«1» kurs studenti Filosofiya páninen

O’zbekstanma’mleketlik ko'rkem-o'ner ha’mMa’deniyat institute No’kis filiali



Kitapxana xabar iskerligi qa’nigeligi

«1» kurs studenti

Filosofiya páninen

Ȏzbetinshejumɪsı

Tema:A’yyemgi Hindistan filosofiyasi

Qabıllawshı: Nizamatdinov M

Orınlawshı:

Reje

1. 
   Áyyemgi Hindistan filosofiyasınıń basqıshları hám kelip shıǵıwı
   
2. 
   Áyyemgi Hindistan filosofiyasınıń ulıwma qásiyetleri
   
3. 
   Buddizm áyyemgi hind filosofiyasınıń mámleketlik emes diniy mektebiniń jaqtı wákili retinde
   

Áyyemgi Hindistan filosofiyasınıń basqıshları hám kelip shıǵıwı

Áyyemgi Hindistan - birinshi dúnya tsivilizatsiyalari qatarına kirgen hám jáhán mádeniyatına eń kóp ruwxıy qádiriyatlardı alıp kelgen

Filosofiya turmıs ushın ámeldegi jáne onıń barlıq tarawlarında kórinetuǵın bolıwı hám qollanılıwı kerek: jeke, jámiyetlik, xalıq aralıq hám hk.- Bul Hindistan oyshılları ilgeri súrgen birinshi pozitsiya. Bunnan tısqarı, filosofiya insaniyattıń fizikalıq hám ruwxıy tárepleri menen baylanıslı ; hám tek óz jeke ruwxıy hám turmıslıq tájiriybengizga muwapıq, átirap daǵı dúnyanıń muwapıqlıǵın buzmasdan hám oǵan zálel bermesten, insannıń ómiriniń tiykarǵı máselelerin sheshiw múmkin.

Adamlar haqıyqattı biliw tekǵana aqlga tiykarlanǵan. Bul sezimlerge tiykarlanǵan pútin tájiriybege tiykarlanǵan. hám siz olardı itibarsız qaldırolmaysiz. Haqıyqat tekǵana biliw processinde, bálki oylaw processinde de túsiniledi, men universal hám individual bolǵanımda, ózgermaganimda hám men bolmaǵanimda - men háreket qılıp atırǵan ámeldegi dúnya.

Shıǵıs oyshılları haqıyqat kóp qırlı ekenligine, onı hesh qashan tolıq ańlatpa etolmasligiga, túrli qarawlar tek onıń túrli táreplerin sáwlelendiriwine ıseniwgen. Bunnan kelip shıǵadıki, jetiliskenlikke hár qıylı jollar bar hám olardıń hár biri insannıń ishki beyimligine muwapıq qabıl etiliwi múmkin.

Shıǵıstıń barlıq filosofiyalıq sistemalarınıń yadrosı hár bir shaxstıń tiykarǵı maqseti ózin jetilistiriw bolıwı kerek degen ideya bolıp tabıladı, sebebi dúnyanı tek óziniń jaqsılanıwı arqalı kámalǵa etkazish múmkin. Filosofiyanıń adamlar turmısındaǵı ornı hám áhmiyetin ańǵarıw kózqarasınan, onıń qáliplesiwi Indiyada júz bergen.

Indiyada filosofiyalıq pikirdiń rawajlanıwı uzaq hám túrme-túr tariyxga iye. Bul bólimdiń wazıypası, ózlerin tolıq kórinbesten, Áyyemgi Hindistan filosofiyasınıń tiykarǵı pikirleri hám máselelerin kórsetiwge háreket qılıw bolıp tabıladı.

Áyyemgi Indiya xalıqları erisken mádeniyat joqarı dárejesi, islep shıǵarıw jáne social turmıs formalarınıń quramalılıǵı júdá erte dáwirde átirap daǵı hámme zattı ańǵarıwǵa urınıslardı keltirip shıǵardı. Áyyemgi hind filosofiyasınıń rawajlanıwı quramalı hám qarama-qarsılıqlı bolǵan. Filosofiya ańızlar hám diniy ıqtıqatlar menen bekkem baylanıslı bolıp, húkimran klasslar tolıq sistemalı xarakter beriwge intilgan. Buddizm filosofiyası oǵada subyektiv idealizm menen ajralıp turadı : tiykarınan tek bir tema ámeldegi, onıń átirapındaǵı dúnya - qıyal (Maya).

Hind filosofiyası Ullı Bxarata-varsha - Áyyemgi Hindistan kóplegen millet hám elatlarınıń bay materiallıq dástúrleri tiykarında payda boladı. Eń konservativ esap -kitaplarǵa kóre, hind tsivilizatsiyasi biziń eramızdan bir neshe mıń jıl aldın tuwılǵan. Bilimdiń ezoterik ádeti tárepdarları bolǵan birpara izertlewshilerdiń bul waqıt shegaraların sezilerli dárejede keńeytiwge umtılıwadı - o'nlab hám hátte júz mińlaǵan jıllarǵa shekem. Indiya ruwxıy mádeniyatınıń kelip shıǵıwı kóplegen ańızlar, epik dóretpeler, diniy hám filosofiyadan aldınǵı táliymatlar menen keń tariyxıy tereńliklerge barıp taqaladı.

Áyyemgi Hindistan kóplegen filosofiyalıq sistemalarınıń tikkeley hasası vedik ádebiyatınıń korpusı hám ol menen baylanıslı áyyemgi dinge sıyınıw - Braxmanizm edi. vedik dinine hám braxmanizmga tán dúnya hám insannıń tiykarǵı ideyaları keyinirek filosofiya mektepleri tárepinen jáne de rawajlanıw yamasa sın pikir bıdırdıw temasına aylandı.

Eramızǵa shekemgi II mıń jıllıq ortalarında. e. Orta Aziya, Iran hám volga wálayatınan sharbador qáwimler Arqa Indiya erlerine kóship ótiwdi basladılar. Olar ózlerin aryanlar (aryanlar) dep atawdı. vedalarni olar menen birge alıp kelgen ariylar edi, bul sanskrit tilinde (áyyemgi hind tilinde) mákkarlıq, bilim degen mánisti ańlatadı. vedalar 1500 den 600 ge shekem bolǵan halda jaratılǵan. Eramızǵa shekemgi e. Olar kóplegen diniy maqtaw qosıǵılar, pitne, táliymatlar, tábiy cikllerdi baqlaw, álemdiń payda bolıwı, jaratılıwı haqqında " ápiwayı" ideyalardı óz ishine aladı. Házirgi kúnde tórtew vedalar málim: Rigveda, Samaveda, Yajurveda, Atharva veda. Hár bir veda tórt bólekten ibarat :

Upanishadlar (oqıtıwshınıń ayaqlarında otırıw ) - vedalar haqqındaǵı filosofiyalıq túsindiriwler.

Upanishadlarning sanın anıq anıqlap bolmaydı, sebebi olardıń jazılıwı 19 -asrgacha dawam etken. Biraq áyyemgi Upanishadlar eń úlken abırayǵa iye, sonday-aq Chandogya Upanishad, Aitareya Upanishad, Kausitaki Upanishad, Ken Upanishad, Taittiriya Upanishad hám basqalar. Upanishadlar hind filosofiyasınıń birinshi basqıshın - vedikni juwmaqlawdı.

Ekinshi basqısh epik dep ataladı (mil. Avv. 600 - 200 jıllar ). Sol waqıtta hind mádeniyatınıń eki ullı dástanı - Ramayana hám Mahabxarata qosıqları jaratılǵan. Shama menen bir waqtıniń ózinde (eramızǵa shekemgi vI-v ásirler) altı filosofiyalıq mektep payda boldı - vedalarning múqaddesligi hám ilohiy Alla tárepinen jiberilgen buyrıqsı tán alınıwına tiykarlanǵan : Sankhya, vaisesika, Nyaya, Mimansa, Yoga, vedanta. Usınıń menen bir qatarda, vedalar hákimiyatqa shubha tuwdıratuǵın ush oppozitsiya sisteması payda boldı : Buddizm, Jaynizm hám Charvaka Lokayata.

Áyyemgi hind filosofiyasınıń úshinshi basqıshı sutralarning jazılıwı menen baylanıslı (mil. Av. 3-ásirden mil. 7-asrgacha). Bul waqıtqa kelip úlken filosofiyalıq ádebiyat tóplanǵan, onı sistemalastırıw hám ulıwmalastırıwǵa ayrıqsha mútajlik bar edi.

Áyyemgi Hindistan filosofiyasınıń ulıwma qásiyetleri

Uzaq waqıt dawamında hind filosofiyası Batıs álemine derlik belgisiz bolıp qaldı. Hátte XX asirde de. Shıǵıs filosofiyasınıń barlıq sistemaları etarlicha úyrenilmagan. Bunnan tısqarı, hind hám Kitay qıyalınıń ańlatpa usılı yamasa forması kóbinese negizsiz sın pikir hám kewilge tiyiwlerge dús bolǵan - olar bul filosofiya emes, bálki mifologiya, dinge sıyınıw hám sufizm qospası bolıp tabıladı, dep aytdılar. Arqa oylaw júdá tuwri hám júzeki kórsetilgen sabaqlıqlar ámeldegi, biraq geyde ulıwma joq. Bulardıń barlıǵı kóplegen Batıslardıń, sonday-aq orıslardıń, filosoflardıń Shıǵıs táliymatlarınıń tariyxı, ayriqsha qásiyetleri hám máseleleri haqqındaǵı nápsiqaw ideyalarınıń tábiy áqibeti.

Indiyanıń filosofiyalıq úrp-ádeti júdá ayriqsha bolıp tabıladı jáne onıń kóplegen qásiyetleri Evropa filosofiyasınan sezilerli dárejede parıq etedi. Biz onıń ulıwma, eń zárúrli xarakterli qásiyetlerine itibar qaratamız :

Hár qıylı mektepler hám háreketlerdiń parallel turmısı. Dinshunoslar, ateistlar, idealistlar, materialistlar, ratsionalistlar, sezimshiler, skeptiklar, gdonistlar óz qarawların ańlatıw hám rawajlandırıw múmkinshiligine iye edi

Kóplegen jaǵdaylarda, ámeldegi bolıw idealistik monizm kózqarasınan kórip shıǵıladı. Sharbaklar táliymatı sıyaqlı oǵada materializm hind filosofiyasında júdá kem ushraydı. Ob'ektiv haqıyqatlıqtı úyreniw menen baylanıslı bolǵan hár qıylı ilimiy pánlerdiń (matematika, mexanika, astronomiya, ximiya, medicina hám basqalar ) sezilerli dárejede rawajlanǵanına qaramay, kóplegen filosofiyalıq táliymatlar sub'ektiv tájiriybege tartılǵan hám sol sebepli olar spekülasyonların málim bir bóleginen juda bolmaǵan. Barlıq hind mádeniyatı, sonday-aq filosofiya, dástúrlerge sadıqlıǵı menen ajralıp turadı. Hádden tıs kórinislerde bul tariyxıy inertiya hám aldıńǵı materiallıq tendentsiyalardıń rawajlanıwına tosqınlıq etdi.

Ruwxıy temalardıń keń tarqalıwı (spiritizm) hám diniy táliymatlar menen tıǵız baylanıslılıq. Filosofiyalıq sistemalardıń tiykarın aqılǵa say qurallar menen ańlatpa etilgen arnawlı mistik tájiriybege kóre, kóbinese jaysha intellektuallıq spekulyatsiya emes edi.

Filosofiya, qaǵıyda jol menende, tek ámeliy bolıp tabıladı. Ol insannıń kúndelik ómirin eń jaqsı shólkemlestiriw ushın mólsherlengen.

Insannıń ómiriniń eń joqarı ámeliy hám usınıń menen birge ruwxıy maqseti - bul dúnyanıń azap-aqıretleri hám materiallıq shınjırlarınan qutılıw (moksha yamasa mukti).

Buddizm áyyemgi hind filosofiyasınıń mámleketlik emes diniy mektebiniń jaqtı wákili retinde

Buddizm - bul dúnya filosofiyalıq oylawına úlken tásir kórsetken mámleketlik emes diniy hám filosofiyalıq táliymat.

Buddizm tiykarlawshisi Gutama Budda (Siddxarta Gautama, Shakyamuni laqapın alǵan - " Shakyevlar shańaraǵınıń haslıchisi") - zamanagóy Indiya arqaında Himoloy tawlarında bolǵan áyyemgi hind knyazliklaridan birewiniń patshası (raja). Kóplegen shıǵıstı izertlewshilerdiń Budda turmısı vI-v ásirlerge tuwrı keledi. Eramızǵa shekemgi Ol óz táliymatın awızsha sáwbetler, tımsallar hám násiyxatlar formasında aytǵan. Keyinirek bawırlas studentler Buddist kanonik tekstleri kompleksin - Tripitaka (Táliymattıń ush táliymatı ) ni jazıp, bastalashdi. Tripitakada ush bólim ajıratılǵan :

Buddizmning tiykarǵı tiykarları " tórtew iygilikli haqıyqat" bolıp tabıladı. Juwmaq etip aytqanda, olar soǵan uqsas.

1. Erdagi turmıs turaqlı tuwılıw hám ólim azaplarına tolıq.

2. Azaptıń sebebi bar. Bul sezimiy, materiallıq turmısqa shóllewde jatadı, adamdı azap-aqıretler dúnyasında qayta tuwılıwǵa májbúr etedi.

3. Bilim hám sezimiy, materiallıq turmısqa bolǵan tashnalikdan waz keshiw arqalı azap-aqıretlerge shek qoyıw múmkin.

4. Bilimge erisiw, materiallıq turmısqa shóllewden qutılıw hám nirvana - joqarı dárejege erisiw ushın ámeliy segizinshi usıl bar. Bul joldıń qádemleri: tuwrı tán alıw, tuwrı pikirlew, tuwrı sóylew, tuwrı háreket, tuwrı turmıs, tuwrı jumıs, tuwrı ózin tárbiyalaw, tuwrı kontsentratsiya hám aqıl (samadxi).

Buddaning túp hám sap formasındaǵı táliymatı dinge sıyınıw emes, sebebi ol diniy pozitsiyadan kelip shıqpaydı, bálki onıń tiykarlawshisiniń filosofiyalıq postulatlari hám jeke psixik tájiriybesinen kelip shıǵadı. Sol sebepli haqıyqıy buddizm filosofiyalıq táliymat dep tuwrı qabıl etiledi, yamasa geyde olar aytqanı sıyaqlı, Turmıstıń psixik doktrinasi, Gautama Budda, eger keyinirek buddizmning sap diniy versiyaları payda bolǵan. Buddaning etikalıq ideyaları kúshli zatlarǵa tiykarlanadı.

Filosofiyalıq platforma (ontologiya, antropologıya hám epistemologiya) tómendegi tiykarlardı quraydı :

Qudaydi biykar qılıw dúnyanı jaratqan hám basqaratuǵın jeke (antropomorfik) jonzotning bir túri retinde.

Materiallıq hám ruwxıy dunyadaǵı barlıq hádiyseler hám processlerdi belgileytuǵın ulıwma sebepler (determinizm) nızamın tán alıw, sebebi dúnyada hámme zattıń bar ekenligi aldınǵı sebeplerge baylanıslı. Arnawlı bir (" moፄjizaviy" hám ǵayrıtabiiy) hádiyseler biykarlaw etiledi. Bul qarawlarǵa zatlardıń shártli bar ekenligi (yamasa baylanıslı kelip shıǵıwı ) teoriyası dep ataladı. Karma nızamı bul teoriyanıń bir tárepi.

Kosmik ámelde barlıqtıń arnawlı jaǵdayları sıyaqlı joqarı (er astı, psixik, transsendental, metafizik - birdey) álemlerdiń bar ekenligine isenim. Nirvana - bul eń joqarı mámleketlerdiń tımsalı bolıp tabıladı.

Umumjahon ózgeriwshenlik teoriyası, oǵan kóre tábiyaatda turaqlı jáne ózgermeytuǵın zat joq. Hár bir zat, túrli sebeplerge kóre, arnawlı bir ózgerislerge dus keledi.

Ruhning ózgermeytuǵınlıǵın biykar etiw. Buddistlar insan sanasınań aktiv ómirin onıń biologiyalıq óliminen keyin hám reenkarnasyon teoriyasın tán aladılar. Biraq ózgermeytuǵın (o'lmas) jan olardı element retinde biykarlaw etedi. Bul reenkarnatsiyaga dús bolǵan jeke ruxlanıw emes, bálki salıstırǵanda turaqlı (pa bir ómir) dxarma yamasa skandx kombinatsiyaları qáliplesetuǵın psixik energiyanıń ǵayrıoddiy aǵımı. Buddizmda insan psixik shaxs retinde qabıl etiledi, onıń ótken zaman daǵı sáwlelengenlanishlarida bólek shaxslar formasında onıń kóplegen bar ekenligi nátiyjesinde qáliplesken. Hár bir jańa tuwılıw menen individualizm bólekan dúnyada payda boladı.

Empirik (yaǵnıy tájiriybeli) etikalıq hám filosofiyalıq postulatlarni tiykarlawǵa umtılıw. Usınıń menen birge, buddizmda biliw teoriyası óziniń evropacha mánisinde sap empirik ózgeshelikke iye dep atap ótiw múmkin emes. Buddizmda biliwdiń sezimiy, aqılǵa say hám irratsional usılları tán alınǵan. Sonı da atap ótiw kerek, Budda joqarı superfizik haqıyqatlıq tuwrısındaǵı shamalardan qochadi. Onıń pikrine qaraǵanda, onıń bilimleri sananıń joqarı qábiletleri hám studenttiń zárúrli jeke ruwxıy tájiriybesin názerde tutadı. Dúnyalıq ratsional hám sezimiy tájiriybe etarli emes.

Insannıń eń joqarı ruwxıy maqsetleri: nadanlıqtan qutılıw (avidya), azap-aqıretler hám dúnyalıq zatlarǵa baylanısıw, nirvanaga erisiw hám basqa azaplı janzatlarǵa janbazona járdem beriw. Bul maqsetlerdiń ámelge asıwı oxir aqıbet Buddistlar jámiyetligi (sapghi) turmısına bo'ysundi.

Budda końillerdiń kóshiwi hám háreketler ushın karma sazayı tuwrısındaǵı táliymatlardı parıq etedi. Ruxlanıw turaqlı element retinde ámeldegi bolmaǵanlıǵı sebepli, aldınǵısınıń háreketleri nátiyjesinde payda bolǵan jańa tiri janzat ol menen de intellektual, da fizikalıq tárepten uqsas emes. Kerisinshe, bul ólimnen keyingi dawam etetuǵın hám jańa turmısqa júrgizetuǵın minez-qulqlardıń sebepleri shınjırınıń bir buwını bolıp tabıladı. Bul shártlilik sebep bolıw doktrinasi menen anıqlama bernedi): bilimsizlikten, (karmo payda etiwshi kúshler payda boladı hám olardan ań hám sol sebepli at hám dene forması, keyin bolsa sezimler payda boladı. hám usınıń menen sırtqı dúnya menen baylanıs qılıw ; sezimnen shóllew payda boladı hám usınıń menen turmısqa tartıw, nátiyjede - karma payda bolıwı hám jańa tuwılıw, keyin qarmaq hám ólim. Bul sheńberdi tek ladanlıq hám ol menen baylanıslı jawızlıq joq etilgen táǵdirdagina sındırıw múmkin.