1 lekciya. Tiykarǵı túsinikler hám atamalar

1 - lekciya. Tiykarǵı túsinikler hám atamalar

Telekommunikatsiya tarmaqlarınıń qawipsizligi degende, olar normativ islew procesine tosınarlı yamasa aldınan mólsherlengen tartılıp ketiwinen hám de, olardıń qurawshıların urlawǵa, ózgertiwge yamasa buzıwǵa bolǵan umtılıwlardan qáwipsizlik etilgenligi túsiniledi.

Informaciyadan paydalana alıw - informaciya menen tanısıw, onı qayta islew, atap aytqanda, informaciyadan nusqa kóshiriw, ózgertiw yamasa joq etiw.
Informaciyadan ruxsat etilgen tárzde paydalana alıw - belgilengen erkin paydalanıwdı sheklew qaǵıydaları buzilmaydigan tárzde informaciyadan paydalana alıw.
Informaciyadan ruxsat etilmegen tárzde paydalana alıw - esaplaw texnikası quralları yamasa avtomatlastırılgan sistema usınıs etetuǵın shtat qurallarından paydalanǵan halda erkin paydalanıwdı sheklew qaǵıydaların buzıwshi, informaciyadan paydalana alıw.
Informaciyanıń jasırınlıǵı - informaciyanıń, onı texnikalıq qurallar menen qayta islewde informaciyadan ruxsat etilmegen tárzde tanısıwdıń yamasa hújjetlashtirishning (nusqalar alıwdıń) jónge salıw etiliwin támiyinleytuǵın ózgesheligi.
Sub'ekt - ob'ektler ortasında informaciya aǵımı payda etiwshi yamasa sistema jaǵdayın ózgertiriwshi aktiv mánis (process, paydalanıwshı, apparat hám x. k.).
Ob'ekt - informaciyanı saqlawshı, qabıl etiwshi yamasa uzatıwshı sistemanıń passiv komponenti, odan paydalana alıw erkin paydalanıwdı sheklew qaǵıydaları menen tártiplestiriledi.
Kompyuter sistemalarına hújim - informaciyanı qolǵa kirgiziw, oǵan zálel jetkiziw (abroy tógiw), tarmaq xızmeti rejimin buzıw hám b. q. maqsette sistema qáwipsizligin buzıwǵa urınıw.
Sistemanı qorǵaw - programmalar hám sistema maǵlıwmatlarınan ruxsat etilmegen tárzde paydalana alıwdı yamasa sistema jumisına tosınarlı aralasıwdı jónge salıw qılıw maqsetinde kóriletuǵın ilaj - ilajlar.
Qawipsizlik siyasatı - shólkemde áhmiyetli informaciyanıń qayta isleniwinı, qáwipsizlik etiliwin hám tarqatilishini tártipke salatuǵın nızamlar, normalar, qaǵıydalar, ámeliy usınıslar hám usıllar kompleksi.
Zamanagóy telekommunikatsiya tarmaqlarında maǵlıwmattı qorǵaw degende, uzatılıp atırǵan, saqlanıp atırǵan hám qayta islenip atırǵan maǵlıwmattıń isenimliligi hám pútkilligin támiyinlew maqsetinde hár qıylı qural hám usıllardı isletiw, sharalardı kóriw hám ilajlardı ótkeriw túsiniledi.
Maǵlıwmattı qáwipsizlik qılıw - bul:
- maǵlıwmattıń pútinligin támiyinlew, yaǵnıy maǵlıwmat elementlerin ırkinishlerge dús keliwi hám joǵalıp ketiwine jol qoymaw;
- maǵlıwmat pútinligin saqlawda onıń elementlerin ózgertiwge (modifikatsiyaǵa) jol qoymaw;
- uyqas kepilliklerge iye bolmaǵan xızmetkerler yamasa processler tárepinen maǵlıwmattıń ruxsat etilmegen tárzde alınıwına jol qoymaw;
- iyelerine uzatılıp atırǵan resurslardan tek ǵana tárepler kelgenler shártlerge uyqas túrde paydalanıwına isenim payda etinishi kerek boladı.
Telekommunikatsiya tarmaqlarınıń islew tájiriybesi sonı kórsetip atırki, maǵlıwmatqa ruxsat etilmegen tárzde shaqırıq qılıwdıń kóplegen usılları ámeldegi:
- kórip shıǵıw;
- berilgenlerden nusqa kóshiriw hám olardı ózgertiw;
- baylanıs kanallarına jalǵanıw nátiyjesinde ótirik programma hám maǵlıwmatlardı kirgiziw;
- ońlawshı hám ólimli programmalardı isletiw;
- maǵlıwmat tasıwshılardaǵı qalǵan maǵlıwmatlardı oqıw;
- elektromagnit nurlanıwlı hám tolqın xarakterli maǵlıwmatlardı qabıllaw;
- arnawlı programmalı hám apparatlı so'ndirgichlarni isletiw.
Informaciyanı qáwipsizlik qılıw mashqalasınıń aktuallıǵı. Informaciya qawipsizligin támiyinlew mashqalasınıń aktuallıǵı hám zárúrligi tómendegi sebepler menen shártlanadi:
- kompyuter hám basqa avtomatlastırıw quralları járdeminde jıynalıp atırǵan, saqlanıp atırǵan hám qayta islenip atırǵan informaciya sıyımlılıqınıń keskin asıwı;
- túrli qıylı wazıypalı hám túrli qıylı tiyisli maǵlıwmatlardı ulıwma maǵlıwmatlar bazasına sáwlelengenlantirilishi;
- iskerliginiń túrli tarawlarında qollanilayotgan jeke kompyuterler baxası artıwınıń joqarı pátleri;
- esaplaw resursları hám berilgenler bazasına tikkeley shaqırıq qılıw ruxsatına iye bolǵan paydalanıwshılar sheńberiniń keskin asıwı;
- informaciya qawipsizliginiń, xattoki, minimal talapların da qánaatlantırmaytuǵın programmalıq qurallardıń rawajlanıwı;
- tarmaq texnologiyalarınıń óz-ara tarqatılıwı, lokal hám regional tarmaqlarninng global tarmaqlarǵa birlestirilishi;
- dúnyada maǵlıwmattı qayta islew sistemaları qawipsizliginiń aynıwına derlik tosqınlıq etpeytuǵın telekommunikatsiya hám informaciya tarmaqları global tarmaǵınıń rawajlanıwı.
Maǵlıwmat uzatıw tarmaqlarınıń informaciya qawipsizligin támiyinlewdiń tiykarǵı principleri. Sońǵı on jıllıqta jáhán industrial jámiyetten informaciya jámiyetke ótiwdi basdan keshirip atır. Informaciya jámiyetin qurıwdı milliy informaciya infratuzilmasini jáne onıń hasası bolǵan xalıqtıń keń qatlamın, jámiyet hám mámleketti zamanagóy infokommunikatsion xızmetlerge ruxsat alıwın támiyinlewge ılayıq telekommunikatsiya tarmaqları hám sistemaların qáliplestiriwsiz ámelge asırıw múmkin emes.
Etakchi mámleketler xalıq aralıq tájiriybesiniń kórsetiwishe, infokommunikatsion texnologiyalardı támiyinleytuǵın, ilgerilep baratuǵın milliy informaciya infratuzilmasining rawajlanıwı, úlken múmkinshiliklerden operativ paydalanmastán turıp jámiettiiń túrli iskerlik tarawların rawajlandırıw múmkin emes. Usınıń menen bir waqıtta milliy informaciya infratuzilmasiga tiykarlanǵan infokommunikatsion texnologiyalar, telekommunikatsiya tarmaqları hám sistemalarınıń úzliksiz quramalılanıwı qawipsizlikke abaylar dáreklerinen biri esaplanadı.
Infokommunikatsiya tarmaqları hám sistemalarınıń ózi, sonıń menen birge, basqa informatsion struktura qurawshıları jámiyet hám mámleket qawipsizligi ushın kritik bahaǵa iye ob'ektlerge kiredi. Sol munasábet menen baylanıs operatorları hám informaciya xızmetlerin provayderlari informaciya infratuzilmasining kritik zárúrli segmentleriniń qawipsizligine abaylardıń aldın alıw ushın perspektivalı infokommunikatsion texnologiyalardıń rawajlanıw dástúrlerineni esapqa alıwı kerek. Bunıń nátiyjesinde milliy informaciya infratuzilmasining kritik zárúrli segmentlerin hám ob'ektlerin qorǵaw aktual másele esaplanadı.
Informaciya infratuzilmasiga abaylar informaciya resurslarına shıǵıwdı támiyinleytuǵın kóplegen ulıwma paydalanıw daǵı maǵlıwmat uzatıw tarmaqları, sonıń menen birge, keńseler hám korporativ tarmaqlar buzıwǵa qaratılǵan informaciya quralın qóllawı múmkin bolǵan sharayatlarda, olardıń qawipsiz islewin támiyinlew máselelerin kompleks islep shıqpay turıp shet el maǵlıwmatlardı uzatıw apparat - programmalıq qurallar tiykarında islep shıǵılǵanı sebepli payda boladı.
Xalıq aralıq ámeliyat sonı kórsetedi, maǵlıwmat uzatıw tarmaqlarınıń informaciya qawipsizligin támiyinlew mashqalası qawipsizlikke xilma - qıylı abaylar menen shártlanadi, sol sebepli informaciya qawipsizligin támiyinlew usılların izertlewdiń baslanǵısh basqıshlarında telekommunikatsiya sistemaları hám tarmaqlarınıń qawipsizligine ámeldegi hám potentsial abaylardı analiz qılıw, abaylardıń dárekleri, sebepleri hám jolların úyreniwge baylanıslı máselelerdi kórip shıǵıwǵa úlken itibar beriw kerek boladı.
Jaqın waqıtlarǵa shekem maǵlıwmat uzatıw tarmaqları informaciya qawipsizligi boyınsha qánigelerdiń dıqqatı maǵlıwmatlardıń jasırınlıǵı hám pútinligine qaratildi, sonlıqtan, maǵlıwmat uzatıw tarmaqları informaciya quralı tásirine uchramaydi dep esaplandı. Lekin maǵlıwmat uzatıw tarmaqlarınıń programmalıq qurallar menen úskeneleniwi hám kriminalizatsiya dárejesiniń artpaqtası nátiyjesinde bul mashqala aktual máselelerden biri bolıp qaldı.
Házirgi waqıtta Internet tarmaqlarına informaciya tásirinlerdiń keskin ósiwi gúzetilip atır. Bul ruxsat etilmegen tárzde paydalana alıwlardıń aqıbetleri tórtew gruppaǵa bólinedi:
- ma'lumot uzatıw tarmaqları uzellarining maǵlıwmat ortalıǵı jasırınlıǵınıń aynıwı;
- ma'lumot uzatıw tarmaqları uzellarining maǵlıwmat salasınıń pútinligin aynıwı;
- ma'lumot uzatıw tarmaqları uzellari maǵlıwmat salasından paydalana alıwlıqtıń aynıwı;
- telekommunikatsiyalar maǵlıwmat uzatıw tarmaqları kanalları boyınsha uzatılatuǵın maǵlıwmatlar paketleriniń pútinligin aynıwı.
Informaciya qawipsizligin anıqlaw salasında qánigeler aldına maǵlıwmat uzatıw tarmaqları informaciya qawipsizligi dárejesin asırıwdıń jańa texnologiyaları hám quralların islep shıǵıw hám izertlew máselesin qoydı.
Pútkil jáhán dástúrlerinege muwapıq sońǵı jıllarda Ózbekstan Respublikasınıń zamanagóy informaciya jámiyetshiligine ilgerilep barıwı hám jáhán informaciya fazosiga kiriwi basqıshma - basqısh ámelge asıp atır. Bul bolsa, ashıq xalıq aralıq infokommunikatsion tarmaqlarǵa, atap aytqanda telekommunikatsiya hám informaciya tarmaqları tarmaǵına jalǵanıw jolı menen ámelge asıriladı.
Telekommunikatsiya tarmaqlarında hám shet el texnologiyalar sistemalarında úskeneler hám programmalıq támiynattıń keń qollanılıwı menen jámiyet iskerliginiń kóp tarawları olardıń informaciya qawipsizligine baylanıslı bolıp qalıp atır jáne bul baylanıslılıq texnikalıq rawajlanıwdıń barıwında tek ósip baradı. Infokommunikatsion texnologiyalarda jasırın hálsizliklerdiń bar ekenligi telekommunikatsiya tarmaqları hám sistemalarınıń islewine ruxsat etilmegen tárzde aralasıw qáwpin kúshaytadı. Soǵan kóre telekommunikatsiya tarmaqları hám sistemalarınıń informaciya qawipsizligin támiyinlew mashqalası mámleket milliy qawipsizliginiń ajıralmaytuǵın strukturalıq bólegi esaplanadı.
Informaciya hám telekommunikatsion texnologiyalardıń jedel pátda rawajlanıwlashtirilishi hám engiziliwi qatar ilimiy mashqalalardi, sonday-aq, házirgi kúnde quramalılaw hám ilimiy kólemlilew máselelerden biri esaplanǵan informaciya - telekommunikatsiya infratuzilmasining informaciya qawipsizligine baylanıslı máselelerin shártlaydi. Usınıń menen bir waqıtta qáliplestiretuǵın infokommunikatsion infratuzilmani texnikalıq hasası esaplanǵan ámeldegi hám jaratılatuǵın joqarı tezlikli maǵlıwmat uzatıw tarmaqları túrli-tumanlıǵı da óz gezeginde, qatar mashqalalardi qóyadı. Olar arasında áhmiyetlilerinen biri, olardıń informaciya qawipsizligin támiyinlewdi esapqa alatuǵın tarmaqlardıń jaratılıwı hám rawajlanıwlashtirilishini koordinatsiyalaw mashqalası esaplanadı.
Kóp sanlı izertlewler sonı kórsetedi, ulıwma paydalanıw daǵı maǵlıwmat uzatıw tarmaqları tómendegi tiykarǵı sebeplerge kóre buzıwǵa qaratılǵan ushın bólek qızıǵıwshılıq oyatadı:
- kerakli kóriniste qızıqtiruvchi informaciyalardıń bar ekenligi;
- ilmiy-texnikalıq, ekonomikalıq, finanslıq hám basqa profillerdiń bar ekenligi;
- axborotlarning keliw operativligi (kún dawamında úzliksiz);
- ma'lumotlarni alıwdıń jasırınlıǵı;
- xorijiy texnika hám programmalıq támiynattıń qollanılıwı;
- dasturiy támiynattıń keskin artpaqtası hám quramalılasıwı, bul onı isenimli tekseriw hám baqlawdıń derlik múmkin bolmawine alıp keledi hám basqalar.
Ámeldegi maǵlıwmat uzatıw tarmaqları maǵlıwmatlar uzatıw protokollarında qollanılatuǵın dástúriy qorǵaw usılları, quralları tosınarlı tásirinlerde hám biykarlaw etiwlerde jetkilikli, natiyjelili, lekin, buzıwǵa qaratılǵandıń bile-tura tásirinlerinde informaciya qawipsizligin támiyinley almaydı.
Joqarı tezlikli maǵlıwmat uzatıw tarmaqları qawipsizligin kóp sanlı buzılıw jaǵdayları sonı kórsetedi, olar oǵan kiretuǵın texnologiyalar hám sistemalardıń hálsizlikleri menen shárt etip qóyıladı. Olar, uyqas qawipsizlikti támiyinlew usılları hám mexanizmleri bolmaǵanında, buzıwǵa qaratılǵanlar tárepinen paydalanıw hám olardıń islewinde unamsız aqıbetlerge alıp keliwi múmkin.

1. 2. Telekommunikatsiya sistemalarınıń informaciya qawipsizligin támiyinlew ob'ekti retindegi qásiyetleri hám máseleleri

Telekommunikatsiya tarmaqlarında maǵlıwmattı isenimli qorǵaw, eger havf payda bolıwı múmkin bolǵan sistemanıń barlıq ob'ektleri hám elementlerinde isenimli bolsaǵana, nátiyjeli bolıwı múmkin. Sol munasábet menen qorǵaw quralların jaratıw ushın havf sebebin, formaların hám olardıń múmkin bolǵan payda bolıw hám ámelge asırıw jollıq, ob'ektler hám elementler dizimin anıqlaw zárúrli bolıp tabıladı. Olar, bir tárepden, informaciyanıń qáwipsizliklanganligini buzıw maqsetinde qáwiplerge dus keliwi múmkin, basqa tárepden bolsa, maǵlıwmattı nátiyjeli qorǵawdı shólkemlestiriwi múmkin.

Maǵlıwmattı qorǵaw ob'ekti degende, onı qorǵaw boyınsha qoyılǵan maqsetke muwapıq, qáwipsizlik etiliwi zárúr bolǵan maǵlıwmat yamasa maǵlıwmat tasıwshı, yamasa maǵlıwmat procesi túsiniledi.
Telekommunikatsiya sistemalarında maǵlıwmattı qáwipsizlik etiw ob'ektleri retinde tómendegilerdi ajıratıw múmkin:
- foydalanuvchilarning terminalları (jeke kompyuterler, tarmaqtıń jumısshı stanciyaları);
- tarmaq minnetlemesiniń terminalı yamasa gruppalı abonentlik uzeli;
- aloka uzeli;
- axborotni sáwlelendiriw quralları;
- mashina vali (kompyuterli yamasa displeyli) hám informaciya tasıwshılar;
- tashqi baylanıs kanalları hám tarmaqtaǵı úskeneler;
- ma'lumot yig'uvchilar hám tasıwshılar.
Qorǵaw elementi degende bolsa, qáwipsizlik etiliwi kerek bolǵan maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan berilgenler kompleksi túsiniledi.
Joqarıda keltirilgen tariypga uyqas túrde qorǵaw elementleri retinde qorǵaw ob'ektlaridagi maǵlıwmat blokları (muǵdarlar, jıynaqlar, aǵıslar, bazalar hám basqa) qatnasıwı múmkin, atap aytqanda:
- komp'yuterning tiykarǵı yadı daǵı berilgenler hám programmalar;
- tashqi mashina tasıwshısındaǵı (qattı yamasa mayısqaq disklardagi) berilgenler hám programmalar;
- shaxsiy kompyuterler, avtonom yamasa tarmaqta isletilingende printerge shıǵarılıp atırǵan maǵlıwmatlar;
- monitor ekranında sáwlelendirilip atırǵan maǵlıwmatlar;
- aloqa kanalları boyınsha uzatılıp atırǵan maǵlıwmatlar paketleri;
- nusxa alıw - kóbeytiw úskeneleri járdeminde ko'paytirilayotgan maǵlıwmatlar;
- foydalanuvchi tárepinen dizimge alınǵan parol hám prioritetlar wazıypalarınıń jurnalları;
- masalalar kompleksi menen islew boyınsha xızmetke tiyisli jollamalar;
- berilganlar hám programma támiynatı arxivları;
- tarmaq operatsion sistemaları;
- tarmaq jumısshı uzellari hám bólim stanciyaları.
Ruxsatsız kirisiwdiń múmkin bolǵan tiykarǵı usılları tómendegilerden ibarat:
1. Kabel qudıqları, bóliwleytuǵın korobka, bóliwleytuǵın shkaflar, kross apparatı hám basqalar.
2. Interfeysler, portlar, sistemalar.
3. Xalıq aralıq, qalalararo tutasǵan jaylar hám basqalar.
4. Tarmaq analizatorlari hám tarmaq testerlari.
5. Diagnostika hám basqarıw, qadaǵalaw, texnologiyalıq ólshew pul'tlar.
6. Apparatura ishki montajı.
7. Apparat qurallarınıń sisteması arasındaǵı baylanıs liniyalari hám basqalar.
Informaciyaǵa shtatlı shaqırıq qılıw quralları tómendegilerden ibarat:
1. Terminal paydalanıwshıları.
2. Terminallar admınıstrator (basqarıwshı) sistemaları.
3. Funktsional qadaǵalaw terminal operatorı.
4. Informaciyanı sáwlelendiriw quralı.
5. Maǵlıwmat tasıwshı.
6. Telekommunikatsiya sırtqı kanalları.