29. Mavzu: Qazib olingan bо‘shliqni saqlab turish usullari va mohiyati

№29. Mavzu: Qazib olingan bо‘shliqni saqlab turish usullari va mohiyati

Qazib olishdan hosil bо‘lgan bо‘shliqni saqlab turish – bu xavfsiz mehnat sharoitini ta’minlash maqsadida qazib olish bо‘shlig‘ida tog‘ bosimining namoyon bо‘lishining oldini olishga qaratilgan ish jarayonlari majmuidir. Ruda konlarini yer osti usulida qazib olishda qazib olish bо‘shlig‘ida yuzaga keladigan tog‘ bosimini boshqarish qazib olingan bо‘shliqni saqlab turishdan iborat. Qazib olish bо‘shlig‘ini saqlab turish usuli uch guruxga bо‘linadi va ular 3.5 jadvalda keltirilgan.

Qazib olish bо‘shlig‘ini saqlab turishusullari
3.5–jadval.

Sinf	Qazib olish bо‘shlig‘ini saqlab turish omillari	Qazib olish bо‘shlig‘ini saqlab turish usullari
I	Tabiiy	О‘zining tabiiy turg‘unligi bilan
		Ruda seliklari bilan
		Puch tog‘ jinsi seliklari bilan
II	Sun’iy	Rudani magazinlashtirish bilan
		Mustaxkamlagichlar bilan
		Tо‘lg‘azma mateiyeallar bilan
III	Qulatish	Qamrab olgan tog‘ jinslarini qulatish bilan
		Ruda va qamrab olgan tog‘ jinslarini qulatish bilan

Qazib olish bо‘shlig‘ini tabiiy saqlab turishni ruda tanasini qamrab olgan tog‘ jinslarining tabiiy turg‘unligi, ruda yoki puch tog‘ jinslari seliklari hisobiga amalga oshiriladi. Bu holatda tog‘ bosiminiboshqarish qazib olish bо‘shlig‘i(kamera) о‘lchamlarini, seliklarni joylashtirish va о‘lchamlari hisoblash bilan amalga oshiriladi.
Qazib olish bо‘shlig‘ini seliklar bilan saqlab turish. Qiymati yuqori bо‘lmagan, shuningdek turg‘un bо‘lgan ruda tanalarni qazib olishda qо‘llaniladi. Qazib olish bо‘shlig‘i turg‘inligi ustunsimon va tasmasimon seliklar hisobiga ta’minlanadi, tabiiyki bunday seliklarda ruda yо‘qotilishi muqarrar. Seliklar mahkamligi (mahkamligi) selik ustidan yer yuzasigacha bо‘lgan tog‘ jinslari qatlami bosimi yoki tabiiy gumbaz ichidagi tog‘ jinsi bosimi bо‘yicha hisoblanadi.
Ruda seliklari bilan saqlab turish usuli mustaqil ravishda yoki boshqa sun’iy usullar bilan birgalikda qо‘llanilishi mumkin. Ruda seliklari doimiy yoki vaqtincha (blokdagi yoki paneldagi kameralarda qazib olish ishlari yakunlanguncha) qoldiriladi.
Ruda seliklari joylashishiga va vazifasiga kо‘ra quyidagilarga ajratiladi;

• 
  Stvol va boshqa sun’iy inshootlarni qulashdan himoya qilish uchun
  

qoldirilgan muxofazalovch seliklar;

• 
  Qazib olinayotgan qavat asosiy gorizonti lahimlari ustida va tagida
  

Qoldirilgan qavatlararo seliklar;

• 
  Qо‘shni ikki bloklar chegarasida qoldirilgan kameralararo seliklar;
  
• 
  Kamera yoki qazish uchastkasi ichida qoldirilgan qazib olish joyi
  

atrofidagi seliklar.

97-rasm. Qazib olish bо‘shlig‘ini qavatlar aro va kameralar aro seliklar bilan saqlab turish: 1-kameralar aro selik; 2-shtrek tagi seligi; 3-shtrek usti seligi.
Odatda qavatlararo seliklar tayyorlovchi lahimlarni va qazib olingan bо‘shliqni ushlab turish uchun qavatdagi ruda zaxirasini qazib olish muddati yakunigacha vaqtincha qoldiriladi. Qavatlar aro seliklar potolochina (shamollatish shtregi tagi seligi) va qavat asosiy shtregi yuqori qismi(shtrek usti) seligidan iborat bо‘ladi. Potolochina yaxlit bо‘lsa, asosiy gorizont shtregi ustki qismi seligi esa ruda qabul qiluvchi lahimlar bilan kesilgan bо‘ladi (96-rasm).
Yuqorida aytilganidek ruda tanasidan qoldirilgan seliklar doimiy (qazib olinmaydigan) va vaqtincha (keyinroq qazib olinadigan)turlarga bо‘linadi. Seliklar shakli bо‘yicha tasmali va tayanch seliklarga ajratiladi. Tayanch seliklarning kо‘ndalang kesimi doira, tо‘rtburchak yoki kvadrat shaklidan iborat bо‘ladi (98-rasm). Sal qiya va qiya yotgan ruda tanalarida tayanch seliklari qoldirilsa, keskin qiya yotgan ruda tanalarida esa tasmali seliklar qoldiriladi.

98-rasm. Qazib olish bо‘shlig‘ini rudali seliklar bilan saqlab turish: 1-tasmali selik; 2-tayanch seligi.
Rudani yoppasiga qazib olish tizimida puch tog‘ jinsidan seliklar qoldirib qazib olish sxemasi 99-rasmda keltirilgan.

9-rasm. Qazib olish bо‘shlig‘ini puch tog‘ jinslaridan qoldirilgan seliklar bilan saqlab turish: 1-tasmali selik; 2-rudali tayanch seligi; 3-puch tog‘ jinslaridan iborat tayanch seligi.


Qazib olish bо‘shlig‘ini sun’iy saqlab turish, bо‘shliqda rudani magazinlashtirish,bо‘shliqni mustahkamlash yoki tо‘dirish yо‘li bilan amalga oshiriladi. Qazib olingan bо‘shliqni sun’iy ushlab turish kо‘p mehnat talab etadi va kо‘p xarajatli texnik jarayon hisoblanadi. Boshqa usullar yetarli darajada rudani qazib olishni ta’minlamasa yoki texnik sabablarga kо‘ra qо‘llash imkoni bо‘lmasa bu usuldan foydalaniladi.