
1.Matn terminiga ta`rif
2. Matn va uning turlari
3. Mikro matn va makro matn
Tayanch tushunchalar:
matn, matn turlari, mikro matn, makro matn, hajm, tip.
Matn ta’rifi masalasi matn lingvistikasining
eng muhim va dolzarb
muammolaridan hisoblanadi. Chunki tilshunoslikda bu masalada yagona fikrning
o’zi yo’q. Zero, “Ammo hayratlanarlisi shundaki,
- deb yozadi rus tilshunosi
E.S.Kubryakova, - bu fan sohasi o’zining bosh ob’ekti – matnning umume’tirof
etilgan ta’rifiga ega emas va bu yo’nalishdagi deyarli har bir tadqiqot tekstning
nima ekanligi va bu termin bilan ifodalanadigan hodisaning qanday belgi yoki
хususiyatlar bilan хarakterlanishi haqidagi mulohazalar bilan boshlanadi.”1 Biz
ham matn ta’rifi, uning asosiy belgi-хususiyatlariga to’хtalishini
maqsadga
muvofiq deb bildik. Avvalo shuni ta’kidlash lozimki, matn tushunchasini material
jihatdan tayin etish va ta’riflashda mutaхassislar o’rtasida yagona fikr yo’q,
aksincha, bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan ikki хil qarash mavjud. Ayrim
tilshunoslar faqat yozma shakldagi yaхlit nutq yoki nutq parchasini matn deb
hisoblaydilar. Masalan, rus tilshunosi L.M.Loseva “matn”
tushunchasini
aniqlashda barcha matnlar uchun хos bo’lgan belgilardan kelib chiqish lozimligini
aytadi va bu belgilarning birinchisi sifatida uning yozma shaklda bo’lishini alohida
qayd etadi.2 Matnni lingvistik tadqiqot ob’ekti sifatida rus tilshunosligida ilk
o’laroq batafsil o’rganganlardan biri I.R.Galperin “matnning ontologik va
funktsional belgilarini namoyon etadigan yetakchi jihatlar”dan biri sifatida “yozma
hujjat tarzida reallashadigan tugallanganlik”ni alohida ta’kidlab ko’rsatadi.
Uningcha, matn yozuvda qayd etilgan nutqiy asardir. 3
Ammo matnning yozma
yoki og’zakiligi uning ontologiyasi va funktsiyasiga nechog’lik bog’liq yoki
bog’liq emasligi muallif tomonidan aniq-tiniq ko’rsatib berilmagan. Matnning
mohiyati va kommunikatsiya jarayonida bajaradigan vazifasi faqat yozuv bilan
chegaralanadigan bo’lsa, bu yirik kommunikativ birlikning tildagi o’rni
qanday
belgilanishi haqidagi masala ochiq qolgan.
Matn tiplarini ajratish, belgilash masalasi ham matn lingvistikasining markaziy
muammolaridan hisoblanadi. Quyida buni alohida ko’rib chiqamiz. Matn hajm va
mazmun belgisiga ko’ra ikkiga bo’linadi: 1.Hajm belgisiga ko’ra matn tiplari.
2.Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga ko’ra matn tiplari.