2-Ma’ruza. Mayda detallarni ko‘ndalang holatda aylantirib prokatlash
jarayonini elementlari
Prokatlanadigan tasma ko‘ndalang kesimining shakli profil deyiladi. Berilgan
stan yoki stanlar guruhida prokatlash yordamida olinadigan profillar shakli va
o‘lchamlarining yig‘indisi sortament deyiladi. Prokat sortamenti va uni yo‘lga
qo‘yishning texnik sharoitlariga standart farqlanadi. Prokat sortamentiga muvofiq
standart terda ko‘ndalang kesim o‘lchamlari, yuza, profilining l m uzunlikdagi
massasi va nominal o‘lchamlardan og‘ishning yo‘l qo‘yilgan qiymatlari keltirilgan.
Turli konstruksiyalarni tayyorlashda qo‘llaniladigan profillar (balkalar
shvellerlar va boshqa)ga muvofiq standartlardir, ko‘rsatilgan ma’lumotlardan
tashqari
qarshilik momenti, inersiya momenti, inersiya radiusi va boshqa
ma’lumotnoma kattaliklari ham keltirilgan.
Prokat sortamentiga muvofiq barcha standartlarda, shuningdek, yo‘lga
qo‘yilayotgan tasmalar uzunligi bo‘yicha yo‘l qo‘yilgan og‘ishlar
va boshqalar
keltirilgan.
Texnik sharoitlarga oid standartlarda po‘latning kimyoviy tarkibi, mexanik
xususiyatlari, termik ishlov berish, po‘latning makro - va mikro -tuzilishi,
prokatlangan metall yuzasi va prokat mahsulotining boshqa sifat ko‘rsatkichlariga
bo‘lgan
talablar tarkib topadi, shuningdek qabul qilish qoidalari, sinash usullari,
belgilash va h.k.lar ko‘rsatilgan bo‘ladi. yeyilishiga qarab jo‘valarning kalibr
o‘lchamlari, bunga aloqador ravishda profilning o‘lchamlari ham kattalashadi; u
yo‘l qo‘yilgan o‘lcham chegarasidan chiqishi mumkin. Profil o‘lchamlari
prokatlashlash, shuningdek prokatlash kuchi tebranishlari, prokatlanayotgan metall
xaroratining o‘zgarishi va h.k. lar tufayli ham o‘zgarishi mumkin. Uzun tasmalarni
prokatlashda profil o‘lchamlarining doimiyligini hatto bir tasma uzunligi bo‘yicha
ham ta’minlashning imkoni yo‘q.
Musbat yo‘l qo‘yilgan o‘lchamli pokatlash metallning
ortiqcha sarfiga olib
keladi. Shuning uchun, metallni tejash maqsadida barcha prokatni manfiy yo‘l
qo‘yilgan o‘lchamlar bilan chiqarish maqsadga muvofiq.
Odatda prokatlashni musbat va manfiy yo‘l qo‘yilgan o‘lcham bilan amalga
oshiriladi. Berilgan profil yo‘l qo‘yilgan o‘lcham bilan amalga oshiriladi. Berilgan
profil uchun yo‘l qo‘yilgan o‘lcham maydoni qancha katta bo‘lsa, prokatlash
Shuncha oson kechadi, chunki bu holatda kalibrlarni tez-tez almashtirish va stanni
sozlash esa sezilarli darajada osonlashadi. Biroq iste’molchilar nominal
o‘lchamlardan kichik og‘ishlar bilan prokat og‘ishdan manfaatdor. Xalq
xo‘jaligining turli yo‘nalishlarida prokat aniqligiga bo‘lgan
talablarni oshishi
munosabati bilan, asosan, musbat yo‘l qo‘yilgan o‘lchamlar maydonini
qisqartirishi bo‘yicha ish olib borilmoqda. Yangi stanlarni foydalanishga
topshirish,
stanlarni
zamonaviylashtirish,
stanlarni
avtomatlashtirish
va
mexanizatsiyalashtirish sohasida erishilgan yutuqlarni qo‘llash, texnologiyani
takomillashtirish, jo‘valar sifatini oshirish va ishlab chiqarish madaniyatini
oshirish hisobiga bu chora - tadbirlarni amalga oshirish imkoniyati tug‘iladi.
Barcha prokat
buyumlarini shakliga qarab, to‘rtta asosiy guruhga ajratish
mumkin 1) sortli po‘lat 2) listli po‘lat; 3) quvurlar, 4) prokatning boshqa turlari
(12.7-rasm).
12.7 rasm. Oddiy geometrik shaklli umumiy vazifali sortli po‘lat namunalari
(doiraviy, kvadrat, oltiyoqli, tasmali).
Sortli po‘lat sortamenti eng keng qo‘llaniladi. Sortli po‘lat
prokatning eng
muhim turlaridan biri. U xalq xo‘jaligining turli jabhalarida mashina detallari,
dastgohlar, po‘lat va temir-beton konstruksiyalari va h. k. larni tayyorlashda keng
qo‘llanilmoqda. Sortli po‘latning bir qismi tayyor mahsulot, boshqa qismi esa,
keyinchalik ishlov beriladigan zagotovka hisoblanadi: ishlatilishiga (qoliplash,
aylana yo‘nish, kiryalash va h.k.) qarab sortli po‘latda oddiy geometrik shaklli
umumiy qo‘llanuvchi
profillarga va umumiy, sohaviy va maxsus qo‘llaniluvchi
shakldor prokatlarga bo‘linadi. Sortli po‘lat shu guruhidagi profillarning umumiy
ishlab chiqarilishidagi sezilarli ulushni doiraviy po‘lat egallab, uni sortli va
relsbalkali
stanlarda
5
dan
250
mm
gacha
diametrda
prokatlanadi
(12.1-jadval).
5 dan 9 mm gacha diametrli doiraviy po‘latni qo‘shimcha ravishda simli
stanlarda prokatlanadi, uni sim yoki katanka deb atashadi va taram shaklida ishlab
chiqarishadi. 10 mm gacha bo‘lgan dumaloq po‘lat simli stanlarda prokatlanadi.
Turli mashina detallari, dastgohlar, po‘lat va temir-beton konstruksiyalar ishlab
chiqarish uchun qo‘llaniladigan dumaloq po‘latdan tashqari uglerodli va
legirlangan po‘lat va uning o‘rnini bosuvchilardan dumaloq asbobsozlik po‘lati
prokatlanadi, nov va yirik tishli egovlar, doimiy magnitlar
va boshqalar uchun
kvadratli po‘lat prokatlanadi.
Dumaloq shaklda prokatlangan issiq po‘lat
12.1 jadval
Diametr, mm
Prokat vaqtida ruhsat etilgan chetga chiqish
Oddiy
Yuqori
5; 5.6; 6; 6.3
+0.3; -0.5
+0.1 -0.3
7; 8; 9
+0.3; -0.5
+0.1 -0.3
10-19 ( xar 1 mm da )
+0.3; -0.5
+0.2 -0.3
20; 21; 22; 24; 25
+0.4; -0.5
+0.2 -0.4
26-42 (xar 2 mm da); 45; 48
+0.4; -0.7
+0.2 -0.6
50; 53; 56
+0.4; -1.0
+0.2 -0.9
60; 63; 65; 70; 75
+0.5; -1.1
+0.3 -1.0
80; 85; 90; 95
+0.5; -1.3
+0.4 -1.2
100; 105; 110
+0.6; -1.7
+0.5 -1.5
120; 125
+0.8; -2.0
+0.6 -1.8
130; 140; 150
+0.8; -2.0
+0.6 -2.0
160; 170; 180; 190; 200
+0.9; -2.5
- -
210; 220; 240; 250
+1.2; -3.0
- -
