5-Laboratoriya ishi O’zgarmas tok potensiomtri yordamida har-xil kattaliklarni o’lchash

---

5-Laboratoriya ishi
O’zgarmas tok potensiomtri yordamida har-xil kattaliklarni o’lchash. 
 
O‘lchash vositalari va ularning sinflanishi Ma’lumki, o‘lchashni biror-bir 
vositasiz bajarib bo‘lmaydi. O‘lchash vositasi deb, o‘lchashlar uchun 
qo‘llaniladigan va me’yorlangan metrologik xossalarga ega bo‘lgan texnikaviy 
vositaga aytiladi. O‘lchash vositalarining turlari xilma-xil. Ular sodda yoki 
murakkab, aniqligi katta yoki kichik bo‘lishi mumkin. O‘lchash vositalari 
me’yorlangan metrologik xossalarga ega bo‘lishi lozim va bu metrologik xossalar 
davriy ravishda tekshirilib turiladi. O‘lchash amalida o‘lchanayotgan kattalikning 
qiymati to‘g‘ri aniqllanishi aynan mana shu o‘lchash vositasining to‘g‘ri tanlanishi 
va ishlashiga bog‘liq. O‘lchash vositalarining namunalari sifatida quyidagilarni 
keltirishimiz mumkin: o‘lchovlar; — o‘lchash asboblari; — o‘lchash 
o‘zgartkichlari; o‘lchash qurilmalari; — o‘lchash tizimlari. O‘lchovlar keng 
tarqalgan o‘lchash vositalaridan hisoblanadi. O‘lchov deb, kattalikning aniq bir 
qiymatini hosil qiladigan, saqlaydigan o‘lchash vositasiga aytiladi. Masalan, tarozi 
toshi, elektr qarshiligi, kondensatori va shu kabilarni o ‘lchovlarga misol qilib 
olishimiz mumkin. O‘lchovlarning ham turlari va xillari ko‘p. Standart namunalar 
va namunaviy moddalar ham o ‘lchovlar turkumiga kiritilgan. Standart namuna 
modda, materiallarning xossalari va xususiyatlarini tavsiflovchi kattaliklarni hosil 
qilish uchun xizmat qiladigan o‘lchov sanaladi. Masalan, g‘adir-budurlikning 
namunalari, namlikning standart namunalari. 53 Namunaviy modda muayyan 
tayyorlash sharoitida hosil bo‘ladigan va aniq xossalarga ega bo‘lgan modda 
sanaladi. Masalan, «toza suv», «toza metall» va hokazolar.
«Toza rux» 420 °C temperaturani hosil qilishda ishlatiladi. O‘lchovlar ko‘p 
qiymatli (o‘zgaruvchan qarshiliklar, millimetrlarga bo‘lingan chizg‘ich) va bir 
qiymatli (tarozi toshi, o‘lchash kolbasi, normal element) turlarga bo‘linadi. Ba’zan 
o ‘lchovlar to‘plamidan ham foydalaniladi. Kattalikning o‘lchamini hosil qilish va 
foydalanishda quyidagi qatorni yodda tutishimiz lozim bo‘ladi: ishchi o ‘lchash 
vositalari, namunaviy o‘lchash vositalari, ishchi etalon, solishtirish etaloni, nusxa 
etalon, ikkilamchi etalon, maxsus etalon, birlamchi etalon va davlat etaloni. Fan 
va texnikaning eng yuqori saviyasida aniqlik bilan ishlangan namunaviy 
o‘lchovlar etalonlar deb ataladi. Etalonlar ishlatiladigan va davlat etalonlariga 
bo‘linadi. Davlat etalonlari namunaviy o‘lchov va asboblarni tekshirishda 
qo‘llaniladi va Davlat standarti idoralarida saqlanadi. O‘lchash asbobi deb, 
kuzatish (kuzatuvchi) uchun qulay ko‘rinishli shaklda o‘lchash ma’lumoti 
signalini ishlab chiqishga mo‘ljallangan o‘lchash vositasiga aytiladi. O‘lchash 
asboblarini turli xil alomatlari: o‘zgartirish xususiyati; chiqish axborotining turi; 
axborotni taqdim etish xususiyati; o‘lchanayotgan kattalikning turi; qo‘llanilish 
sharoiti va boshqa alomatlari bo‘yicha sinflash mumkin. Bu alomatlar hisobga 
olingan holda o‘lchash asboblarining sinflanishi 2.6-rasmda keltirilgan. 
O‘zgartirish xususiyati bo‘yicha o‘lchash asboblari o‘zida aniqlangan hisoblash 
o‘lchash o‘zgartkichi va solishtirish qurilmasini namoyon etadi. Asbobning 

---

tuzilmasi, tasvirini shartli belgilash uchun funksional sxemadan foydalaniladi. 
Ularning barcha o‘zgartirishi inobatga olinib, o‘lchanayotgan kattalik asbobning 
ishlash jarayonida aniqlanadi. Barcha o‘lchash asboblarini o‘zgartirish xususiyati 
bo‘yicha uchta turga: to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘zgartiruvchi; o‘zgarishni solishtirish va 
aralash o‘zgartiruvchi asboblarga bo‘lish mumkin.