20 tema. Zarafshon ekonomikalıq rayonı qalaları

20 tema. Zarafshon ekonomikalıq rayonı qalaları

1. Zarafshon ekonomikalıq rayonı qalaları tóri hám quramı

2. Nawayi wálayatı qalalarınıń Urbanistikaliq hám aymaqlıq quramı
3. Buxara wálayatı qalalar geografiyası
4. Samarqand wálayatı qalalarınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı

Ekonomikalıq rayon mámleketimizdiń qaq orayında, Zarafshon dáryasınıń orta hám tómen bóleginde qáliplesken xojalıqtıń aymaqlıq sistemasın óz ishine alǵan; regionnıń Xatkertsho'l, Tómen Amudarya hám de Qubla ekonomikalıq rayonlar menen tutaslıǵi, qolay ekonomikalıq geografiyalıq ornı, Qalalar tóri hám sistemasınıń qáliplesiwine tásir etken. Aymaq Qalalarınıń ulıwma sanı tárepinen tek Ferǵana hám Qubla rayonlarǵa qaptal basadı (jámi 232 Qala hám Qalashalar). Sonnan, 2 iri, 1 ta úlken hám 4 orta hám 225 kishi Qalalarǵa iye.

Rayondıń ulıwma maydanı 168, 1 mıń km2 bolıp, ol mámleket aymaǵınıń 37. 4 protsentti quraydı. Bul tárepten Zarafshon ekonomikalıq rayonı Ózbekstanda tek Tómen Amiwdarya rayonınan kishilew, tek. Xalqı 5. 0 mln. yamasa respublika ulıwma xalqınıń derlik 1/5 bólegine ese. Regiondıń Urbanistikaliq potentsialı salıstırǵanda joqarı. Urbanizatsiya dárejesi 41. 9 protsentti quraydı. Respublika jámi Qala xalqınıń 15. 6 protsenti usı rayonǵa tuwrı keledi.
Region Qalaları qáliplesiw tariyxı, úlken-kishiligi hám atqaratuǵın funksiyasına qaray ayriqsha ózgeshelikke iye. Sonlıqtan, regiondıń ayırım Qalaları mámleketimiz áyyemgi mámleketshiliginiń qáliplesiw hám rawajlanıw orayları bolsa, geyparaları ótken ásirdiń 50-jıllarında payda bolǵan ―jaña Qalalar taypasına kiredi.
Buxara hám Nawayi wálayatı Qala mákan-jayları jaylasıwında keskin kontrastlıq ámeldegi; tipik shól regionında qalalar torı hám sisteması salıstırǵanda tómen rawajlanǵan ; xalıq jaylasıwınıń quramalı sisteması (Qala aglomeratsiyasi) derlik qáliplespegen. Qala mákan-jayları tar tarawǵa qánigelesken, olar aymaǵında jasıl maydanlar hám Qala átirapı awıl xojalıǵı jaqsı rawajlanbaǵan. Qalalardıń keńeyiw múmkinshiligi sheklengen hám t.b.
Samarqand wálayatı Qalalarınıń áyne kàrwan jolları kesilisken Ullı Jipek jolında, mádeniyat hám civilizaciyalar tutasǵan kóshe kesispesinde jaylasıwı, mikro hám mezogeografiyaliq ornıniń qolaylıǵı Qalalar geografiyasınıń keńeyiwine unamlı tásir kórsetken. Nawayi wálayatı Qalalarınıń Urbanistikaliq hám aymaqlıq quramı
Nawayi wálayatı Ózbekstan Respublikası aymaǵınıń 24. 7 payızın yamasa 1/4 bólegin iyeleydi. Xalqı 927. 9 mıń insan (2016 jıl). Demografiyalıq potencialı tárepten ol mámleketimizde tek Sirdarya wálayatınan aldında turadı (respublika xalqınıń tek 2. 9 protsenti). Qala xalqı, 455. 1 mıń insan, awıl xalqı 472. 8 mıń insan, yamasa 51 protsentti quraydı. Xalıq tig’izlig’i 1 km kv ga 8. 4 insange sáykes keledi, tek wálayat tábiyiy sharayati tiykarınan shólden ibarat ekenligi islep shıǵarıw hám de xalıqtıń aymaqlıq shólkemlestiriw qásiyetlerine óz tásirin kórsetken; onıń tiykarǵı yuki, xalqı, qayta islew sanaatı - demografiyaliq hám ekonomikalıq potentsialı salıstırǵanda kishi maydandı iyelegen shet qublada, iri oraylıq hám Arqa aymaqları bolsa ekstensiv, tipik shól aymaqlarına tán jaylaw sharbashılıǵı hám taw-kán sanaatına iye. Nawayiniñ orografiyaliq ózgesheligi onıń qazilma resurslarǵa baylıǵın da kórsetedi. Regionda altın, uran, fosforit, asbest, atız shpati, marmar, qurılıs materialları sheki onimsi hám basqa kánler de bar. Áyne áne Sol mineral sheki onim resursları wálayat Qalalarınıń payda bolıwı, onıń ekonomikası, islep shıǵarıw hám kirip potentsialın rawajlandırıwda zárúrli rol oynaydı.
Wálayat ekonomikası industrial -agrar jóneliske iye bolıp, respublika aymaqlıq miynet bólistiriwinde tiykarınan taw-kán sanaatı, atap aytqanda reńli metallurgiya, ximiya, qurılıs materialları sanaatı hám de awıl xojalıǵında gósh-jún sharwashılıǵına qániygelesken. Jalpı aymaqlıq ónimdiń 46. 5 payızın sanaat, 6. 9 payızın qurılıs, 14. 0 payızın awıl xojalıǵı, 7. 9 payızın transport hám baylanıs beredi (2015 y.).
Regionda 6 Qala (Nawayi, Zarafshon, Nurota, Ushquduq, Jańaabot, Qızıltepa) hám 38 Qalasha ámeldegi bolıp, olardıń barlıǵında jámi xalıqtıń 49. 0 protsenti jasaydı. Ulıwma urbanizatsiya kórsetkishiniń joqarılıǵı, bir tárepden, aymaqta shınında da sanaattıń salıstırǵanda jaqsı rawajlanǵanlıǵı menen anıqlama berilse ekinshiden, intensiv awıl xojalıǵı ushın múmkinshilik sheklengenligi menen baylanıslı. Ulıwma urbanizaciya dárejesi 2008 jılda 39. 5 % bolǵan, onıń 10 protsentten kóbirekqa artqan bolsa 2009 jıldaǵı ―Awıl rawajlanıwı hám párawanligi‖ programması sebepli júzege kelgen. Eger wálayat bul kórsetkish boyınsha (40. 4 %) 2000 jılda Qaraqalpaqstan Respublikasından keyingi orında turǵan bolsa, ol házirde mámleket ortasha kórsetkishinen azmaz tómenlewde Ámeldegi maǵlıwmatlarǵa qaray, wálayat aymaǵında XX ásirdiń ortalarına shekem bir de Qala bolmaǵan hám buǵan onıń tábiy sharayatı tásir etken (1939 jılda respublikada 47, 1959 jılda 101 Qala mákan-jayı ). Keyingi Qalalardıń payda bolıwı hám xalıq sanınıń kóbeyiwinde sanaatlasiw dárejesi hám iri awıl xalıq punktleriniń Qalashalarǵa aylantırılıwı zárúrli rol oynaǵan. wálayat daǵı kópshilik ―jaña ‖ Qalalar 1960 -80 jıllarında túrli qazilma baylıqlardan paydalanıw dáwirinde payda bolǵan. Joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, wálayat Qalalar geografiyası daǵı ayriqsha tárep, olardıń tarqaq jaylasıwı hám Qala átirapı xojalıǵınıń qáliplespegenligi menen anıqlama bernedi.