3- tema. Ǵárezsiz Ózbekstan Respublikasınıń dúziliwi hám onıń tariyxıy áhmiyeti reje

3- Tema. Ǵárezsiz Ózbekstan Respublikasınıń dúziliwi hám onıń tariyxıy áhmiyeti
REJE:
1. Ǵárezsizlik aldında respublikadaǵı sociallıq-ekonomikalıq hám siyasiy awhal. Ózlikti ańlawǵa umtılıwdıń kúsheyiwi. Siyasiy sistemadaǵı ózgerisler.

2. Ǵárezliktiń járiyalanıwı. Ózbekstan Respublikasınıń dúziliwi.

3. Ǵárezsizliktiń dáslepki dáwirinde mámleket suverenitetin bekkemlew jolındaǵı háreketler.

XX ásirdiń sońǵı jılları elimiz tariyxında pútkilley jańa dáwirdi baslap berdi. Bul, ǵárezsizlik millet túsinikleri menen baylanıslı bolǵan Milliy oyanıw, pútkilley jańa tariyxıy sharayatlarda pútkilley jańa milliy mámleketshilikke tiykar salıw menen baylanıslı hádiyse.

Milliy oyanıw, milliy ózlikti ańlaw ǵárezsizlik bergen ullı jemis bolıp tabıladı. Mine usılar sebepli millet qáddin kótermekte. Áyyemgi, ásirler dawamında toplanǵan abıroyın qayta tiklemekte.

1990-jılga kelgende Burınǵı Awqam quramındaǵı respublikalarda ǵárezsizlik ushın háreket kúsheydi. 1990 jıldıń noyabrinde Áwqam shártnaması joybarında tiykarǵı ústinlik jáne eski Orayǵa berildi, respublikalardıń huqıqları bolsa sheklengeninshe qala berdi.

Awqam basshılarınıń barlıq háreketlerine qaramastan, SSSRdıń bóliniwi baslandı. Onıń quramınan dáslep Baltik boyı respublikaları (Litva, Latviya hám Estoniya), soń Gruziya shıqtı.

1991 jılı martta respublikalar wákilleri tárepinen Awqam shártnamasınıń basqa joybarı tayarlandı. Usı joybar “Suveren Respublikalar Áwqamı haqkında” dep ataldı. Bul joybardıń tiykarǵı ideyası – kóp milletli Áwqam mámleketin federaciya sıpatında saqlap qalıw hám sonıń menen birge respublikalar suverenitetin ámelge asırıw sebpli Oraydıń jańa wazıypasın belgilew edi. Sonday-aq joybar respublikalar suvereniteti haqqındaǵı deklaraciyasın esapqa alǵan bolsa da, bul “Suveren” mámleketler emes, al “respublikalar” awqamı haqkındaǵı shártnama edi. SSSR Prezidenti hám toǵız awqam respublika basshıları qatnasındaǵı Novo-Ogaryovada bolıp ótken jıynalısta principial dawlı máseleler boyınsha táreplerdi qanaatlandıratuǵın pitimge kelindi. “Suveren mámleketler awqamı haqkında”ǵı shártnamanı dúziwge kelisip alındı. Ózbekstan delegaciyası sóylesiwler barısında jańalanǵan awqamǵa kiriw ózi ushın júdá áhmiyetli bolǵan shártti – barlıq respublikalar xalqı ushın birden-bir bolǵan pensiya menen támiyinlew, dáramatlardı indeksaciya etiw hám kún keshiriw ushın zárúr bolǵan kepillengen eń kem muǵdar tártibine ámel etiwdi qorǵadı.

1991 jılı 22 iyul`de Ózbekstan SSRı Joqarǵı Soveti “Ózbekstan aymaǵında jaylasqan awqamǵa boysınıwshı mámleket kárxanaları, mákemeleri hám shólkemlerin Ózbekstan SSRınıń huqıqıy baǵınıwına ótkiziw haqkında”ǵı qarardı qabal etti.

SSSRdıń joqarı lawazımdaǵı basshılardan bir toparı 1991 jılı 18 avgustta ózlerin GKChP dep atap, mámleket awdarıspaǵın ótkeriwge urınıp kórdi. GKChPnıń tiykarǵı máqseti – totalitar sovet dúzimin qalay etip bolsa da tiykarın ózgertpesten saqlap qalıwdan ibarat edi. Leykin bul urınıw ayran boldı. Bul SSSR dep atalǵan mámlekettiń ómiri tamamlanǵanın bildiretuǵın edi.

1991 jılı 21 avgustta Ózbekstan Prezidentiniń Pármanı menen GKChPnıń Ózbekstan Konstituciyası hám nızamlarına qayshı keletuǵın qararları nızamsız dep járiya etildi.

Ózbekstan Prezidentiniń 25 avgusttaǵı pármanına muwapıq Respublika ishki isler ministrligi hám mámleketlik qáwipsizlik komitetti nızamlı túrde Ózbekstan iyeligine alındı. Respublika aymaǵında jaylasqan SSSR ishki isler ministrliginiń ishki áskerleri tuwrıdan-tuwrı Ózbekstan Prezidentine baǵındırıldı.

Respublika Oliy Kengashi 1991 jılı 26 avgust kúni Ózbekstannıń mámleketlik ǵárezsizligi haqqında nızam proektin tayarlaw hám 31 avgustta Oliy Kengash sessiyasın shaqırıwǵa qarar etti.

Usınday jaǵdayda Ózbekstan Oliy Kengashi XII shaqırıq gezeksiz altınshı 1991 j. 31 avgustta jumısın basladı. Bunda «Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik ǵárezsizlik haqqında» hám «Ózbekstan Respublikasınıń bayraǵı haqqındaǵı» máseleler kún tártibine qoyılıp, talqılandı.

Sessiyada Ózbekstan Respublikasınıń mámleket ǵárezsizligi haqqında Oliy Kengashiniń bayanatı qabıl etildi. Oliy Kengashi bul bayanat arqalı xalıq aralıq, huqıqıy xújjetlerde belgilengen huqıqlarǵa tiykarlanıp Ózbekstannıń mámleketlik ǵárezsizligin hám erkin suveren mámleket-Ózbekstan Respublikasınıń dúzilgenligin saltanatlı túrde járiyaladı. Oliy Kengash sessiyası «Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik ǵárezsizligin jariyalaw haqqında» qarar qabıl etti. Qararda: «Birinshi sentyabr` Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsizlik kúni dep belgilensin hám 1991 jıldan baslap bul kún bayram hám dem alıs kún dep daǵazalansın» - dep qatań belgilep qoyıldı.

1991 jılı 31 avgustta «Ózbekstan Respublikasınıń Mámlenket ǵárezsizligi haqkında»ǵı Ózbekstan Respublikasınıń Nızamı qabıl etildi. Usı Nızam Ózbekstan Respublikasınıń Ǵárezsizlik deklaraciyası hám Ózbekstan Respublikasınıń Ǵárezsizligi haqkındaǵı Bayanatına tiykarlanıp qabıl etildi. Nızamnıń 1 stat`yasına muwapıq Ózbekstan Respublikası óz quramındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası menen birge ǵárezsiz demokratiyalıq mámleket bolıp tabıladı.

Nızamda Ózbekstan xalqı mámleket hákimiyatınıń birden-bir iyesi ekenligi belgilep qoyıldı. Onda: «Ózbekstan Respublikasınıń xalqı suverenli hám ol respublikada mámlket hakimiyatınıń birden-bir iyesi, ol óz hákimiyatın tuwrıdan tuwrı hám wákillik shólkemleri arqalı ámelge asıradı» (2 stat`ya) delingen.

Mámleket hákimiyatınıń bóliniw principi nızamda óz qorinisin taptı: »Ózbekstan Respublikasında Ózbekstan Respublikası Konstituciyası hám onıń Nızamları ústin. Ózbekstan Respublikası mámleketlik mákemelerdiń sisteması hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatına ajıratıw tártibi tiykarında qurıladı». (5 stat`ya). Bunday nızamnıń qabıl etiwi ǵárezsizlik dáwirinde qolǵa kirgizilgen tabıslardıń nátiyjesi esaplanadı. Bul bolsa huqıqiy, ákonomikalıq hám ruwxıy - morallıq qatnaslar nátiyjesi. Bul nızamǵa Ózbekstan Respublikası Oliy Kengashi 1991 j 30 sentyabr`de bolıp ótken VII sessiyasında qabıl etilgen qararı menen Konstituciyalıq kúsh berildi.

Ǵárezsizlik jolı tegis, tuwrı emes. Oǵan erisiw júdá qıyın. Ǵárezsizlikti bekkemlew bolsa onnan da quramals ekenligin turmıstıń ózi korsetip berdi.

1991 jıldıń 9 dekabrinde Namangan qalasında bir topar buzǵınshı kúshler walayat átqarıw komiteti imaratın basıp alıp. Ózbekstandı islam mámleketine aylandırıwdı talap etip shıǵadı hám respublika basshısı menen ushırasıwdı talap etedi. Islam Karimov ertesi kúni tańda Namanganǵa jetip keledi hám sanası fanatizm ideyaları menen záhárlengen, qara kúshke aylanǵan alaman arasına jalǵız ózi kirip baradı. Bul háreket aǵzaları húkimet wákillerine tómendegi talaplardı qoyadı:

1. 
   Dún`yalıq dúzimnen waz keshiw hám Ózbekstandı islamiy mámleket dep járiyalaw.
   
2. 
   Dún`yalıq nızamlardı biykar etiw hám mámlekette shariyat nızamların engiziw.
   
3. 
   Dún`yalıq mekteplerdi jawıp, er balalar hám qız balalar óz aldına ajıratılıp oqıtılatuǵın mekteplerdi ashıw.
   
4. 
   Islamiy kiyiniwge ótiw, hayallardıń hijabta júriwlerin engiziw.
   
5. 
   Namangandaǵı burınǵı siyasiy tálim mákemeleri imaratların islam radikalları ıqtıyarına beriw hám basqalar.
   

Sonı aytıp ótiw kerek, Islam Karimovtıń erligi iarattı basına kóterip atırǵan mıńlap ekstremistlerdi albıratıp qoydı. I.Karimov olar talap etip atırǵan jol nızamǵa, ulıwma qarsı ekeni hám hesh qashan jaqsılıqqa alıp kelmesligin uqtırdı, óziniń anıq, salmaqlı pikiri hám erki menen gúwillep turǵan alamandı sóndiriwge, biyhuwda qan tógiliwdiń aldın alıwǵa eristi. Bul wakıyalar ǵárezsizlikti qolǵa kirgiziwde hám milliy mámleketshilikti payla etip, onı bekkemlewde Birinshi Prezident I.Karimovtıń xızmetleri ayrıqsha ekenligine mısal bola aladı.

1991 jılı 29 dekabr`de Ózbekstan Respublikası mámleketlik ǵárezsizligi haqkındaǵı másele boyınsha Ózbekstan Respublikasınıń referendumı, Ózbekstan Respublikası Prezidenti saylawı ótkerildi. 1991 jılı 18 noyabr`de qabıl etilgen «Ózbekstan Respublikası Prezidenti saylawı haqkında»ǵı Nızam hám onıń tiykarında ótkerilgen ulıwma xalıqlıq saylawı úlken áhmiyetke iye boldı.

1991 jılı 29 dekabr`de Ózbekstan Respublikası mámleket ǵárezsizligi boyınsha dawıs beriwge qatnasqanlardıń 98,2 payızı mámleket ǵárezsizligin qollap-quwatlap dawıs berdi..

1991 jılı 29 dekabr`de Ózbekstan Respublikasınıń birinshi Prezidenti saylandı. Jasırın dawıs beriw jolı menen ótkerilgen ulıwma hám al`ternativ tiykarda ótkizilgen saylawda I.Karimov ushın 8 million 514 mıń adam yamasa dawıs beriwge qatnasqanlardıń 86 payızı dawıs berdi. Oraylıq saylaw komissiyası Ózbekstan Respublikası Prezidenti saylawı haqkındaǵı Nızamnıń 35 stat`yasına tiykarlanıp I.Karimovtı 1991 jıl 29 dekabr`degi Ózbekstan Respublikası Prezidenti lawazımına saylanǵan dep qarar qabıl etti.

Solay etip, xalqımızdıń ármanları orınlanıp, uzaq jıllar dawam etken gúres nátiyjesinde mámleketimiz, xalqımız siyasiy ǵárezsizligine eristi.

Ǵárezsiz mámleket - Ózbekstan Respublikası payda boldı. Ózbekstan tariyxında jańa dáwir - milliy ǵárezsizlik dáwiri baslandı.

Ǵárezsizlik - bul milliy mámleketshilikti tiklewge, kúshli demokratiyalıq huqıqıy mámleket payda etiw, ǵárezsiz túrde ishki hám sırtqı siyasat júrgiziw, Ózbekstannıń dún`ya jámiyetshiligine qosılıwına imkaniyat jaratıp berdi.