10 Rekombinat Dnk olishdagibqirquvchi fermentlar. Sun’iy sharoitda rekombinant dnk olish va genlarni klonlash ilk bor 1972 yilda aqsh olimlari Boyer va Koen tomonidan amalga oshirilgan. Bu olimlar E

• 
  10)Rekombinat Dnk olishdagibqirquvchi fermentlar.Sun’iy sharoitda rekombinant DNK olish va genlarni klonlash ilk bor 1972 yilda AQSH olimlari Boyer va Koen tomonidan amalga oshirilgan. Bu olimlar E.coli bakteriyasining xromosoma DNK siga va shu bakteriya plazmidasiga alohida idishlarda EcoRI restriktaza fermenti bilan ishlov berganlar. Plazmida tarkibida faqat 1 dona EcoRI restriktaza fermenti tanib kesadigan maxsus nukleotidlar ketma-ketligi bo‘lganligi sababli ferment plazmidaning xalqasimon DNK qo‘sh zanjirini faqat bir joydan kesib, plazmidani «yopishqoq« uchli ochiq holatga o‘tkazadi. Xromosoma DNK molekulasida EcoRI restriktaza fermenti taniy oladigan maxsus nukleotidlar ketma-ketligi qancha bo‘lsa, bu molekula shuncha bo‘lakka bo‘linadi.Shu boisdan rekombinant DNK ga quyidagicha tarif berish mumkin: har qanday tirik organizm irsiy molekulasining istalgan bo‘lagini vektor molekulalariga birikishdan hosil bo‘lgan sun’iy DNK - rekombinant DNK deyiladi.Rekombinant DNK olishning uchta usuli mavjud: - konnektor usuli; - restriktazaligaza; - linker molekulalaridan foydalanish usuli. Konnektor usulida rekombinatsiyada ishtirok etuvchi DNK bo‘lagining 3' uchiga dezoksinukleotidiltransferaza fermenti yordamida ma’lum uzunlikdagi oligo (dA) - segmenti ulanadi. Ikkinchi uchiga esa oligo (dT) - segmenti ulanadi. Bu DNK bo‘laklari aralashtirilganda dA va dT segmentlarning vodorod bog‘lari asosida komplementar birikishi tufayli xalqasimon DNK strukturasi hosil bo‘ladi. Hosilbo‘lgan DNK dagi bir zanjirli bo‘sh joylar DNK-polimeraza I fermenti yordamida to‘ldiriladi. Restriktaza-ligaza usuli - rekombinant DNK olishning eng sodda va oson usuli hisoblanadi. Bu usulda DNK molekulasi va vektor plazmida «yopishqoq» uchlar hosil qiluvchi restriktaza bilan qirqiladi va aralashtirilgan holda ma’lum sharoitda reassotsiatsiya qilinadi. Komplementarlik xususiyatiga ko‘ra DNK molekulalari o‘zaro vodorod bog‘lari yordamida birikib xalqasimon struktura hosil qiladi va DNK zanjirining birikmagan joylari DNK-ligaza fermenti yordamida ulanadi. Linker molekulalaridan foydalanish usulida - DNK molekulasiga va vektor plazmidaga T4 fag DNK-ligaza fermenti yordamida maxsus nukleotid ketma-ketligiga ega bo‘lgan linker molekula ulanadi. Olingan ikki turdagi DNK molekulasi restriktaza fermenti yordamida qirqilib, aralashtirilgan holda qaytadan assotsiatsiya qilinadi. DNK va vektor plazmida molekulalarining birikmagan joylari DNK-ligaza fermenti yordamida ulanadi. SHu yo‘sinda rekombinant DNK molekulasi hosil bo‘ladi. 1VEKTOR MOLEKULALAR . Rekombinant DNKni avtonom replikatsiya bo‘lishi uchun javob beradigan DNK bo‘lagi - vektor molekulalari deyiladi.Vektor molekulalar o‘z vazifasiga ko‘ra ikki tipga bo‘linadi: Birinchisi -avtonom replikatsiya bo‘luvchi vektorlar. Ikkinchisi - xromosomaga integratsiya bo‘luvchi vektorlar.Vektor molekulalar gen muhandisligi biotexnologiyasida genlarni klonlashda va transformatsiya qilishda asosiy ish quroli bo‘lib xizmat qiladi. Vektor molekulalari vazifasini fag DNK lari, plazmidalar va o‘simliklarni xloroplast hamda mitoxondrial DNK lari o‘tashi mumkin.Xo‘jalik ahamiyati qimmatli bo‘lgan genlarni ajratish uchun gen banki tuziladi.
  
• 
  11)Gen muxandisligida ishlatiladigan kodlovchi DNK-ni i-RNK asosida olish.transkripsiya - bu RNK shablonidan qo'shimcha DNK ( cDNA ) sintezi sodir bo'ladigan jarayon. Bu odatda retroviruslarda, shuningdek, retrovirus bo'lmagan ba'zi viruslarda, masalan, gepatit B virusida uchraydi. Teskari transkripsiya RNKga bog'liq DNK polimeraza mavjudligi bilan osonlashadi, odatda teskari transkriptaza deb ataladi. Retroviruslarning teskari transkriptazasi uchta ketma -ket biokimyoviy faollikdan iborat: RNKga bog'liq DNK polimeraza faolligi, ribonukleaza H faolligi va DNKga bog'liq DNK polimeraza faolligi. Uch ketma-ket jarayonlar retroviruslar yordamida bitta zanjirli RNKni ikki zanjirli cDNA ga aylantirishda ishlatiladi. Bu ikki tarmoqli cDNA uzoq muddatli ta'sirga olib keladigan mezbon genomga kiritilishi mumkin. Boshqa turdagi DNK polimerazalariga o'xshab, teskari transkriptaza shablon va primerlarga bog'liq. Teskari transkriptazaning ribonukleaza H faolligi, birinchi DNK zanjiri sintez qilinganidan so'ng, RNK zanjirining degradatsiyasini osonlashtiradi. Keyin ferment sintezlangan ipni shablon sifatida ishlatib, yangi zanjir hosil qiladi, bu esa ikki qatorli DNK molekulasini hosil qiladi. Teskari transkriptaza 3 'dan 5' gacha ekzonukleolitik faollikka ega bo'lmaganligi sababli, teskari transkripsiya jarayoni xatolarga moyil.Teskari transkripsiya - bu retroviruslar tomonidan ko'proq qo'llaniladigan jarayon. Bu jarayonda RNK shabloni yordamida cDNA molekulasi hosil bo'ladi. Retroviruslar bu mexanizmdan o'z genlarini mezbon genomiga kiritish uchun foydalanadilar. Teskari transkriptaza - bu jarayonda ishlatiladigan fermentlar. Bu transkripsiya va teskari transkripsiya o'rtasidagi farq.
  

12)Gen muxandisligida yangi mikroorganizmlar yordamida yangi, noyob moddalar (insulin, interferon, eritropoetin va boshqa) olinishi. Gen muxandisligi davriga kelgan biotexnologiya fani inson va hayvonlardan annaviy usulda olinib kelinadigan garmonlar va boshqa preparatlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish mumkinligini butun dunyoga namoyish qildi. SHu tufayli ham, hozirgi vaqtda koplab hayotiy zarur biopreparatlar gen muxandisligi usullaridan foydalanib yaratilgan mikroorganizmlar yordamida ishlab chiqarilmoqda.Insulin - oshqozon osti bezining Langergans orolining beta-hujayrasida sintez bolib, qondagi shakar miqdorining 1% atrofida saqlab turishga xizmat qiladi. SHakar miqdorini bunday oshib yoki kamayib ketishi juda ogir xastaliklarni kelib chiqishiga olib keladi. Jumladan qondagi shakar miqdorining oshib ketishi, qandli diabet kasaligini keltirib chiqaradi. Oqsil muxandisligi usullaridan foydalanib, insulinni sintez qiluvchi achitqi zamburgining shtammlari yaratilgan. SHu yol bilan dunyoning birqancha mamlakatlarining har xil firmalarida gen -muxandislik insulini tayyorlash yolga qoyilgan. Bu yangi biotexnologiyani yaratilishi dunyo bozorida insulinni narxining pasayib ketishiga olib keldi va yaqin kelajakda bu preparatga bolgan muhtojlik butunlay tugatiladi.Interferonlar -hujayraning immun tizimini faollashtiruvchi, oqsil tabiatli biostimulyatorlardir. Bundan tashqari, ular virusga qarshi faollikka ega bolib, rak hujayralarini kopayishdan toxtatish xususiyatiga ega. Odam interferonlarining uch sinfi malum: α, β va γ. O’tgan asrning 70- yillaridayoq, inson β-interferonini sintez qiluvchi gibrid DNK ni bacterial hujayraga o’tkazishga muvofiq bo’lingan edi. Oradan ko’p o’tmay bunga o’xshash konstruksiyalar α- va γ- interferonlar uchun ham tuzildi. E. coli bakteriyasi hujayrasiga, bakterial triptofan yoki laktoza operoni va interferon geni saqlovchi, gibrid DNK otkazilishi bilan u yoki bu xususiyatga ega bolgan interferon sintez qiluvchi bakteriya shtammlari yaratilgan edi. Keyinroq esa, shtammlarni hosildorligini oshirish hamda virusga qarshi xususiyatlarini kopaytirish maqsadida rekombinant DNK da modifikasiya (xususan bazi-bir aminokislotalarni almashtirish) qilindi va xojayin hujayraning genotipi hamda ularni ostirish sharoitlari tanlandi. Har uch sinfga mansub interferonlar sintez qiluvchi bakteriyalar shtammlari Rossiyaning ko’pgina olimlari tomonidan ham yaratilgan edi. Xususan, α- va γ- interferonlar shtammlari biorganik kimyo institutida β – interferon shtammi esa Rossiya FA Genetika va sanoat mikroorganizmlari seleksiyasi institutida yaratilgan edi. Interferonlar ishlab chiqarish uchun E. coli dan tashqari Methylomonas, Salmonella, Pseudomonas kabi grammanfiy bakteriyalardan ham foydalanish mumkin. Masalan, Pseudomonas sp. shtammi asosida β- interferon ishlab chiqarish birinchilardan bolib Rossiyada yolga qoyilgan edi. Interferon sintez qiluvchi achitqi zamburuglarini transmutantlari ham yaratilgan bolib, ularning bakterial shtammlardan ancha afzallik tomonlari ham bor. Xususan, achitqi zamburuglari arzon oziqa talab qiladi, faglar tasiriga va lizisga chidamli, oson chokadi, eng muhimi preinterferonlar hosil bolishini togri tashkil qiladi.Interleykinlar -qisqa polipeptidlar bolib, ular organizmda immun javob tashkil bolishida qatnashadilar. Gen muxandisligi usullari asosida E. coli ning har xil tipga mansub, Interleykinlar ishlab chiqaruvchi shtammlari yaratilgan. Latviyada (Organik sintez institutida) Interleykin-2 sintez qiluvchi shtamm yaratilgan bolib, buyrak raki xastaligini davolashda keng ishlatilib kelinmoqda. SHuningdek, Interleykin - 1 sintez qiluvchi E. coli shtammi hamyaratilgan.13
13)Transgen hayvonlar olishda qanday usullardan foydalaniladi.
Genning mikroinyeksiyasi. Genning mikroineksiyasi ikki yul bilan1 -embrionlarni rivojlanishini pronukleus boskichida jarrohlik yo’li bilan chiqarib olish;2-donorni suygandan keyin ajratib olish;Mikroin’eksiya uchun zarur b’lgan urug’langan tuxum hujayra olish maqsadida, hayvonlarga gormon yuborib, ularda superovulyasiya chaqirilaiv va undan keyin narkozlangan yoki so’yilgan hayvonlar tuxum yo’lini yuvish orqali tuxum hujayralar ajratib olinadi (G.Brem. 1993).Embrionlarni mikroineksiya qilish uchun eng avvalo mustaxkam o’rnatilgan ishchi stoli bo’lmog’i shart. Stol ustiga mikroskopni ushlab turuvchi va inyeksiya qiluvchi pipetkalarni boshqarib turuvchi ikkita mikromanipulyator hamda in’eksion bosimni boshqaruvchi uskuna o’rnatiladi. Mikroskop turgan stolchaga og’zi parafinlangan inyeksiya muhit saqlovchi idish joylashtiriladi. Muhitga embrionlar aralashtiriladi. Kerak bo’lganda, in’eksiya uchun tayyorlangan embrionlar past bosim yordamida ushlab turuvchi pipetka ustiga, in’eksiya qilinishi lozim bo’lgan pronukleus esa yaxshi ko’rinadigan joyga joylashtiriladi. Inyeksiya qiluvchi pipetkani uchi (uning ichki diametri 1 mkm gacha) DNK eritmasi bilan to’ldiriladi va sekin astalik bilan 1-2 pkl hujayra membranasi orqali pronukleusga kiritiladi. Operatsiyani aniq bajarilganligi pronukleusning shishib chiqishidan seziladi. Faqat mana shunday ko’zga ko’rinadigan holatda yadro hajmini kengayishi haqiqatdan ham DNK eritmasi proukleusga kiritilganligi haqida guvohlik beradi. Inyeksiyadan keyin embrionlar ushlab turuvchi pipetkadan bo’shatilib retsipientga ko’chirilib o’tkazilguncha o’stirib turiladi. Sichqonlarni va quyonlarni rivojlanish bosqichiga mos holda ajratib olingan urug’langan tuxum hujayralaridagi pronukleuslar ko’zga yaxshi ko’rinadilar, bu esa ineksiyani muvaffaqiyatli o’tishini ta’minlaydi. Qishloq xo’jalik hayvonlarining embrionlarining sitoplazmasida qoramtir, yog’ saqlovchi granulalar bo’lib, ular pronukleuslarni ko’rinishini qiyinlashtiradi. Embrionlarni 3-5 minut davomida 15000g tezlikda sentrifuga qilinganda qoramtir granulalar tuxum hujayralarini bir tomoniga to’planadilar, markazda joylashgan pronukleuslar yaxshi ko’rinib, ineksiya uchun sharoit tug’iladi. (Wall R.J. et.al. 1984) Qo’ylarni embrionlari uchun sentrifugalash talab qilinmaydi, ulardagi pronukleuslarni ko’rish uchun Nomarskiy optikasidan foydalanish kifoya. Shuni ham eslab qolish lozimki, qishloq xo’jalik hayvonlarini embrionlariga mikroin’eksiya qilish sichqon yoki quyonlarnikiga nisbatan biroz qiyinroq kechadiIn vitro sharoitida qisqa muddatli (bir necha soatgacha) o’stirilgan embrionlar bir-birlariga moslashtirilgan retsipientlarni tuxum yo’llariga transplantatsiya qilinadi. Ba’zi paytlarda uzoq muddatda o’stirilgan mikroinyeksiya qilingan embrionlarni to’g’ridan-to’g’ri retsipientlarni bachadoniga transplantatsiya qilish ham mumkin.Genlarni (embrionlarni) ko’chirib o’tkazish va embrionlar olinishi va ularni donorlarni moslashishiga bog’liq. Chunki tuxumdonlar, tuxum yo’llari va bachadon ko’chirib o’tkazilgan embrionlarni rivojlanib ketishini ta’minlaydigan holatda bo’lishari lozim.Spermatozidlari urug’lantarish holatida bo’lmagan erkak mollar bilan qo’shilish, inson gonadotropinlari yordamida ovulyatsiyani kuchaytirish, gipofiz bezini oldingi qismidan olinadigan gormon ta’sirida amalga oshiriladi. Qishloq xo’jalik mollarining tuxum hujayralariga qon chiqarmasdan kirish mumkin bo’lmaganligi sababli, mikroinyeksiya qilingan tuxum hujayralari retsipienti jarroxlik yo’li bilan transplantatsiya qilish orqali amalga oshiriladi. Bu maqsadda, retsipient narkoz ostida retsipientdan tuxumdon va tuxum yo’li chiqarib olinib, tuxumdonni ovulyatsiyani kuchaytirishga (ovulyasion hujayralar, sariq tana) munosabati nazorat qilinadi va moslashmagan (sinxronizatsiya bo’lmagan) retsipientlar chiqarib tashlanadi. Keyin maxsus kateterlar yordamida mikroin’eksiya qilingan embrionlar maxsus voronka orqali tuxum yo’liga yuboriladi.Sichqon, quyon va cho’chqalarga 20-30 tadan zigotalar yuboriladi. Cho’chqaga embrionlar hammasi bir tuxum yo’liga, sichqon, quyon, qo’y, echki va yirik shoxli hayvonlarni har bir tuxum yo’liga alohida, ikki-to’rttadan embrion yuboriladiMikroinyeksiya qilingan embrionlardan paydo bo’lgan (tug’ilgan) hayvonlar alohida nazoratda bo’lib, ularning to’qimalari, qonidan analizlar olib DNK ni integratsiyasi (hamkorlikda ishlab ketganligini) aniqlanadi. Buning uchun PCR—diagnostika, dogblogibridizatsiya (Sauzern usuli)u sullaridan foydalaniladi.Hayvonlarni transgen liniyasini tashkil qilishda ularni jinsiy hujayralarini barchasi, hech bo’lmaganda ularning yarmi transgen saqlanganligi katta ahamiyat kasb etadi. Transgen tug’ilgan hayvonlar va ulardan olingan avlodlarni tekshirib ko’rilganda DNK rivojlanishni dastlabki bosqichida (urug’langan tuxum hujayralarning pronukleus bosqichi) in’eksiya qilinishiga qaramasdan xilma- xil (mozaika) hayvonlar paydo bo’lishi kuzatilgan. Mozaika deb bir zigotadan kelib chiqqan, ammo har xil genotipga ega bo’lgan ikki va undan ko’proq hujayra liniyasidan tashkil topgan hayvonlarga aytiladi. Transgen mozaik hayvonlarda, transgen hujayra liniyalaridan tashqari transgen bo’lmagan liniyalar ham saqlaydi. Bunday hayvonlardan transgen avlodlar olishda qiyinchiliklar paydo bo’ladi. Olim va mutaxassislarni fikrlaricha mikroineksiya yo’li bilan olingan transgen hayvonlarni taxminan 30% mozaika hisoblanadi.Nima bo’lganda ham transgen hayvonlar yaratish Mendel qonuniga (50% qaytarilish) unchalik ham to’g’ri kelaverdi. Ularda transgen o’tkazish imkoniyati meros qolganligi sababli, mozaikalarni bir qismi, transgen liniyalarga asos bo’la olmaydi.Me’yorida transgen meros qoldirish, monogibrid chatishtirish uchun Mendel qonuni to’g’ri keladi, chunki ko’pchilik hollarda integratsiya faqat xromosomaning birgina nuqtasida sodir bo’ladi. Gomologik transgen bo’lmagan xromosomada transgenga to’g’ri keladigan allel bo’lmaganligi sababli “geterozigota” to’g’ri kelmaydi.Birlamchi transgen hayvonlarni genomida birdaniga bir nechta integratsiya nuqta bo’lishi juda ham kam kuzatilgan. Ikkita bir-biriga bog’liq bo’lmagan integratsiya nuqtaga ega bo’lgan transgen hayvonlarning 75% ga transgenni avlodga meros qoldirish (bunda 25%) ikki transgendan biri meros qoldirsa, 25% hayvonlarni genomida integratsiyaning har ikki nuqtasi bo’ladi va faqat 25% avlodlar notransgen bo’lishi mumkin. Me’yorida, gomozigot transgen avlodlarni qo’shilishida quyidagacha parchalanishni kuzatish mumkin: 50% gomozigotli, 25% gomozigot transgenli va 25% notransgen organizmlar.1997 yilgacha genlarni mikroinyeksiya qilish orqali o’tkazish, yirik transgen hayvonlar olishni birdan - bir ishonchli usuli bo’lib xizmat qilgan. Dastlab bu usul transgen sichqonlar olish uchun (Gordon J.et.al, 1980), keyinroq esa yirik qishlok xo’jalik hayvonlarini yaratish maqsadida (Hammer RE.et.al 1985) ishlatilgan.Iqtisodiy va texnik imkoniyatlar chegaralanganligi sababli avvaliga bu usuldan faqatgina ba’zi-bir laboratoriyalar foydalanish imkoniyatiga ega bo’lganlar. Bu laboratoriyalarda yirik hayvonlar jumladan, yirik shoxli hayvonlarni transgen formalari olingan.
14).Transgen o’simliklar olinishida qaysi uslub qo‘llaniladi
15)Qaysi subxujayra strukturalar transgen o’simliklar olinishida ishlatiladi.
16)Mikrorganizmlar o’simliklar gen muxandisligida vektor vazifisini bajarishi mumkin.Figenetik jihatdan modifikatsiyalangan o'simliklar deb ham ataladigan transgen o'simliklar nima ekanligini bilish muhimdir. Shuningdek, o'zaro bog'liq bo'lmagan boshqa o'simliklardan ko'chirilgan bir yoki bir nechta genlarni o'z ichiga olgan o'simliklardir.Agrobacteria guruhiga kiruvchi tuproq bakteriyalari orasida o'simliklarda shish hosil qiluvchi turlari bor. O'simlik shikastlangan yoki kesilgan eridan bakteriya kirib oladi. So'ngra kirgan eridan shish hosil qiladi. Bu shish tojsimon gall deyiladi. Tojsimon gall hujayralari ko'p jihatdan hayvonlardagi saraton kasalligi hujayralariga o'hshab ketadi. Tojsimon gall hujayralari to'htovsiz o'sib borish hususiyatiga ega.Normal o'simlik hujayralarining o'sishi uchun mahsus gormonlar zarur. Biroq tojsimon gall hujayralari in vitro sharoitda mahsus gormonlarsiz ham o'saveradi. Bakteriyalar antibiotiklar yordamida nobud qilinsa ham bu hujayralar o'sish qobiliyatini yo'qotmaydi.O'simlikda shish chaqiruvchi bakteriyalardan biri - Agrobacterium tumefaciens. Bu bakteriyani o'rganish natijasida shu narsa ma'lum bo'ldiki, o'simlikdagi shishni bakteriyaning Ti-plazmidasi chaqirar ekan. Bunda plazmida o'simlik hromosomasiga qisman qo'shilib ketadi.Transformatsiya jarayonini 4 bosqichga ajratish mumkin: bakteriyani o'simlik hujayrasi devoriga bog'lanib olishi;o'simlik hujayrasiga T-DNKni kirishi; T-DNKni o'simlik genomiga integratsiyasi (qo'shilishi); T-DNK ekspressiyasi Transformatsiya jarayonining dastlabki bosqichlari o'simlikning jarohatlangan eridan boshlanadi. O'simlik jarohtlanganida quyi molekulyar fenol birikmalar (masalan, atsetosiringon), uglevodlar (masalan, glukoza va glyukuron kislota) ajraladi. pH muhit esa kislotali bo'ladi. Agrobakteriya plazmidasidagi T-DNKni kesilishidan tortib o'simlik hromosomasiga integratsiyasigacha bo'lgan jarayonlarni Ti-plazmidaning vir zonasidagi genlar bajaradi.T-DNK orqali o'simlik hujayralarini transformatsiyalashning an'anaviy usuli -mahsus jarohatlangan yosh o'simlik novdasiga tarkibidaTi-plazmida mavjud agrobakteriyani kiritish. Hozirda transgen o'simlik olishning bir necha hil usullari ishlab chiqilgan. Hattoki mahsus «Shotgun» qurilmasi yaratilgan. DNK molekulalari vol'fram sharchalar bilan o'raladi va «Shotgun» qurilmasida o'simlik tanasiga miltiqdan o'q otish kabi otiladi. Afzalliklari va kamchiliklari qanday?AfzalliklarUlar biz ilgari muhokama qilganlar: zararkunandalar va kasalliklarga nisbatan ko'proq qarshilik, atrof-muhitga moslashish qobiliyati, ishlab chiqarish yaxshilangan va boshqalar, shuningdek, gerbitsidlar ta'siriga qarshi turish.KamchiliklariKo'p bo'lmaganiga qaramay, ularni hisobga olish qulay:Allergiya ko'rinishi: begona genlar kiritilganda, bakteriyalar oqsillari kabi moddalar paydo bo'ladi, aks holda ular ishlayotgan o'simliklarning genetik materialiga kirmagan bo'lar edi. Bu odamlarda allergiya holatlari sonini ko'payishiga olib keladi, chunki transgen o'simliklarni iste'mol qilish hajmi oshadi.Genetik beqarorlik200 million yildan ortiq vaqt davomida rivojlanib kelayotgan genetik kodga begona gen kiritilganda, bu beqarorlashish ehtimoli ko'proq, bu o'simliklarning o'zlarida ham muammolarni keltirib chiqaradi, ularni zaiflashtiradi va odamlarda kasalliklarni keltirib chiqaradi. .Ular urug 'bermaydilar, yoki ular hosil qilsalar, hayotga yaroqsiz: Bu fermer uchun o'ta jiddiy muammo, chunki u faqat yirik qishloq xo'jaligi kompaniyalari unga beradigan urug'larni olishga majbur bo'ladi.

17. Antitelalar turlari va funksional xususiyatlarimmunitet hosil qiladigan moddalar.A n t i t e l o l a r immunoglobulinlarning u yoki bu sinfiga mansub murakkab oqsillar. Ular organizmda malum antigenlar tasiri ostida plazmatik hujayralar tomonidan sintezlanadi va shu antigen bilan birikib, uni zararsizlantirish qobiliyatiga ega bo`ladi. Shu tufayli antitelolar immunitet jarayonining ixtisoslashganligini taminlovchi asosiy omillardan biri bo`lib hisoblanadi. Hozirgi paytda immunoglobulinlarning 5 sinfi mavjud bo`lib, ular qon oqsillarining taxmiman 1/3 qismini tashkil etadi. Immunoglobulinlardan asosiysi IgG hisoblanadi. Bu sinfga kiruvchi antitelolar organizmni mikroblar, viruslar hamda ular ishlab chiqargan zaharli moddalardan aktiv himoya qiladi. Immunoglobulinlarning IgM sinfiga kiruvchi antitelolar zaharli moddalarni neytrallashda, yot hujayralarni yemirishda va turli xil antigenlarni cho`ktirishda muhim o`rin tutadi. Immunoglobulinlarning IgA sinfiga kiruvchi antitelolar, qondan tashqari, ko`p miqdorda so`lakda, ko`z yoshida, meda-ichak suyuqliklarida ham uchraydi. Shu tufayli bu antitelolar sekretor antitelolar deb atalib, ular shilliq pardalarni himoya qilishda faol ishtirok etadi. IgE sinfiga kiruvchi antitelolar esa allergik reaksiyalarda qatnashadi. Ularning maxsus antigenlar (allergenlar) bilan hosil qilgan kompleksi to`qima bazofillarining degranulyatsiyasiga va hujayralardan gistamin hamda geparin moddalarining ajralib chiqishiga olib keladi. Nihoyat, immunoglobulinlarning oxirgi sinfi bo`lmish IgD juda kam miqdorda uchraydi. Uning ahamiyati hali to`la aniqlanmagan. Bu immunoglobulin ko`proq embrionda va yangi tug`ilgan chaqaloqlarda uchraydi.Antiteloning antigen bilan bog`lanishi jarayonida qon plazmasida bo`lgan maxsus oqsillar yoki komplement ham ishtirok etadi. Komplement bu jarayonda keskin aktivlashib, antigenlarning antitelolar tomonidan zararsizlantirishini taminlaydi.Immunitet to`g`risida bir qancha nazariyalar mavjud bo`lib, ulardan hozirgi paytda eng keng tarqalgani F.Bernetning «klonal-seleksion» nazariyasidir. Bu nazariyaga binoan organizmda limfotsitlarning ko`p miqdordagi guruhlari, yani klonlari mavjuddir. Har bir klonga mansub limfotsitlar genetik jihatdan bir xil bo`lib, malum bir yoki bir necha antigenga nisbatan javob reaksiyasini berish qobiliyatiga egadir. Shu tufayli biron-bir aniq antigen limfotsitlarning faqatgina shu antigenga mos keladigan klonigagina tasir ko`rsatadi va ularning ko`payishiga hamda aktivlashishiga olib keladi. Antitela teri ostiga yoki tomirga oqsil tabiatli modda (antigen) kiritilganda, unga qarshi hosil boʻladi. Antitelolar, asosan, qon zardobida toʻplanadi. Bunday qon zardobiga kasallik qoʻzgʻatuvchi mikrob toksinidan aralashtirilsa, Antitelolar toksinni neytrallaydi (antitoksinli zardob). Antitelolar bor qon zar-dobiga mikrobning oʻzi aralashtirilsa, zardobdagi Antitelolar mikrobni bir-biriga yopishtirib, gʻuj qiladi (agglyutinatsiya), baʼzan eritib yuboradi (lizis), ayrim hollarda antigenni choʻktiradi (pre-sipitatsiya).Antitela qon zardoblari, xususan, gamma-globulinlar difteriya, qizamiq, qoqshol, gazli gangrena, gripp va boshqa kasalliklarning oldini olish hamda davolash maqsadida keng qoʻllaniladi.

18.Gen muhandisligida qo’llaniladigan polimerazalar, restriktaza xillari.

Restriktaza fermentlari DNKni boʻlaklarga boʻluvchi fermentlar hisoblanadi. Har bir ferment DNKdagi bitta yoki bir nechta ketma-ketlikni taniydi va shu qism orqali DNKni boʻlaklarga boʻladi.Aksariyat restriktaza fermentlari siljigan kesmalar shaklida kesadi, bir zanjirli zinapoyasimon DNK oxirlarini hosil qiladi. Lekin baʼzilari toʻmtoq uchli oxirlar hosil qiladi.DNK ligaza DNKni bir-biriga ulovchi ferment hisoblanadi. Agar ikkita DNK boʻlagi bir-biriga mos oxirlarga ega boʻlsa, ligaza ularni bitta zanjir qilib ulashi mumkin.DNKni klonlashda restriktaza fermentlari va DNK ligaza genlar hamda boshqa qismlarni plazmidlarga biriktirish uchun qoʻllanadiRestriktaza ferment bu DNKni kesuvchi ferment boʻlib, u DNKdagi maʼlum saytlar (ketma-ketliklar)ni taniydi. Koʻplab restriktaza fermentlari oʻzi tanib oladigan saytlar yoki ularning yonida kesishni amalga oshiradi, bu esa bitta zanjirli, zinapoyasimon oxirli DNK boʻlagi hosil boʻlishi bilan tugaydi.Agar ikkita DNK molekulasining oxirlari oʻzaro mos kelsa, ular DNK ligaza yordamida bir-biriga ulanadi. DNK ligaza boʻlaklari oʻrtasidagi uzilishni ulab, yagona DNK molekulasini hosil qiladi.Restriktaza fermentlari va DNK ligazasi koʻpincha DNKni klonlash paytida genlar va boshqa DNK qismlarini plazmidlarga kiritish uchun ishlatiladi. Restiktaza fermentlari bakteriya (va boshqa prokariotlar) hujayralarida mavjud. Ular DNKning restriktaza saytlari deb nomlangan ketma-ketliklarini taniydi va bogʻlanadi. Har bir restriktaza fermenti faqat bitta yoki bir nechta restriktaza saytlarini taniydi. Ferment nishon ketma-ketligini topganda, DNK molekulasida ikki zanjirli kesma hosil qiladi. Odatda kesish restriktaza saytida yoki uning yaqin qismida boʻladi va tartib bilan, oldindan belgilangan shaklda amalga oshiriladi.Restriktaza fermenti DNK ketma-ketligini tanib, uni qanday kesishiga misol tariqasida laboratoriyada keng foydalaniladigan ferment – EcoRI ni koʻrib chiqamiz. EcoRI quyidagi saytlarni kesadi: EcoRI ushbu saytni tanib, kesishni har doim aniq bir shaklda bajaradi, natijada bitta zanjirli zinapoyasimon oxirga ega DNK hosil boʻladi:Agar DNKning boshqa bir boʻlagi mos keluvchi oxirlarga ega boʻlsa (masalan, uni ham EcoRI kesgan boʻlsa), ular komplimentar asoslar juftligi orqali bir-biriga birikib qolishi mumkin. Shu sababli bitta zinapoyasimon oxirlarni hosil qiluvchi fermentlar yopishqoq uchlarni hosil qilib kesuvchi fermentlar deyiladi. Yopishqoq uchlar klonlashda yordam beradi, chunki ular DNK ligazasi bilan bogʻlanishi uchun ikkita DNK boʻlaklarini ushlab turadi.Restriktaza fermentlarining barchasi ham yopishqoq uchlar hosil qilmaydi. Ayrimlari “toʻmtoq uchlar” hosil qilib, nishon qismining oʻrtasidan kesadi va zinapoyasimon uch hosil qilmaydi. SmaI restriktaza fermenti toʻmtoq uch hosil qilib kesuvchi fermentga misoldir:Toʻmtoq uchli fragmentlar oʻzaro DNK ligazalar yordamida biriktiriladi. Lekin toʻmtoq uchli fragmentlar qiyin bogʻlanadi (samarasi va natijasi yaxshi chiqish ehtimoli kam), chunki ularda DNK molekulasini ushlab turuvchi zinapoyasimon oxirlar mavjud emas.