1. Kredit pullar. Xo'jalik yuritish am aliyotida tovar munosabatlari

1.Kredit  pullar.  Xo'jalik  yuritish  am aliyotida  tovar  munosabatlari 

u m u m iy   tus  oigan  sharoitda  tijorat  va  bank  krediti  qoilanilishining 

kengayishi shunga olib  keldiki,  o 'z  funksiyalari,  m uom ala sohasi  (che- 

garalari),  kafolatlari  va  shu  kabilarga  k o 'r a   oddiy  pullardan  farq 

qiladigan  va  m utlaqo  boshqacha  qoidalar bilan  boshqariladigan  kredit 

pullar  um um iy   tovar  b o i i b   qoladi.  Kredit  pullar  ijtimoiy-iqtisodiy 

jaray onning  birm u n ch a  rivojlangan,  oliy  sohasiga  xosdir.  U lar  kapital 

ishlab  chiqarishni  t o i i q   egallagan  va  unga  oldingisidan  boshqacha, 

o'zgartirilgan  va  o'ziga  xos  shaklni  berganida  vujudga  keladi.

Tovar-pul m uom alasining rivojlanishiga qarab to io v n in g  pul shakli 

to bora  o 'tk in c h i  b o i i b   boraveradi.  Ayni  bir  vaqtda tovarlarning  ham -

m asi  to b o ra   k o ‘proq  na fa q a t  pullar  orqali,  balki  b e v o sita   ishlab 

chiqarish jarayonida  ijtimoiy e ’tirofga sazovor bo'ladi.  Shu  m uno sabat 

bilan  kredit  pullar  kapitalistik  formatsiyagacha  b o ‘lgan  davrdagi  kabi 

to v ar-pu l  shaklida  m u o m a la d a n   em as,  balki  ishlab  c h iq a rish d a n , 

kapitalning  aylanishidan  o ‘sib  chiqadi.  Pul  kapital,  binobarin,  kredit 

pullar  shaklida  ish  yuritadi.

Kredit  pullari  evolutsiyasi: veksel, banknota,  elektron pullar,  kredit 

kartochkalari.

V eksel 

—  qarzdorning  yozn ia  m ajburiyati  (oddiy  veksel)  yoki 

kreditorning qarzdorga vekselda yozilgan  sum m ani  m uayyan m u d d at- 

dan  keyin  t o ‘lash  t o ‘g ‘risidagi  b u yrug ‘i  (o ‘tk azm a  veksel  —  tratta). 

O ddiy  va  o ‘tkazm a  veksellar  —  b u lar  tijorat  vekseli,  y a ’ni  savdo 

bitim i  asosida  vujudga  keladigan  qarz  m ajb u riy a tin in g   tu rlaridir. 

Shuningdek,  moliyaviy veksellar,  y a ’ni  m uayyan  su m m a d a g i  pullarni 

qarzga berishda kelib chiqadigan  qarz  majburiyatlari  ham   am al  qiladi. 

Xazina  veksellari  ularning  bir  turidir.  B unday  veksel  h u k u m a tn in g  

qisqa  m uddatli  qog‘ozi  b o ‘lib,  uning  am al  qilish  m u d d ati  bir  yildan 

oshmaydi  (odatda,  3—6  oy  b o 'lad i).  Bu  yerda  davlat  q a rz d o r  rolini 

bajaradi.  D o ‘stona  veksellar  —  pulsiz,  real  tijorat bitim i  bilan  b o g ‘liq 

b o im a g a n ,  kontragentlar  to m o n id a n   b u n d a y   veksellarni  b anklarda 

hisobga  olish  y o ‘li  bilan  pullarni  olish  m aqsadida  bir-biriga  yozib 

beradigan  veksellardir.

Vekselning  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  quyidagilardir:

a)  abstraktlik  (vekselda  bitimning  aniq  turi  ko‘rsatilmagan);

b)  munozarasizlik  (notariusning  norozilik  haqidagi  dalolatnom ani 

tuzganidan  keyin  to  majburlovchi  choralarni  q o ‘llashgacha  qarzning 

majburiy  ravishda  to'lanishi);

d) 

aylanishlik  (vekselning  t o ‘lov  vositasi  sifatida  u nin g  orqa  to - 

m onida berish  haqidagi  yozuvni  yozib  (jiro  yoki  indossam ent)  boshqa 

shaxslarga berilishi.  Bu veksel  majburiyatlarining o ‘zaro hisobga olinish 

imkoniyatini  yaratadi).

B anknota 

—  bu  bankning  qarz  m ajburiyatidir.  H ozirgi  vaqtda 

banknota  markaziy  bank  to m o n id an   veksellarni  qayta  hisoblash,  turli 

kredit tashkilotlari  va  davlatni  kreditlash  y o ‘li  bilan  chiqariladi.

Banknotalarning  —  kredit  pullarning  shunday  turining  —  m u o - 

malaga  chiqarilishini,  odatda,  banklar turli  xo'jalik jarayo nlari  m u n o - 

sabati  bilan  amalga  oshirilayotgan  kredit  operatsiyalarini  bajarishda 

o ‘tkazishadi.  Ularning aylanishdan olib q o ‘yilishi davlatning xarajatlarni 

amalga  oshirishi  va  darom adlarni  olishida  emas,  balki  x o ‘jalik  jarayonlari  munabati bilan  amalga  oshirilayotgan  kredit  operatsiyalari asosida  amalga  oshiriladi. Kredit  pullarning  o'ziga  xos  xususiyati  shundan  iboratki,  ularning 

m uom alaga  chiqarilishi  m uom alaning  haqiqiy ehtiyojlari  bilan  bog'liq 

b o ‘ladi.  Bu shuni anglatadiki,  kredit operatsiyalari ishlab chiqarishning 

real jarayonlari va mahsulotlarning sotilishi  munosabati bilan bajariladi. 

Ssuda,  odatda,  zaxiralarning  muayyan  turlari  t a ’m inot  bo'lib  xizmat 

qiladigan t a ’m inot  asosida beriladi.  Bu qarzdorlarga beriladigan to'lov 

vositalarining  hajmini  m uom alaning  pullarga  bo'lgan  haqiqiy  ehtiyoji 

bilan  bogMashga  imkon  beradi.  Ayni  shu  xususiyat  kredit  pullarining 

eng  m uh im   afzalligidir.

K redit  pullar  (banknotalar)  bilan  qog‘oz  pul  belgilari  o ‘rtasidagi 

eng  m uh im   tafovut  ularning  muomalaga  chiqarilishidagi  o ‘ziga  xos 

xususiyatlaridadir.  Agar banknotalar ishlab chiqarishning real jarayonlari 

va  m ahsulotlarning  sotilishi  m unosabati  bilan  bajariladigan  kredit 

operatsiyalari  m unosabati  bilan  m uom alaga  chiqariladigan  b o ‘lsa, 

qog‘oz  pullar  muomalaga  b unday  bog'lanishsiz  chiqariladi.

Tijorat  banklarining  tashkil  etilishi  va  erkin  pul  mablagMarining 

joriy  hisobvaraqlarda  t o ‘planishi  bilan  chek  sifatidagi  m uomalaning 

kredit  vositasi  paydo  b o ‘ldi.  C hek  —  bu  om onatchining  tijorat  yoki 

m arkaziy  bankka  yozib  beradigan  o ‘tkazm a  vekselining  bir  turidir. 

C h e k   jo riy   hisobvaraq  egasining  bankka  chek n i  tu tib   turuvchiga 

m uayyan  summadagi  pullarni  to'lash  yoki  bunday  sum m ani  boshqa 

joriy   hisobvaraqqa  o ‘tkazish  haqidagi  yozm a  buyrug‘idir.  Cheklar 

birinchi  m arta  1683-yilda  Angliyada  paydo  bo'lgan.

C h e k d a   yozib  q o ‘yilgan  buyruq  huquqi  va  uning  bajarilishi  maj- 

buriyati  bank  bilan  mijoz  o ‘rtasidagi  chek  shartnomasiga  asoslanadi. 

U shbu  sh artn o m ag a  m uvofiq  mijozga  o ‘zining  va  qarzga  olingan 

m ablag‘laridan  foydalanish  ruxsat  etiladi.  Bank taqdim   qilingan  chek- 

larga  n aqd  pullar  bilan  yoki  mablag'larni  chekni  beruvchining  ushbu 

yoki  boshqa bank  muassasasidagi  hisobvarag'idan  o ‘tkazish  yo ‘li bilan 

haq  to'laydi.  Chek  qisqa  m uddatda  amal  qiladigan  vosita  sifatida 

t o ‘lov vositasi  m aqom iga  ega  bo'lm aydi  va  pullar  emissiyasidan  farqli 

ravishda muomaladagi chekiar soni  qonunlar bilan tartibga solinmaydi, 

balki  bu tunlay  tijorat  m uom alasining  ehtiyojlari  bilan  belgilanadi. 

Shuning uch u n  cheklar bilan hisob-kitob qilish shartli tusga ega b o ‘ladi: 

qarzdorning chekni taqdim   etishi uning kreditor oldidagi majburiyatini 

uzdi  degani  em as  —  b u n d a y   majburiyat  faqat  bankning  chekning 

haqini  to'lagan  paytida  uziladi.

Shunday  qilib,  chekning  iqtisodiy  mohiyati  shundaki,  u  bankdan 

naqd  pullarni  olish  vositasi  b o ‘lib  xizmat  qiladi,  m u o m a la   va  toMov 

vositasi  b o ‘ladi  va,  nihoyat,  n aq d   pullarsiz  h isob -k itoblar  vositasi 

hisoblanadi.  Aynan  shu  cheklar  asosida  o ‘zaro  e ’tirozlarning  asosiy 

qismi  naqd  pul  ishtirokisiz  uziladigan  naqd  pullarsiz  hisob-kitoblar 

tizimi  vujudga  keldi.

C heklar  muomalasiriing jadal  rivojlanishi,  cheklar  inkassatsiyasiga 

doir operatsiyalarning ko‘payishi ular bilan  ishlash xarajatlarining ancha 

oshib  ketishiga  olib  keldi.  K e y in ro q ,  b ank   sohasiga  f a n -te x n ik a  

taraqqiyoti  yutuqlarining  tatbiq  etilishi  tufayli  cheklar  bilan  ishlash 

va joriy  hisobvaraqlarning  yuritilishi  E H M la rd a n   foydalanish  asosida 

bajariladigan  bo‘ldi.  N aqd  pullarsiz  hisob-kitoblar am aliyotining  ken- 

gayishi,  bank  operatsiyalarining  mexanizatsiyalashuvi  va  avtom at- 

lashuvi,  EH M larning ancha  m u k am m al turlaridan  keng foydalanishga 

o ‘tish  qarzni  elektron  pullarni  qo'llagan  holda  uzish  yoki  berishga hisob-kitoblarning  naqd  pullar  va  cheklarning  o ‘rnini 

bosadigan,  shuningdek,  uning  egasiga bankdan  qisqa  m uddatli  ssudani 

olishiga  imkon  beradigan  vositasidir.  Plastik  kartochkalari  chakana 

savdo  va  xizmat  ko‘rsatish  sohalarida  eng  ko‘p  q o ‘llanilm oqda.

1.2.  Bozor  iqtisodiyotida  pullarning  funksiyalari

Pullarning  iqtisodiy  kategoriya  sifatidagi  m ohiyati  ularning  ichki 

mazmuiiini ifodalaydigan funksiyalarida nam oyon b o ‘ladi.  Pullar quvi- 

dagi  beshta  iunksiyani  bajaradi:  qiym at  o'lchovi,  m u o m a la   vositasi, 

to‘lov  vositasi,  to'lash  va ja m g ‘arish  vositasi,  jah o n   pullari.

Puining  qiymat  oMchovi  sifatidagi  funksiyasi.  Pullar u m u m iy   ekvi- 

valent  sifatida  ham m a  tovarlarning  qiym atini  o ‘lchaydi.  Tovarlarni 

ishlab  c h iq a rish   u c h u n   sa rfla n g a n   ijtim o iy   z a r a r   m e h n a t   u larn i 

tenglashtirish uchun shaioit yaratadi.  H a m m a  tovarlar ijtimoiy zaruriy 

m ehnat  mahsuli hisoblanadi,  sh uning u c h u n  o ‘z qiymatga ega  bo'lgan

haqiqiy  pullar  (kumush,  oltin)  boshqa  barcha  tovarlar  qiymatining 

o ‘lchovi  bo'lishi  m umkin.  B unda tovarlar qiymatining pullar vositasida 

o'lchanishi  ideal tarzda yuz beradi, y a ’ni tovar egasida naqd  pullarning 

b o ‘lishi  shart  emas.

S h unday  qilib,  pullar  qiymat  o ‘lchovidan  iborat  b o ‘ladi.  Jamiyat 

pul  birligidan  turli  xil  n e ’m atlar  va  resurslarning  nisbiy  qiymatlarini 

solishtirish u c h u n  masshtab sifatida  foydalanishni  qulay deb  hisoblaydi. 

Masofani  m etrlar va  kilometrlarda yoki  vaznni gram m lar va kilogram- 

m larda  oMchaganiga  o'xshatib  n e ’m atlar  va  xizm atlarning  qiymati 

ham  pul  ifodasida  solishtiriladi.  Bu  shubhasiz  afzalliklarga  ega.  Pul 

tizimi  tufayli  h ar  bir  m ahsulotning  narxini  uni  almashtirish  mumkin 

b o ‘ladigan  boshq a  h a m m a   m ah su lo tlar  orqali  ifodalashga  zarurat 

qolmaydi.  Pullarning  u m u m iy   ekvivalent  sifatida  foydalanilishi  shuni 

anglatadiki,  har  qanday  tovarning  narxini  faqat  pul  birligi  orqali  ifo- 

dalash  yetarli  b o ‘ladi.  Pullarning shu  tarzda  ishlatilishi  bitim   qatnash- 

chilariga  har  xil  tovarlar  va  resurslarning  nisbiy  qim m atini  osonlik 

bilan  solishtirish  imkonini  beradi.

Hozirgi  d u n y o d a   turli  n e ’m atlarning  q im m ati  bir  xildagi  pul 

birliklarida  —  bir-biriga  yengillik  bilan  o'tkaziladigan  (konvertatsiya 

qilinadigan)  dollarlar va shu  kabilarda  ifodalanadi.  Tovarning pullarda 

ifodalangan  qiymati  narx  deyiladi.

N arx  tovarlarni  ishlab  chiqarish  va  sotish  uchun  zaru r  ijtimoiy 

m ehnat  xarajatlari  bilan  belgilanadi.  Tovarlarning  narxi  va  ularning 

harakati  negizida  qiym at  qonuni  yotadi.  Tovarning  narxi  bozorda 

shakllanadi  va  tovarlarga  talab  h a m d a   taklifning  teng  boMganida 

bunday narx tovarning qiymati va pullarning qiymatiga bog‘liq b o ‘ladi. 

Bozordagi  talab  va  taklif  bir-biriga  muvofiq  kelm aganida  tovarning 

narxi  m u q arrar  ravishda  uning  qiymatidan  chetga  tebranib  o ‘zgaradi. 

N arxlarning  tovarni  ishlab  chiqam vchm ing  qiymatidan  yuqoriga  va 

pastga  o ‘zgarishlari  qanday  tovarlarning  ortiqcha  ishlab  chiqarilgani, 

qaysilarining  kam  ishlab  chiqarilganidan  dalolat  beradi.

Qiymatiga  ko‘ra turlicha bo'lgan tovarlarning narxlarini  solishtirish 

uch u n   ularni  bir  m asshtabga  keltirish,  y a’ni  ularni  bir  xildagi  pul 

birliklarida ifodalash zarur.  M etall  pullar muomalasida narxlar massh- 

iabi  deb  ushbu  m am lakatda  pul  birligi  qilib  qabul  etilgan  va  boshqa 

barcha  tovarlarning  narxlarini  o ‘lchash  uchun  xizmat  qiladigan  pullik 

m etallning  vazni  m iqdoriga  aytiladi.

O ltinning  m u o m alad a  b o ‘lgan  sharoitida  narxlarning  masshtabi 

oltinning  m uayyan  m iqdoriga  tenglashtirilgan  pul  birligining  belgilanishini  nazarda tutardi.  XX asrda pullarning xaridchilik qobiliyatining 

pasayishi  kuzatildiki,  bu  pul  birligidagi  oltinning  kamayganligida  o ‘z 

ifodasini topdi.  Masalan,  1900-yilda AQSH  dollari  1,50463  g ram m ga, 

1934-yilda  —  0,888671  grammga,  1973-  yilda  —  0,736 g ram m g a  teng 

b o i d i .  Rossiyada  moliya  vaziri  S.Yu.  Vittening  (1895— 1897-yillar) 

islohoti  b o ‘yicha  rublning  tarkibidagi  oltin  0,774234  g ra m m   qilib 

belgilandi.  1950  yilda  bunday  tarkib  0,222169  g ram m n i,  1961 -yilda 

esa  (narxlar  masshtabi  o ‘zgarishi  bilan)  —  0,987412  gram m   b o i d i .

1976—1978-yillarda joriy qilingan Yamayka valuta tizimi  oltinning 

rasm iy  narxini  va  X alqaro  valu ta  fondiga  (X V F ga)  a ’zo   b o i g a n  

mam lakatlar pul birliklarining oltin tarkibini bekor qildi.  Hozirgi vaqtda 

bu  mamlakatlardagi  narxlarning  rasmiy  masshtabi  tovarlar  qiymatini 

narx vositasida solishtirish  y o i i   bilan  bozorda  ayirboshlash ja ra y o n id a  

stixiyali  tarzda  shakllantiriladi.  Rossiyada  ham   1992-yildan  boshlab 

rubl  bilan  oltinning  rasmiy  o ‘zaro  nisbati  nazarda  tutilm agan.

Pullarning muomala vositasi sifatidagi funksiyasi. 

Pullardan tovarlar 

va  xizmatlarni  xarid  qilish  va  sotishda  foydalanish  m u m kin.  Pullar 

m u o m a la   (yoki  ayirboshlash)  vositasi  sifatida jam iyatni  barterli  (m a- 

vozali)  ayirboshlashning  noqulayliklaridan xalos  qiladi.  Pullar h a m m a  

joyda  va  osonlik  bilan  t o i o v   vositasi  sifatida  qabul  qilinadi.  U shb u 

ijtimoiy ixtiro  resurslarning egalariga va  ishlab chiqaruvchilarga alohida 

«tovar»  (pullar)  bilan  haq  to ia s h g a   imkon  beradiki,  bu n d a y   alohida 

tovar  keyinchalik  bozorda  mavjud  b o i g a n   har  q a n d a y   tovarni  sotib 

olish  u c h u n   ishlatilishi  mumkin.  Pullar tovarlar bilan  ayirboshlashning 

qulay usuli b o iis h  bilan jamiyatga  mintaqaviy ixtisoslashuv va od am lar 

o ‘rtasidagi  m ehnat taqsimotining  m ahsullaridan  foydalanish  imkonini 

beradi.  Tovarlar  m uomalaga  kirishishigacha  pullarda  ideal  bah ola- 

nadigan  birinchi  funksiyadan  farqli  ravishda  pullar  to varlar  m u o m a - 

lasida  real  ishtirok  etishi  kerak.  Pullarning  m u o m a la d a   real  ishtirok 

etishi va ularning ayirboshlashdagi  ishtirokining o ‘tkinchiligi  m uo m ala 

vositasi  sifatidagi  pullarning  o ‘ziga  xos  xususiyati  hisoblanadi.  Shu 

sababli  to ia q o n li  b o im a g a n   pullar  —  qog‘oz  va  kredit  pullar  ham  

m uom ala vositasi funksiyasini bajarishi  mumkin.  Hozirgi v a q td a  kredit 

pullar  deb  ataladigan  pullar:  veksellar,  banknotalar,  cheklar,  banklar- 

ning  kredit  kartochkalari  pul  m uom alasida  h uk m ro n   vaziyatni  egallab 

turibdi.

Pullarnin g  t o i o v   vositasi  sifatid agi  fu n ksiyasi. 

P u lla rn in g   bu 

funksiyasi  kapitalistik  xo‘jalikda  kredit  m unosabatlarining  rivojlanishi 

tufayli  vujudga  keldi.  Pullar  tovarlarning  kreditga  sotilishida  t o i o v

vositasi  sifatida foydalaniladi,  buning  zarurligi tovarlami  ishlab  chiqa- 

rish  va  sotishning  shart-sharoitlari  bir  xilda  emasligi,  ularni  ishlab 

chiqarish  va  muomalasi  m uddatining turli xilligi,  ishlab  chiqarishning 

m avsum iy  tusdaligi,  sh u n in g d ek ,  ishchilar  va  x izm a tc h ila rg a   ish 

haqining  t o ‘lanishida  foydalaniladi.

T o'lov  aylanishida  elektron p u lla m ing joriy qilinishi  toMovlarning 

tezlashishi,  m uom ala xarajatlarining kamayishi va korxonalar rentabel- 

ligining oshishiga yordam beradi.  Bunday tizim AQSHda  1970-yillardan 

boshlab  to'lov  munosabatlari  mexanizmiga  ayniqsa  tez  su r’atlar bilan 

jo riy   qilindi.  Avtom atlashtirilgan  hisob-kitob  palatalari,  avtom at- 

lashtirilgan  kassir tizimi va xarid qilish punktida o ‘rnatilgan term inallar tizimi ularning asosiy elementlari hisoblanadi.  Elektron pullar negizida 

k r e d it  kartochkalari  paydo  bo 'ld i.  U lar  to ‘lovlarning  n aq d   pullar 

bilan  bajarilishini  qisqartirishga  yordam   berib,  naqd  pullar  va  chek- 

larning  o ‘rnini  bosadigan  hisob-kitoblar vositasi  b o ‘lib  xizm at  qiladi. 

Kredit kartochkalarining ahamiyati shundaki, ulardan foydalanish naqd 

pullar ishlatiladigan sohani toraytiradi, tovarlar va xizmatlarni sotishda 

va  iqtisodiyotdagi  tanazzul  holatlarini  bartaraf  etishda  kuchli  stimul 

b o ‘lib  hisoblanadi.

Pullarning  to ‘plash  va  jam g‘arish  vositasi  sifatidagi  funksiyasi. 

Pullar  ularning  egasiga  har  qan d ay  tovarni  olish  huquqini  ta ’minlash 

bilan  ijtimoiy boylikning u m um iy  timsoli  hisoblanadi.  Shuning uchun 

o d a m la rd a   ularni  t o ‘plash  va  jam g 'a rish g a   intilish  paydo  b o ‘ladi. 

Iqtisodiy subyekt  o ‘z  m ahsulotiga  haq to ia n ish i  evaziga  pullarni  olish 

bilan  m uayyan  «sof  boylik  zaxirasi»ni  yaratadi.  Bunday  zaxira  qisqa 

m uddatli  (agar  individ  boshqa  tovarni  sotib  olish  bilan  pullarini  shu 

yerning  o ‘zidayoq  sarflasa)  yoki  uzoq  muddatli  (agar  individ  pullarini 

kelgusida xarid qilish yoki  qarzini t o ‘lash uchun saqlab  q o ‘ysa)  b o ‘lishi 

mumkin.

Pullar  ja m g ‘arm a  vositasi  funksiyasini  bajaradi,  shuning  uch u n  

ular  buni  eng  qulay  shaklda  ja m g ‘arishga  imkon  beradi.  Pullar  eng 

likvidli,  y a’ni  sarflash  u c h u n   eng  oson  tovar  b o ‘lganligi  sababli  ular 

boylikni  saqlashning  eng  qulay  shakli  hisoblanadi.  B unda  shuni  qayd 

q ila m iz k i,  inflatsiya  s h a ro itid a   b u n d a y   afzallik  m u ay y a n   tarz d a  

y o ‘qoladi va  pullarning qadrsizlanishini  hisobga  olish  zarurati vujudga 

keladi.  Pullarga  egalik  qilish,  ularni  saqlash,  qimm atli  qog‘ozlarni 

(aksiyalar,  obligatsiyalar va  shu  kabilarni

2.

Oddiy qilib aytganda, akkreditiv - bu bankda ochiladigan maxsus hisob, bu erda siz tovarlarni sotish yoki xizmatlar ko'rsatish (ishlarni bajarish) bo'yicha operatsiyalarni amalga oshirishda mablag 'saqlashingiz mumkin. Agar ikkala tomon ham shartnomada nazarda tutilgan shartlarga to'liq rioya qilsalar, bank oluvchining (oluvchining) hisobiga kerakli summani to'laydi.

Shunday qilib, bank kafil vazifasini bajaradi va to'lovlarni amalga oshirish uchun javobgarlikni o'z zimmasiga oladi. Yetkazib beruvchi mahsulot / xizmat uchun pul to'lanishiga 100% ishonadi va xaridor ular uchun o'z vaqtida va qarzsiz to'lashi mumkinligini biladi.

Quyidagi sxema bo'yicha harakat qiladi.

Tomonlar akkreditiv shartlarini belgilaydigan shartnoma tuzadilar.

Xaridor o'z bankiga (emitentiga) akkreditiv ochish uchun ariza beradi va operatsiyani bajarish uchun zarur bo'lgan summani depozitga qo'yadi (bron qiladi).

Akkreditiv muvaffaqiyatli ochilgandan so'ng, emitent bank sotuvchining bankini (maslahatchi bank) xabardor qiladi.

Maslahatchi bank akkreditiv ochilganligi haqida sotuvchiga xabar beradi. Sotuvchi tovarlarni jo'natadi va tasdiqlovchi hujjatlarni o'z bankiga taqdim etadi.

Hujjatlar tekshirilgandan so'ng, to'lov emitent bank yoki maslahatchi bank tomonidan sotuvchining hisobiga o'tkaziladi (shartnoma shartlariga qarab).

Qaytarilishi mumkin... Agar to'lovchining bunday buyurtmasi qabul qilingan bo'lsa, uning banki istalgan vaqtda o'zgarishi yoki bekor qilinishi mumkin. Shu bilan birga, qabul qiluvchiga o'zgarishlar yuz berganligi to'g'risida oldindan xabar berishning hojati yo'q.

Qaytarib bo'lmaydigan... Hisobdagi mablag 'oluvchining roziligisiz bunday akkreditivni o'zgartirish mumkin emas va uni bekor qilish uchun akkreditivni tasdiqlagan bankning roziligi ham talab qilinadi.

Qoplanishning mavjudligiga asoslanib, ya'ni oddiy qilib aytganda, pul mablag'larini oldindan o'tkazish:

Qoplangan (saqlangan)... Bunday akkreditiv bilan u ochilgan bank mablag 'oluvchining bankiga oldindan o'tkazadi.

Yopilmagan (kafolatlangan)... Bunday holda, mablag'lar korrespondentlik hisobidan chiqariladi yoki banklar tomonidan kelishilgan boshqa usulda qaytariladi.

Foydalanish usuli bo'yicha:

Aylanadigan (qayta tiklanadigan)... Bunday akkreditiv to'lash bo'lib -bo'lib to'lanadi. Masalan, etkazib berish shartnomasi bo'yicha butun summa uchun hisob ochiladi va tovar etkazib berilgandan keyin etkazib beruvchiga beriladi. Oddiy qilib aytganda, bank har bir etkazib berilgan partiya uchun birdaniga emas, balki asta -sekin to'laydi.

Qayta tiklanmaydigan... Bunday holda, to'lov bir miqdorda amalga oshiriladi.

Qo'shimcha kafolatlar mavjud bo'lganda:

Tasdiqlandi... Bu qaytarib bo'lmaydigan akkreditivning bir turi. Uning o'ziga xos xususiyati shundaki, boshqa ishtirokchi - bank, asosiy bank (emitent) talabiga binoan akkreditivni tasdiqlaydi. Bunday tasdiqdan so'ng, banklar pul oluvchi oldida birgalikda javobgar bo'ladilar.

Tasdiqlanmagan... To'lovning bu shakli bilan benefitsiarning banki unga akkreditiv ochilgani haqida xabar beradi.

To'lov tartibiga ko'ra (ijro shakli):

So'rov bo'yicha; talabda... To'lov ma'lum shartlarga javob beradigan hujjatlar taqdim etilgandan so'ng darhol amalga oshiriladi.

Muzokara olib borildi... Bu akkreditiv ayniqsa Xitoyda va ingliz tilida so'zlashadigan ba'zi mamlakatlarda keng tarqalgan. Bunday holda, akkreditiv bergan bank boshqa bankka yozilgan vekselni sotib oladi.

Qabul qilinadi... Valyuta taqdim etilgandan keyin ma'lum vaqt o'tgach, mablag 'o'tkaziladi.

Kechiktirilgan to'lov bilan... Hujjatlarni tekshirish uchun bankga vaqt beriladi.

Boshqa shartlarni hisobga olgan holda, akkreditivlarning boshqa turlari ham ajratiladi:

O'tkaziladigan (tarjima qilinadigan)... Bunday akkreditiv bilan mablag 'asosiy oluvchi tomonidan aniqlangan uchinchi shaxsga to'lanadi. Shuningdek, u akkreditivni rasmiylashtirish uchun bankka qanday hujjatlar taqdim etilishi kerakligini aniqlay oladi. Zaxira... Akkreditivning bu turi bank kafolatiga o'xshaydi. U, asosan, kontragentlardan birining mamlakat qonunchiligida kafolatlar taqiqlangan hollarda ochiladi.

3. oldindan puli to‘langan bo‘lsa) sotuvchining mahsulotni yеtkazib bеr-

masligi  xatari  mavjud  bo‘ladi.  Bunday  xavf-xatarning  oldini  olish 
maqsadida  xalqaro  savdo-sotiq  munosabatlarida  hisob-kitobning  in-
k
asso shakli (ingl. Collections) yеtarli darajada kеng qo‘llaniladi. 
Xalqaro  krеditli  ko‘chirishlardan  farqli  ravishda  inkasso  vositasi-
dagi hisob-
kitoblar amaliyoti Xalqaro savdo palatasining “Inkasso bo‘-
yicha unifikasiyalangan qoidalari”da tartibga solinib, umumlashtirilgan. 
Unifikasiyalangan  qoidalarning  so‘nggi  tahriri  Xalqaro  savdo  pa-
latasining  1995-yilgi  522-nashrida  (avvalgi  eski  tahriri  Xalqaro  savdo 
palatasining 1978-yilgi 322-
sonli nashrida) e’lon qilingan
1
. 
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidеk, Xalqaro savdo palatasining qoida-
lari  shartnoma  qatnashchilari  o‘zaro  kеlishib,  munosabatlar  mazkur 
qoidalarga bo‘ysundirilishi haqida maxsus ko‘rsatib qo‘yilgan holdagi-
na  tatbiq  etiladi.  Shu  bilan  birga,  unifikasiyalangan  qoidalar  xalqaro 
banklar amaliyotida 
kеng qo‘llanib kеladi. 
Unifikasiyalangan  qoidalar  va  xalqaro  savdo  aloqalarining  bosh-
qa prinsip hamda odatlaridan kеlib chiqqan holda inkasso orqali hisob-
kitoblarga quyidagicha ta’rif bеrish mumkin. 
Inkasso  bo‘yicha  hisob-kitoblar  shunday  shartnomaga  ko‘ra 
amalga oshiriladiki, unga ko‘ra to‘lovni amalga oshirishni talab qilishga 
haqli bo‘lgan (ishonch  bildiruvchi) shaxs o‘zining  hisobvarag‘i mavjud 
bo‘lgan bankka (rеmitеnt bankka) to‘lovni amalga oshirishi yoki ko‘chi-
riladigan  vеksеlni  aksеptlashi  shart  bo‘lgan  shaxsga  (to‘lovchiga)  to‘-
lovchi banki (taqdim qiluvchi bank) orqali to‘lovlar olingan yoki ko‘chi-
riladigan  vеksеl  aksеptlangan  taqdirda  hujjatlarni  bеrish  vazifasini 
topshiradi. 
Rеmitеnt  bank  inkassoso  topshirig‘ini  olgach,  uni  bajarishga 
taqdim  qiluvchi  bankdan  tashqari,  boshqa  (inkassolovchi)  banklarni 
ham jalb etishi mumkin bo‘ladi. 
Unifikasiyalangan  qoidalarga  muvofiq,  bank  inkasso  topshirig‘i-
dan har qanday sabab bilan bosh tortishi mumkin, ammo bunda u top-
shirig‘i olingan bankni darhol xabardor qilib qo‘yishi lozim bo‘ladi. 
Inkasso  bo‘yicha  ishonch  bildiruvchi  tomon  bank  bilan  tuzilgan 
shartnomada ko‘zda tutilgan hollarda, tovarni vakil bank manziliga tе-
                                                 
1Xalqaro  savdo  palatasi  inkasso  bo‘yicha  unifikasiyalangan  qoidalarga  sharhlar  tayyorlab,  chop  ettirgan. 
Qaralsin: Xalqaro savdo palatasiing 550-sonli nashri. 

gishli  ko‘rsatmalar  bilan  birga  yuborish,  puli  to‘lab  bo‘linguniga  qadar 

bankning  mutlaq 
egaligida  saqlab  turish  huquqiga  ega  bo‘ladi.  Agar 
tovar  puli  to‘langanidan  yoki  ko‘chiriladigan  vеksеl  aksеptlanganidan 
kеyin to‘lovchiga bеrish sharti bilan vakil bank nomiga oldindan uning 
roziligini olmay yuborilgan bo‘lsa, bank yеtkazib bеrilgan tovarni qabul 
qilishga majbur bo‘lmaydi va bu mahsulot uchun xatar  va javobgarlik 
ishonch  bildiruvchi  tomonning  o‘zida  qolavеradi  (Unifikasiyalangan 
qoidalarning 10-moddasi). 
Xalqaro savdo munosabatlarida inkassodan foydalanish tartibi 3-
chizmada ko‘rsatilgan (3-ilovaga qarang). 
Inkassodan 
foydalangan 
holdagi 
xalqaro 
hisob-kitoblar 
qatnashchilari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 
ishonch  bildiruvchi  shaxs  (ingl.  prinsipal) 
–  o‘z  bankiga  inkasso 
bo‘yicha  topshiriq  bеruvchi  shaxs.  Qoidaga  ko‘ra  ishonch  bildiruvchi 
sifatda sotuvchi (ish bajaruvchi, xizmat ko‘rsatuvchi) tomon qatnasha-
di; 
rеmitеnt bank (ingl. remiting bank)  – ishonch bildiruvchi inkasso 
bo‘yicha opеratsiyani amalga oshirishni topshirayotgan bank; 
inkassolovchi bank (ingl. collecting bank) 
– inkasso opеratsiyasi-
da ishtirok etuvchi va rеmitеnt bank bo‘lmagan har qanday bank; 
taqdim qiluvchi bank (ingl. presenting bank) 
– inkassolovchi yoki 
to‘lovchiga inkassoni taqdim etuvchi bank; 
to‘lovchi (ingl. drawee)  – taqdim etilgan hujjatlarga ko‘ra to‘lovni 
ama
lga  oshiruvchi  yoki  ko‘chiriladigan  vеksеlni  aksеptlovchi  shaxs. 
Odatda to‘lovchi sifatida tovarni xarid qiluvchi tomon (ish yoki xizmat-
ning buyurtmachisi) ishtirok etadi. 
Unifikasiyalangan  qoidalardan kеlib chiqqan  holda va qaror top-
gan amaliyotga ko‘ra, inkasso bo‘yicha hisob-kitoblar sof inkasso tarzi-
da yoki hujjatli inkasso ko‘rinishida amalga oshiriladi. 
Sof inkasso dеganda (ingl. clean collections) to‘lov yoki ko‘chirila-
digan  vеksеlni  aksеptlash  ko‘chiriladigan  vеksеllar,  oddiy  vеksеllar, 
chеklar  yoki  pul  to‘lovlarini  olish  uchun  foydalaniladigan  boshqa  mo-
liyaviy  hujjatlar  taqdim  etilishi  bilan  amalga  oshiriladigan  inkasso  tu-
shuniladi.  Sof  inkassoda  transport  va  boshqa  tijorat  hujjatlari  taqdim 
etilmaydi. 
Hujjatli  inkasso 
dеganda esa (ingl. documentary collections) to‘-
lov  yoki  ko‘chiriladigan  vеksеl  hisob-kitoblar,  yuk  jo‘natish  hujjatlari, 

mulk  huquqini  tasdiqlovchi  hujjatlar  hamda  to‘lov  yoki  ko‘chiriladigan 

vеksеlni  aksеptlash  asoslarini  tasdiqlovchi  boshqa  hujjatlar  taqdim 
etilgan taqdirdagin
a aksеptlanadigan inkasso tushuniladi. 
Inkasso quyidagi shakllarda amalga oshirilishi mumkin: 
– to‘lovni olish orqali. Bunda to‘lovni pul holida olish uchun oddiy 
yoki  ko‘chiriladigan  vеksеl,  chеk,  to‘lovga  oid  tilxat  yoki  boshqa  mo-
liyaviy hujjatlar taqdim etiladi; 
–  ko‘chiriladigan  vеksеlni  aksеptlash  yo‘li  bilan.  Bunda 
ko‘chiriladigan vеksеl aksеptlash uchun taqdim etiladi; 
–  to‘lov  o‘rniga  tijorat  hujjatlarini  bеrish  orqali  (ingl.  documents 
against paymen 
– D/P). Bunda vakil bank to‘lovchiga tijorat hujjatlarini 
taqdim  etadi  va  bunda  pul  to‘lanishini  shart  qilib  qo‘yadi  (Ular  mo-
liyaviy hujjatlar bilan birga bo‘lishi mumkin); 
– hujjatlarni boshqacha shartlarda bеrish orqali. Bunda vakil bank 
hujjatlarni  to‘lovchiga  inkasso  topshirig‘ida  nazarda  tutilgan  shartlar 
bajarilgan taqdirdagina bеradi. 
Unifikasiyalangan  qoidalarning  7-moddasiga  muvofiq,  hujjatli  in-
kassoda hujjatlarni aksеpt evaziga (D/A) yoki to‘lov evaziga (D/P) bе-
rish ko‘rsatilmagan bo‘lsa, ushbu tijorat hujjatlari faqat to‘lov evaziga-
gina to
pshirilishi mumkin bo‘ladi. 
Inkasso bo‘yicha hisob-kitoblarni shartli ravishda quyidagi bir qa-
tor