2-Amaliy mashgıulot. Prokariot hujayralarining tuzilishi. Bakterialar va kók yashil suv ótlari

2-Amaliy mashgıulot.

PROKARIOT HUJAYRALARINING TUZILISHI. BAKTERIALAR VA KÓK YASHIL SUV ÓTLARI

Prokariotik h’ujayralarga bakteriyalar va ko’k-yashil suv o’tlari (tsianobakteriyalar) kiradi. Ularning kattaligi 0,5-3 mikron atrofida bo’lib, shakllangan yadrosi bo’lmaydi. Shuningdek, membrana bilan o’ralgan organellalari-mitoxondriya, plastidalari, Goldji apparati, lizosomalari bo’lmaydi. Genetik materiali bor-yo’g’i bir ‘xromosoma’da joylashgan, deyarli barcha muh’itlarda uchraydi. Prokaroitlarning ko’payish (generatsiya) muddati juda qisqadir. Masalan, qulay sharoitlarda ichak ta»qchasi bakteriyasi-Escherichia coli ning generatsiya vaqti 20 minutta teng.

Qolgan barcha organizmlar-suv o’tlari, zamburug’lar, h’ayvonlar va o’simliklarning h’ujayralari eukariotik tipga kiradi. Eukariotik h’ujayralarda ikki membrana bilan o’ralgan yadro mavjud bo’lib, u yadrocha va nukleoplazmadan iborat.

Xromosomalar soni 2 tadan kam bo’lmaydi. Eukariotik h’ujayralarda shakllangan mitoxondriya, plastalar, Goldji apparati va lizosomalar bor. Eukariotik h’ujayralarning o’rtacha kattaligi 0,5-20 mikron, ammo gigant h’ujayralar h’am uchraydi. Masalan, dengiz suv o’tining h’ujayrasi-5000 mk. Status tuxumining diametri 200000 mk ga yaqin bo’ladi. Asosiy farqlardan yana biri shundaki, eukariotik h’ujayralar ixtisoslashish xususiyatiga ega bo’lib, ko’p h’ujayrali organizmlarning to’qimasini h’osil qiladi. Prokariotik h’ujayralarda RNK va oqsillar sintezi bir kompartmentlar sodir bo’lsa, eukariotik h’ujayralarda RNK sintezi va protsessining (voyaga etishi) yadroda, oqsillar sintezi esa tsitoplazmada amalga oshadi. Prokariotik h’ujayralarning ko’payishi oddiy bo’linish orqali (binar), eukariotik h’ujayralarniki esa mitoz va meyoz orqali sodir bo’ladi.

Shunday qilib, h’ujayralar-tirik organizmlarning strukturaviy va funktsional birliklaridir. Prokariotlar bitta h’ujayradan, eukariotlar esa ko’p sonli h’ujayralardan iboratdir. Masalan, inson organizmida taxminan 10¹⁴ h’ujayra mavjud. Kattaligi, shakli va funktsional moslashuvidan o’zaro farqlanadigan juda xilma-xil h’ujayralar mavjud. Tashqi xilma-xilligidan qatiy nazar turli h’ujayralar o’zlarining asosiy strukturaviy xususiyatlariga qarab o’xshashdir.

Shu bois ushbu qo’llanma eukariotik h’ujayralarning umumiy strukturaviy tuzilishi, organoidlarning tuzilishi va funktsiyalari to’g’risida qisqacha malumotlar berishni lozim topdik.

Tsitologiya (Kytos-h’ujayra, logos-fan)-materiyaning elementar birligi bo’lgan h’ujayralarning strukturasi, funktsiyasi, ko’payishi, evolyutsiyasi va kelib chiqishini o’rganadi. Tirik organizimlarning barchasi (viruslardan tashqari) h’ujayralardan tashkil topgan. Hujayra tirik organizimlar tuzilishining asosiy birligidir. Tsitologik tadqiqotlar uchun bir h’ujayrali organizimlar, bakteriyalar va ko’p h’ujayrali organizimlar asosiy obekt bo’lib xizmat kiladi. Bakteriya va sodda organizimlar uchun “h’ujayra” va “organizim” tushunchasi mos keladi. Chunki ular bir h’ujayradan tashkil topgan organizimlar bo’lib, mustaqil hayot kechiradilar.

Ko’pchilik h’ujayralarning ko’z bilan ko’rib bo’lmaydi. Shuning uchun ularni o’rganish mikroskop kashf qilinishi bilan bog’lik bo’lgan. Birinchi mikroskopning 1610 yilida italiyalik olim Galileo Galiley h’amda Gollandiyalik olimlar Zaxar va Yansenlar(1590) ixtiro etganlar. U linzalar sistemasidan: obektiv va okulyardan tashkil topgan bo’lib, naychaning bir tomaniga obektiv, ikkinchi tomaniga okulyar o’rnatilgan edi.

Birinchi marta mikroskopda po’kakdan (shakarqamish,shvit,marjon) tayerlangan: kesmalardagi katakchalarni ingliz tabiatshunos, fizigi Robert Guk kuzatib 1665 yili o’z tajriybalari yakunini baen qildi. U po’kakda katakchalarni, ularda bir-biri bilan chegaralangan pardalarni, yani h’avo bilan to’lgan bo’shliqlarni kuzatgan. Bu “bo’shliq”ni eki katakchalarni “h’ujayra” deb atadi. Keyinchalik İtaliyalik M. Malping (1671), Angliyalik N. Gryu (1673, 1682) o’simlik organizimlarning h’ujayra tuzilishini o’rgana boshlaganlar. Hujayralar ichini pufakcha eki xaltachalar to’ld’irib turishni va ular gomogen suyuqlik ichida joylashganligini ko’rsatganlar. XVII asrning oxirida Golland olimi A. Levenguk 200 marta kattalashtirib ko’rsatadigan linza yasab, mikroskopni takomillashtirdi. U turli o’simlik va h’ayvon h’ujayrasidagi h’ujayraning mustaqil organoidi sifatida ajratib ololmadi.

XIX asr boshlarida biologlar tomanidan o’simlik to’qimasi va ular gomogen suyuqlik ichida joylashganligini ko’rsatadigan linza yasab, mikroskopni takomillashtirdi. U turli o’simlik va h’ayvon h’ujayrasidagi yadroni ko’rsatishga muvaffaq bo’ldi, u yadroni h’ujayraning mustaqil organoidi. Sifatida ajiralib ololmadi.

XIX asr boshlarida biolglar tomanidan o’simlik tyaqimasi va organlari o’rganib, ular h’ujayralardan tarkib topgan, degan xulosaga kelindi. Angliyalik RobertBroun 1833 yili arxideya o’simligining h’ujayra yadrosini birinchi marta h’ar tomonlama o’rgandi va u h’ujayraning asosiy komponentlaridan biri ekanligini isbotlab beradi. XVIII asrda h’ayvon va odamlar jinisiy h’ujayralari o’rganila boshlandi va odamlar rivojlanishining boshlang’ich etablariga muayyan darajada batafsil tarif berildi. Jinisiy ko’payishda gametalarning ah’amiyati to’g’ri tushunila boshlangan bo’lsa h’am, lekin tuxum h’ujayra va spermalarning otalanishdagi roli, ularining nozik tuzilishlari nomalum bo’lib qolaveradi. Preformizm tarafdorlari sperma va tuxum h’ujayradan to’liq shakillangan murtak paydo bo’lib, unda bo’lajak organizmning h’amma orginlari mavjud bo’ladi degan xulosaga kelganlar. Shu davrda bunga qarshi boshqa, yani epigenez nazariyasi vjudga kela boshladi. Bu nazariya tarafdorlari barcha organlar va uning bo’laklari embrional rivojlanish protsessida qaytadan paydo bo’ladi deydilar. Epigenez nazariyasining asoschilardan biri Peterburg akademiyasining azosi Kaspar Fridrix Volfdir. U 1759 yili turlar o’zgarmas degan nazariyaga karshi chiqib, preformizm tarafdorlariga zarba berdi va biologiyada evolyutsion talimotning yaratilishiga o’z h’issasini qo’shdi. Shunday qilib, epigenezchilar nazariyasi preformizmchilarga nisbatan progressiv h’isoblanadi. Hujayra tuzilishi h’aqidagi talimotning yaratilishida rus olimi P. F. Goryaninovning xizmati katta. U 1827 yilda o’simlik h’ujayrasining tuzilishini baen qilib berdi. Shunday qilib, olimlar o’tgan asrning 30-yillarida h’ujayra tug’risida tu’liq fikirga kela boshladilar.

İen universitetining professori botanik M. Shleyden 1838 yilda o’simliklar h’ujayralardan tuzilganligini to’liq isbotlab berdi.

Nems zoologi T. Shvann ko’p yillik ylmiy tadqiqotlarini yakunlab, 1839 yili h’ayvon organizmi h’am h’ujayralardan tashkil topgan, degan xulosaga keldi va h’ujayra nazaryasining yaratilishiga asos soldi.

Hujayra nazariyasining yaratilishi biologiyada katta burilish yasadi va materiyaning bir butunligini isbotladi. Buni F. Engels tabiiet fanlaridagi byuuk yangilik deb boh’oladi.

XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida h’ujayraning nozik tuzilishlari mikroskopning takomillashishi bilan to’laroq o’rganila boshladi. Hujayra nazariyasi tirik organizmning birligini ifodalovchi, h’ujayra tuzilishi, uning ko’payishi va ko’p h’ujayrali organizimning shakillanishi tugrisidagi umumiy talimotlardir.

1848 yili gofmeystr tradeskantsiyaning onalik h’ujayralarida xromosomalar shaklini chiizgan va birinchi marta xromosomalarga asos solgan. 1876 yili Van Beneden va 1888 yili Boveri h’ujayra markazini, 1894 yili Benda mitoxondriyani, 1898 yili Goldji Goldji apparatini kashf qildilar. 1882 yili flemming h’ayvon h’ujayralarida, Strasburger o’simlik h’ujayralarida xromosomalarni aniqladi. “Xromosomalar” terminini 1888 yili nems olimi Valdeyer fanga kiritdi. Valdeyer kashfietigacha bir kancha olimlar bu strukturalarning h’ar xil shakllarini chizib nomoyish qilganlar.

1874 yili Moskva universitetining professori Chistyakov, 1882 yili Flemming o’simlik va h’ayvon h’ujayralari yadrosining bo’linishini tekshirib, mitoz terminini fanga kiritganlar. Mitozni o’simliklarda 1884 yili Strasburger, 1894 yili esa Geydengaynlar kuzatishgan. 1878 yili Shleyxer yadro bo’linish protsessi asosida fanga karikinez terminini kiritgan. Yadro bo’linishdan keyin h’ujayra bo’lina boshlaydi, buni esa, tsitokinez (grekcha “tsitos”-h’ujayra, “kinezis”-h’arakat) deb 1887 yili Uitman fanga kiritgan.

Amitozni 1841 yili h’ayvonlarda Remak, o’simliklarda 1882 yili o’simliklarda 1882 yili Starasburgerlar kashf qilganlar. Starasburger 1875 yili o’simlik h’ujayralarida mitozni sistemali isbotlab berdi. Nems embriologi V. Rubarcha o’simliklar bilan h’ayvonlar bilan h’ayvonlar h’ujayrasining bo’linishi umumiy ekanligini isbotlab berdi. Starasburger 1884 yili profaza, metafaza, anafaza terminlarini, Geydengayn esa 1894 yili telofaza terminini fanga kiritdilar.

Shu davrda jnisiy ko’payishning tsitologik asoslari to’liq o’rganila boshlandi. 1884 yili Van Beneden reduktsion bo’linish (meyoz) ni kashf qildi. Former va Mur esa bu terminni 1905 yili fanga kiritdi. XX asrning 30-yillariga kelib h’ujayraning morfologik, fiziologik, bioximiyaviy va fizika-ximiyaviy struktura tuzilishi keng o’rganila boshlandi. Endilikda zamonaviy texnika bilan qurollangan olimlar h’ujayra organoidlarini, yadroning strukturasi va vazifasini tadqiq qilish h’amda tirik h’ujayralar ustida murakkab ilmiy tekshirish ishlari olib bormoqdalar.

Tsitolgik problemalarni echish Yangi metodlarni keng qo’llanish va takomillashtirib borish asosida amalga oshiriladi. Masalan. Hujayra morfologiyasini o’rganishda elektron mikroskopdan foydalanib, h’ujayraning eng muh’im organoilardan endoplazmatik to’r, ribosoma va lizosomalar kashf qilindi. Molekulyar biologiya metodlari asosida DNK (dezoksiribonuklein kislota) ning roli isbotlandi yani h’ujayrada irsiy informatsiyalar tashuvchi va genetik kod aniqlandi. Molekulyar biologiya, molekulyar genetika va bioxmiyaviy metodlar asosida oqsil sintezning asosmiy etaplari aniqlandi. Tsitologiya faning taraqqiyoti h’ujayra nazariyasining asosiy h’ususiyatlarini tasdiqladi.

Tsitologiya - xujayralarning taraqqiyoti, tuzilishi va faoliyatini o’rganadi. Bu fanning predmeti tirik organizmlardagi xujayralardir.

Xujayra-barcha tirik organizmlarning takomillashishi, rivojlanishi, tuzilishi va yashash jarayonining asosi bo’lib hisoblanadi.

Tirik organizmning butun xayot davomidagi xayotiy jarayonlar: moddalar almashinuvi va organizmni tashqi muhit bilan bog`lab turish xujayraning xarakaterli xususiyatidir.

Tsitologiya fanining asosiy vazifasi -xujayraning tuzi­lishi, funktsiyasi, ularda moddalar almashinuvi, rivojlanishi, kupayishi va kelib chiqishini tashqi muhit munosabatiga bog`langan xolda o’rganish.

Bo’lajak xar bir biolog juda ko’p biologik fanlarni o’rganadi va bu fanlarning xammasi tirik organizm xususiyatlarini o’rganadigan fanlar bo’lib, organizmlarning aso­siy tuzilish birligi hujayralardir. Shunday ekan biz o’rga­nadigan tsitologiya ana shu xujayralar to’g`risida bo’lib, bu fanlar bilan bevosita bog`liqdir. Ayniqsa gistologiya, emb­riologiya, anatomiya, fiziologiya, biokimyo, biofizika, ge­netika va molekulyar biologiya fanlari bilan uzviy bog`liqdir

Tsitologiya fani ham, boshka fanlar kabi, tabiatning ob`ek­tiv qonuniyatlarini o’rganishda zamonaviy falsafa, dialektik tushuncha asoslari bilan bog`liq xolda o’rganiladi.

Tsitologiyani o’rganish va tsitologik o’rganish usullarning natijalari tibbiyot, qishloq. xo’jaligi, biotexnologiya, gen injeneriyasi va veterinariya sohalarida keng ko’lamda qo’llaniladi.

Odam organizmi xam xujayralardan tuzilgan ekan, barcha fiziologik, patologik jarayonlarni o’rganish tsitologik asosda olib boriladi. Masalan, kasalliklarni aniqlashda, har bir hujayraning faoliyatini hisobga olish zarur. Qishloq xo’jalik ekinlari va xayvonlarini o’rganishda yoki ulardan samarali foydalanishda, yangi nav va zotlarini yaratishda bevosita hujayralardagi jarayonlar asos bo’lib hisoblanadi. Albatta bu borada genetika va selektsiya asoslari fanidan foydalaniladi. Umuman olganda tsitologiya fanini xalq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlantirishdaga ahamiyati kattadir. Shu sababli ham bu fan asosida molekulyar bio­logiya, biotexnologiya, gen injeneriyasi kabi yangi fanlar taraqqiy etmoqda.