30. Bipolyar tranzistorlar

---

30. BIPOLYAR TRANZISTORLAR 
 
 
Tranzistor uchta sohadan iborat yarim o‘tkazgichli asbob. Uning tuzilishi 
20.1 – rasmda keltirilgan. O‘rta qismi baza deb atalib, aralashma konsentratsiyasi 
chetki qismlariga nisbatan kam va yupqa bo‘ladi. CHetki qismlaridan biri emitter, 
ikkinchisi kollektor deb ataladi.
20.1 – rasm. Tranzistorning tuzilishi (a) va uning qarama-qarshi ulangan diodlar 
sifatida tasvirlanishi (b) 
Emitter degan nom elektronlar bazaga purkaladi, in’eksiya, ya’ni 
injeksiyalanadi degan ma’noni bildiradi. Tranzistorda kollektor toki hosil bo‘lishi 
uchun albatta baza toki bo‘lishi shart. 20.1 – rasmda keltirilgan tranzistor diskret 
tranzistor deb ataladi. Bu tranzistorda r-p o‘tishlar yarim o‘tkazgichli plastinaning 
qarama-varshi tomonlarida joylashgan. O‘tishlari bir tomonga joylashgan 
tranzistorlar ham mavjud va ular 
integral tranzistorlar
deb ataladi. Emitter 
sohasida aralashma miqdori ko‘proq bo‘ladi. Kollektor zaryad tashuvchilarni 
ekstraksiyalash (sug‘urib olish) vazifasini bajaradi. 
Tranzistorning bazasi p yoki r o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lishi mumkin. 
SHunga ko‘ra chetki qismlari r yoki p o‘tkazuvchanlikka ega bo‘ladi. Demak, 
tranzistor r-p-r yoki p-r-p strukturali bo‘ladi. Tranzistorda ikkita r-p o‘tish mavjud. 
Buni hisobga olgan holda tranzistorni ketma-ket ulangan ikkita bog‘langan diod 
sifatida qarash mumkin (20.1b – rasm). Uning chetki uchlariga (emmiter – 
kollektorga) kuchlanish ulanganda r-p o‘tishlarning biri to‘g‘ri o‘tish bo‘lsa, 
ikkinchisida teskaoi bo‘lganligidan har ikkala yo‘nalishda tizimdan tok o‘tmaydi. 
Tranzistorni ikkita tok manbaiga 20.2- rasmda ko‘rsatilgandek ulaymiz. K kalit 
ochiq bo‘lganda emiiter zanjirida tok bo‘lmaydi. Kollektor zanjirida esa oz 
miqdorda teskari r-p o‘tish toki (
I
kBt
, 
t – teskari demak) bo‘ladi. K – kalit ulanganda 
emmiter zanjirida tok hosil bo‘ladi. CHunki 
E
e
 
manba kuchlanishi emmiter – baza 
yo‘nalishida to‘g‘ri r-p o‘tish hosil qiladi. Bunda ko‘pchilik kovaklar emitterdan 
bazaga o‘tganda 
L
B 
> L
D
bo‘lganligidan kollektor o‘tishiga etib boradi. Natijada 
kollektor toki ortadi. Umuman olganda, tranzistorning asosiy xossasi bazada 
boraytgan jarayonlar bilan belgilanadi. 
р п
р 
п р
п 
Э
К 
Б 
а 
б 

---

20.2 – rasm. Tranzistorni umumiy baza sxemasida ulash 
Bazada chet moddalar taqsimlanishi natijasida unda asosiy bo‘lmagan 
zaryadlarni emitterdan kollektorga o‘tishiga yordam beruvchi elektr maydon 
bo‘o\lsa, bunday tranzistor 
dreyfli tranzistor
deyiladi. Agar bazada xususiy 
maydon bo‘lmasa, asosiy bo‘lmagan zaryad tashuvchilar baza orqali asosan 
diffuziya hodisasi tufayli o‘tsa, bunday tranzistor 
dreyfsiz tranzistor
deb ataladi. 
20.3 – rasmda tranzistorning chiqish tavsiflari keltirilgan. Unda 
0

Э
I
ga mos 
kelgan tavsif K kalit osiq bo‘lgan holni ifodalaydi. Tavsifdan ko‘rinadiki, kollektor 
– bazaga qo‘yilgan manfiy kuchlanish qiymati ortishi bilan tokning sezilarli 
darajada ortishi kuzatilmaydi.