Zıyanlı elementlar

Zıyanlı elementlar

Naftalin. Bul truba ishki diywallarına jabıwa barıp, onıń kesimin kishreytiradi hám gaz trubasınıń ótkeriw qábiletin pasaytiradi. Sol- dıń ushın onıń muǵdarı jazda 10 gr/100 m 3, qishda bolsa 5 gr/100 m3 den aspawı kerek. Ammiak. Gaz trubaın korroziyaga júrgizedi hám de uwlı zatlı elementlar ajıratıp shıǵaradı, onıń muǵdarı 2 gr/100 m3 den aspawı kerek. Karbonat angidrid (SO 2). Zıyansiz element, lekin ol yonmaydi, gazda málim kólemdi iyelep, onıń ıssılıq beriw qábiletin pasaytiradi. Sol sebepli muǵdarı 2% ten aspawı kerek. Gazlardıń túri Gazlawtırıw sistemalarında isletiletuǵın gazlar ekige bólinedi: 1. Tábiy gazlar, yaǵnıy jer astından qazib alınatuǵın gazlar. 2. Jasalma gazlar - qattı yamasa suyıq janar maylardı qayta islew nátiyjesinde payda etinadigan gazlar. Tábiy gazlarikkiga bólinedi: 1) Taza gaz kánlerinen shıǵıwshı gazlar. Bundaytoza tábiy gazlar gaz kánlerinen qazib alınıp, onıń tiykarǵı bóleginimetan (SN4) tashkil etedi. Onıń muǵdarı 92 - 98 % ga baradı. Qalǵan bólegin bolsa basqa uglevodorodlar quraydı. Bul gazlardıń ıssılıq beriw qábileti - 34 - 39 MJ/m3. Bul gazlar hawadan jeńil.

2) Joldas gazlar. Bul gazlar jer astı qatlamlarında neft menen aralas

bolıp, neftni qazib alıw processinde ol menen birge shıǵadı hám jer júzesine

shıqqannan keyin basım tómenlewi nátiyjesinde neftdan ajraladi`. Sonıń

ushın onı joldas gazı dep ataydılar. Onıń quramında metan muǵdarı - 40 - 60 %, qalǵan bólegin bolsa basqa salmaqli uglevodorodlar tashkil

etedi. Sol sebepli joldas gazlardıń ıssılıq beriw qábileti joqarı - 45 - 50 MJ /m

3

gachayetadi.

Jasalma gazlar tórtga bólinedi:

1) Qattıyoqilg'ini hawasız orında 900 - 1100°C ge shekem qızdırıw

nátiyjesinde koks gazihosil boladı. Koks gazınıń ıssılıq beriw qábileti- 16 - 18 MJ/m

3. Olardıń tiykarǵı bólegin uglerod oksidi (SO)

quraydı. Bunnan tısqarı, olardıń quramın SO

2, N

2 S, N

2

hám

basqa gazlar quraydı.

2) Qaldıqsız gazifikatsiya gazları (generator gazları ). Bul gazlardı

alıwda qattıyoqilg'ilar hawasız orında qızdırılıp, odan keyin qızdırılǵan massa arqalıbosim astında hawa, kislorod yamasa suw bug'i jiberilse,

10

olaryoqilg'i quramındaǵı yonuvchi elementlardı ózi menen alıp shıǵadı.

Nátiyjede yonuvchi elementlardıń bir bólegi janıp, korbonad angidridke

aylanadı. Qalǵanqattiq janar maydıń quramında bolsa yonuvchi elementlar

derlik qalmaydı. Bugazlarning ıssılıq beriw qábileti talay tómen

boladı (shama menen 5, 5 MJ/m

3

) hám uwlı zatlı elementlar kóp boladı.

3) Birpara kómir kánlerinde kómir qatlamlarınıń qalıń bolmaǵanlıǵı

hám olardı páta usılında qazib alıw ekonomikalıq tárepden maqsetke muwapıq bolmaǵanlıǵı sebepli bunday kómir qatlamları qazib alınbastan,

jer astında kem hawa berip yoqilib, olar gazǵa aylantırıladı hám jer ústine

yonuvchi gaz jer astı gazifikatsiya gazlarisifatida shıǵarıp alınıp,

jergilikli gazlawtırıw sistemalarında isletiledi. Olardıń quramı, tiykarınan,

uglerod oksidi (SO), uglerod eki oksidi (SO

2), vodorod (N

2

) hám basqa

gazlardan ibarat bolıp, ıssılıq beriw qábileti úlken emes.

4) Neftni qayta islewde payda bolǵan gazlar. Neftni qaytaishlash

zavodlarında neft qızdırılıp, odan benzin, kerosin, dizel janar maysı hám

basqa suyıq janar maylar alınadı. Bujarayonda neft quramındaǵı birpara

bir salmaqli uglevodorodlar gazholatida ajralıp chiqa baslaydı. Bul gazlar

jıynap alınıp, kishimahalliy gazlawtirishda isletiledi.

1. 2. SHAHAR GAZ TA'MINOTI TIZIMLARI.

GAZ QUvURLARINING TASNIFI

Gaz trubaları odaǵı basım hám gaz trubasınıń qollanılıwına qaray

tómendegi túrlerge bólinedi:

Qollanıwı boyınsha :

a) magistral gaz trubaları ;

b) qala gaz trubası ;

v) sanaat gaz trubaları.

Magistral gaz trubaları oǵada joqarı basımda islep (5, 5 - 10 MPa),

gaz konidan qalalarǵa gaz jetkezip beredi.

Qala gaz trubaları tómendegilerge bólinedi:

1) tarqatıw gaz trubaları ;

2) qarıydarlarǵa tarmaq gaz trubaları ;

3) úy ishi gaz trubaları.

Bólistiriw gaz trubaları gazdı turarjoy ımaratlarına, sanaat hám kommunal kárxanalarǵa jetkezip beredi. Ótkeriliwi boyınsha bolsa halqasımon,

11

shiǵıp bolmaytuǵın formasında boladı. Abonent tarmaqları gazdı bólistiriw gaz

trubası arqalı qarıydarlarǵa jetkeredi. Úy ishi gaz trubaları bolsa

gazdı turar jay jayı ishinde tarqatıp, gaz ásbaplarına jetkezip beredi.

Sanaat gaz trubaları uchga bólinedi:

1) bólistiriw gaz trubalarınan sanaat kárxanasına kirgiziw;

2) sexlararo gaz trubaları ;

3) sex ishi gaz trubası.

Gaz basımına qaray qala gaz trubaları tómendegi túrlerge bólinedi:

1) tómen basım gaz trubaları - 0, 002 - 0, 005 MPa:

a) egerde jasalma gaz berilip atırǵan bolsa, 200 mm sım. úst.

(0, 002 MPa);

b) tábiy gaz ushın basım - 300 mm sım. úst. (0, 003 MPa);

v) suyultirilgan gaz bolsa, basım - 400 mm sım. úst. (0, 004 MPa);

g) egerde hár bir qarıydar úyinde óziniń gaz basımın pasaytiruvchisi bolsa, tarmaqta basım 500 mm sım. úst. bolıwı múmkin.

Tómen basım gaz trubalarına, tiykarınan, turar jay ımaratları, xojalıq xizmet kórsetiw kárxanaları jalǵanadı. Bunda qarıydardıń saatlıq gaz

sarpı 50 m

3

/soatdan kem bolıwı kerek. Sebebi úlken gaz sarpın tómen

basımda uzatıw ushın úlken diametrli gaz trubaları qurıw kerek. Bul

bolsa ekonomikalıq tárepten mápsiz.

Egerde qarıydardıń gaz sarpı 50 - 150 m3

/soat bolsa hám texnikalıq

ekonomikalıq esaplar menen mólsherlengen jumıs tiykarlab berilsa, bunday

qarıydardı da tómen basım gaz trubaına jalǵaw múmkin;

2) orta basım gaz trubaları - 0, 005- 0, 3 MPa.

Bul túrdegi gaz trubalarına sanaat kárxanaları hám tómen basım gaz

trubaına gaz jetkezip beretuǵın GRPlar jalǵanadı ;

3) joqarı basım gaz trubası - 0, 3- 0, 6 MPa.

Bunday túrdegi gaz trubalarına iri qarıydarlar jalǵanadı. Bunnan

tısqarı, bul gaz trubaınan GRP arqalı orta yamasa tómen basım trubaları

da támiyinlenedi;

4) joqarı basım gaz trubaları - 0, 6 - 1, 2 MPa.

Bunday gaz trubaları qala átirapında yarım halqasımon yamasa halqasımon formada ótkerilip, odan iri qarıydarlar hám de qala

joqarı hám orta basım gaz trubaları GRP arqalı támiyinlenedi. Hár túrlı

basım daǵı gaz trubaları tek GRP arqalı bir-birine jalǵanadı.

12

1. 3. SHAHAR GAZ TIZIMLARINING TURLARI

Qala gaz sistemasın gaz trubaları quraydı. Olardaǵı basımdıń

túrlerine qaray qala gaz sistemaları tómendegilerge bólinedi:

a) bir basqıshlı sistemalar ;

b) eki basqıshlı sistemalar ;

v) úsh hám kóp basqıshlı sistemalar.

Sistemaların tańlawda qalanıń júzesi, ulıwma tutınıw etiletuǵın

gaz muǵdarı, gaz dereginiń túri, gazlawtirishning aldınma -keyin

bolıwı hám ekonomikalıq tárepleri inabatqa alınıwı kerek.

1. Bir basqıshlı gazlawtırıw sistemaları (1. 1- súwret). Bunday sistemada

tek tómen basımlı gaz trubaları qollanıladı. Bunday sistema jumısshı

posyolkalarda, kishi awıllarda isletiliwi múmkin. Bunda tek

tómen basım daǵı gaz trubaları ótkeriledi. Sol sebepli bul bir basqıshlı dep ataladı. Olar tek turar jay ımaratları hám mayda kárxanalardı

támiyinleydi. Bunday sistemalarda tek tómen basım bolǵanı ushın úlken

diametr degi trubalar qoyıwǵa tuwrı keledi. Bul ekonomikalıq tárepden

mápsiz.

1. 1- súwret. Bir basqıshlı gaz bólistiriw

sızılması :

1 - magistral gaz trubası ; 2 - gaz retlew

stansiyası (GRS); 3 - halqasımon tómen basım

gaz trubaları ; 4 - qarıydarlarǵa tarmaq ;

5 - shiǵıp bolmaytuǵın gaz trubaları.

1. 2- súwret. Eki basqıshlı gaz bólistiriw

sızılması :

1 - magistral gaz trubası ; 2 - gaz retlew

stansiyası (GRS); 3 - orta yamasa joqarı basım

(6 at.ge shekem ) gaz trubaları ; 4 - tarmaq GRPlari;

5 - obiekt GRPlari; 6 - tómen basım gaz trubalarınıń tarmaǵı ; 7 - gaz trubalarınıń temir joldan qap ishinde ótiwi; 8 - dyuker;

9 - sanaat kárxanası.

13

2. Eki basqıshlı gazlawtırıw sistemaları (1. 2- súwret). Bunday sistemalar

kishi vao'rta qalalarda qollanilib, orta hám tómen basım gaz trubaları isletiledi. Orta basımnan sanaat kárxanalar hám tómen basım gaz

tarmaqları GRP arqalı támiyinlenedi. Basımdı asırıw gazlawtırıw

sistemasında kishilew diametr degi trubalar isletiw imkaniyatın beredi. Bul

bolsa aqshalardı tejewge júrgizedi. Lekin basımdı asırıp barıw

sistemanı isletiwde úlken talaplar qóyadı.

Tómen basım gaz trubalarına turar jay ımaratları hám mayda xojalıq

xızmet kárxanaları jalǵanadı. Bunday sistema bir basqıshlı sistemaǵa salıstırǵanda

qolaylı bolıp tabıladı hám bunday sistemanıń ótkeriw qábileti úlken, tómen basımlı

gaz trubalarında birdey basımdı támiyinlewge járdem beredi. Usınıń menen

bir qatarda, bunday sistemalarǵa qawipsizlik tárepden joqarılaw talaplar

qóyıladı.

3. Úsh hám kóp basqıshlı gazlawtırıw sistemaları (1. 3- súwret hám

1. 4- súwret). Úsh hám kóp basqıshlı sistemalar járdeminde úlken qalalar gazlawtırıladı. Sebebi eki basqıshlı sistemalar qollanılǵanda,

1. 3- súwret. Úsh basqıshlı gaz

bólistiriw sızılması :

1 - magistral gaz trubası ; 2 - gaz

retlew stansiyası (GRS); 3 - joqarı

basım gaz trubası ; 4 - gazgolder

stansiyaları ;5 - GRPlar; 6 - orta

basım gaz trubası ; 7 - tómen basım

qarıydarlarına tarmaqlar.

1. 4- súwret. Kóp basqıshlı gaz bólistiriw sızılması :

1 - magistral gaz trubası ; 2 - gaz retlew stansiyası

(GRS); 3 - qadaǵalaw -sazlaw punktleri; 4 - gazgolder

stansiyaları ; 5 - gaz retlew punktleri (GRP); 6 - joqarı basım (20 at) gaz trubaları halqası ; 7 - joqarı

basım (12 at) gaz trubaları halqası ; 8 - joqarı basım

(8 at) gaz trubaları halqası ; 9 - orta basım (3 at)

gaz trubaları halqası ; 10 - orta basım (1 at) gaz

trubaları halqası ; 11 - jer astı gaz bazası.

14

orta basım gaz trubalarınıń diametrleri kútá úlken bolıwı talap

etiledi hám pútkil qala aymaǵı boyınsha joqarı basım gaz trubaları

ótkeriwde kóshelerdiń torligi gaz trubalarınan jay hám imaratlarǵa shekem qawipsizlik maydanınan talap etiletuǵın aralıqlardı támiyinlew

qıyınshılıq tuwdıradı. Bunday sistemalarda tómen, orta hám joqarı basım

gaz trubaları isletilip, GRSdan shıqqan joqarı basım gaz trubaları

iri gaz qarıydarlarına (GRES, TES, rayon qazanxonalari, ximiya

kombinatları hám basqalar ) gaz jetkezip beredi. Bunnan tısqarı,

bul gaz trubalarınan GRPlar járdeminde orta basım gaz trubaları

támiyinlenedi. Orta basım gaz trubaları bolsa sanaat, kommunal-xojalıq

kárxanaları qazanxonalari hám de GRPlar járdeminde tómen basım gaz

trubaların gaz menen támiyinleydi. Tómen basım gaz trubaları bolsa, tiykarınan, turar jay binalardı hám saatlıq gaz sarpı 50 m

3

/soat den aspaǵan

kishi xojalıq -kommunal hám ulıwma awqatlanıw mákemelerin gaz

menen támiyinleydi.

1. 4. GAZLASHTIRISH TARMOQLARINING AHOLI YASHASH

PUNKTLARI REJASIDA JOYLASHISHI BO'YICHA TASNIFI

Rejede jaylasıwı boyınsha gazlawtırıw sistemaları eki túrge bólinedi: halqasımon, shiǵıp bolmaytuǵın yamasa tarmaqlanǵan sistemalar.

Halqasımon sistemalar óz-ara baylanıslı bolǵan tutas, halqasımon gaz

trubalarınan ibarat boladı. Bunday sistemanıń tiykarǵı abzallıǵı olardıń

isenimligi bolıp tabıladı. Sebebi gazlawtırıw sistemasınıń qandayda -bir uchastkasında

avarıya júz bolıp, gaz aǵımı tuyıqılıp qalsa, avarıya bolǵan uchastkadan keyin jaylasqan (gaz aǵımı boyınsha ) qarıydarlarǵa gaz

qońsılas halqasımon truba arqalı jetip baradı hám qarıydarlardıń

gazsız qalıwǵa jol qoyılmaydı. Lekin bunday sistemalardıń kemshiligi olardaǵı gaz trubaları ulıwma uzınlıǵınıń úlkenligi hám nátiyjede

qurılısqa kóp kapital aqsha talap etiwi bolıp tabıladı.

Tarmaqlanǵan shiǵıp bolmaytuǵın sistemalar qalanıń hár tárepine tarmaqlanǵan shiǵıp bolmaytuǵın gaz trubalarınan ibarat boladı. Trubalardıń aqırǵı

uchastkaları óz-ara tutasmaǵan. Sol sebepli bunday sistemalarǵa

kemrek kapital aqsha sarp etiw bolıp, qurılıs arzanǵa túsedi. Lekin

bunday sistemalardıń qandayda bir jayında avarıya bolsa, sol orından keyin

15

jaylasqan (gaz aǵımı boyınsha ) qarıydarlar gazsız qaladı. Sonıń

ushın qalalarda gaz támiynatınıń isenimliligin asırıw maqsetinde

kapital ǵárejetler kóbirek sonda da, halqasımon sistemalar qollanıladı.

Tarmaqlanǵan shiǵıp bolmaytuǵın sistemalar kishi xalıq punktlerinde, sanaat

kárxanaları aymaǵında hám de qandayda bir qalanı gazlawtırıw procesi baslanıwında qollanılıwı múmkin. Bunda aldın qalanıń hár tárepine

shiǵıp bolmaytuǵın tiykarǵı gaz trubaları ótkerilip, tiykarınan, gaz qarıydarları

birinshi náwbette támiyinlenedi, keyinirek bolsa gazlawtırıw rawajlantirilib, shiǵıp bolmaytuǵın gaz trubaları óz-ara tutastiruvchi gaz trubaları

menen ulanib, halqasımon gazlawtırıw sistemaların payda etiwi múmkin.

Sol sebepli shiǵıp bolmaytuǵın sistemalar keleshektegi halqasımon gazlawtırıw

sistemalarınıń tiykarın uyımlastırıwı múmkin.

1. 5. GAZLASHTIRISH TIZIMLARINING TUZILISHI

vA ULARNI O'TKAZISH USULLARI

Qala gaz trubaları quramalı injenerlik imaratları bolıp,

qarıydarlardı gaz menen qawipsiz hám úzliksiz támiyinlewge xızmet

etedi. Gazlawtırıw sistemalarınıń isenimli islewi proektlestiriw dáwirinde

qabıl etilgen gaz bólistiriw sxemasınıń konstruktiv tuwrı hal

etilgenligine hám de orınlanǵan qurılıs -montaj jumıslarınıń sapasına

baylanıslı. Qalalarda gaz trubaları, tiykarınan, jer astı usılı boyınsha

ótkeriledi. Jer ústi ótkeriw usılı kem qollanilib, tiykarınan, tábiy hám

jasalma tosqınlıqlardı kesip ótiwde hám de ayırım qarıydarlar aymaǵında

jergilikli jaǵdayǵa kóre jer astı usılın qóllaw múmkin bolmasa

yamasa ekonomikalıq tárepden maqsetke muwapıq bolmasa, jer ústi usılı

qollanıladı.

Qala gazlawtırıw sistemaları polat trubalardan qurıladı. Sebebi

olardıń uzınlıǵı úlken, bir-birine jalǵaw sabıw menen atqarıladı

hám bunıń nátiyjesinde jalǵanǵan jaylardıń qısıqlıǵı támiyinlenedi. Jer

astı gaz trubaların korroziyadan (shırıwdan, dárz ketiwden) saqlaw

maqsetinde olarǵa korroziyaga qarsı qatlam (izolatsiya) o'raladi.

Suwıq kúnlerde gaz quramındaǵı suw puwi kondensatsiya boladı.

Kondensat trubalardıń eń tómen jaylarında jıynalıp, gaz jolin to'sib

qoyıwı múmkin. Bunıń aldın alıw maqsetinde trubalar, álbette,

16

qıya etip jatqızıladı hám de olardıń eń tómen jaylarında kondensat

jıynawıshlar ornatıladı hám olar arqalı jıynalǵan kondensat waqıtı -waqıtı

menen shıǵarıp taslanadı.

Gaz trubalarınıń ayırım bóleklerine yamasa qarıydarlarǵa gaz

be-rishni toqtatıw ushın gaz trubalarına kran yamasa zadvijkalar, yamasa

tómen basım gaz trubalarına gidrozatvorlar ornatıladı. Jer astı trubalarınan gaz shıǵıp atırǵanın anıqlaw ushın qadaǵalaw naychalari hám de

jer astı trubaları izolatsiyasining jaǵdayın tekseriw, elektr toklarınıń

baǵdarı hám kernewin anıqlaw ushın qadaǵalaw punktleri ornatıladı.

1. 6. GAZ TARMOG'INI O'TKAZISH

Gaz bólistiriw punktlerinen shıǵıp, gaz kirisiw trubaları arqalı

bınaǵa kiredi. Turar jay ımaratları ushın gaz trubalar sokol arqalı

tekshe katagi yamasa asxanaǵa kirgizetuǵın etip joybarlanadı. Sokoldan

ótkeriletuǵın truba diywalidıń minimal qalıńlıǵı qızdırıp, dumalatib

tayarlanǵan 3, 5 mm li jiksiz polat trubalardan jıynaladı.

Sırtqı gaz trubası jerden ótkerilgende, zadvijka jer júzesinen ko'pi

menen 1500 mm bálent ornatılıp, aspa metall shkaf ishine alınadı.

Trubalar bınanıń sırtqı diywalınan ótkerilip, sokol arqalı kiritilgende de, zadvijka sonday biyiklikke ornatıladı, lekin metall

shkaf etińmeydi. Zadvijka shpindelining gellegi háwli qatlamı

júzesine shiǵarıladı hám metall qalpoq ishine alıp qóyıladı. Shpindelni

zaqım aliwden saqlaw ushın oǵan truba qap kiydiriladi. Kirgiziw

trubasınıń diametri tutınıw etiletuǵın gaz muǵdarına qaray saylanadı. Eń kishi diametr - 50 mm, trubalar sırtqı magistral tárepke

keminde 0, 003 m qıyalıqta ótkeriledi.

Gaz tarmaǵı trubaları menen suw tarmaǵı, ıssılıq tarmaǵı hám de

kanalizaciya magistrallari arasındaǵı aralıq - vertikal boyınsha keminde

0, 15 m, gaz trubalar menen elektr hám telefon kabellar arasındaǵı aralıq

keminde 0, 5 m bolıwı kerek.

Jerge jatqızılatuǵın polat gaz trubalardı korroziyadan saqlaw

ushın izolatsiya oraw kerek.

Trubanıń ayırım uchastkaları presslab jalǵanadı. Gaz truba sınalǵannan keyin, japsarlap jalǵanǵan jaylar tikkeley transheyaning ózinde

izolatsiyalanadi.

17

Turar jay hám jámiyetlik ımaratlarına kirgizetuǵın gaz trubalardı názerden

keshirim qolay bolǵan, adam elsiz bólmelerge (tekshe katekleri, asxanalar, dálizlerge) ornatıw kerek. Gaz truba basqa kommunikatsiyalar menen birge ótkerilgende, onı basqa trubalardan

tómenlew yamasa olar menen bir júzede jaylastırıw, usınıń menen birge, barlıq

trubalardı názerden keshirim hám remontlaw qolay bolıwı kerek.

Gaz truba ústinleri hám ishki tarmaqlardı turar jay bólmelerinen

o'tka-zishga jol qoyılmaydı.

Gaz ústinleri ruxlanmagan polattan jasalǵan suw-gaz trubalarınan

rezba járdeminde yamasa sabıw jolı menen jıynaladı. Ústinler oradan ótetuǵın jaylarǵa úlkenlew diametrli truba bóleklerinen pısenler

qóyıladı, pısendiń tómengi uchi pátik júzesinde bolıwı kerek. Pısen poldan

50 mm shıǵıp turıwı kerek, keri jaǵdayda, polni juwıw waqtında pısenge suw

kirip ketiwi múmkin. Pısen menen truba arasındaǵı boslıqqa smolalangan talshıqlar tiqiladi, qalǵan 10 mm jayına bolsa bitum qóyıladı. Qapda

rezbali yamasa japsar birikpeler bolmawi kerek.

Xojalıqlardıń jaylasıwına qaray, gaz ústinleri jalan qat daǵı

bir yamasa bir neshe shańaraqǵa gaz beretuǵın etip ornatıladı. Shańaraqǵa baratuǵın hár qaysı tarmaqqa tıǵınlı kran, krandan keyin

sgon ornatıladı.

Ímaratlarda gaz trubalardı ashıq ótkeriw usınıs etiledi. Gaz trubalardı diywal daǵı salmalardan ótkerip, ústine ańsatǵana alınatuǵın

tosıq qoyıwǵa jol qóyıladı. Kanallarda ventilatsiya bolıwı kerek.

Gaz trubalar áynek, qapı orınlarındı kesip topırlıǵı kerek. Adam

ótetuǵın orınlarda gaz trubalar poldan keminde 2 m bálent bolıwı

kerek.

Qurılıs jayları, tarmaqlar hám armatura jaqinına tayansh ornatıw

kerek. Gaz trubaların ventilatsiya kanalları, pátalar hám morılar

arqalı ótkeriwge jol qoyılmaydı.

Gaz trubaları hám elektr sımları yamasa kabellarni bólme ishinde óz-ara

jaylastırıwda tómendegi shártlerge ámel qılıw kerek:

- parellel ótkerilgende aytaqırlasqan elektr sımı yamasa kabeldan

gaz truba diywaliǵa shekem keminde 250 mm aralıq bolıwı kerek;

- elektr sımı jasırın yamasa truba ishine alıp ótkerilgende bul aralıq

50 mm ge shekem qısqartirilishi múmkin (diywal daǵı salma yamasa truba

diywalınan esaplanǵanda );

18

- gaz truba elektr sımı yamasa kabel menen kesiwetuǵın orınlarda olar

arasındaǵı aralıq keminde 100 mm bolıwı kerek;

- turar jay hám jámiyetlik ımaratları ushın tarmaq sımlarınıń gaz truba

menen zıyansiz kesesiwi názerde tutıladı. Lekin bunda elektr sımı rezina

yamasa ebonit truba ishine alınıwı, rezina yamasa ebonit truba gaz trubanıń eki tárepine 100 mm shıǵıp turıwı kerek.

- gaz trubanıń bólistiriw yamasa kommutatsiya elektr shiti, yamasa

shkaf diywalınan uzaqlıǵı keminde 500 mm bolıwı kerek.

- kernew 100 v ge shekem bolǵanda, bólmeler ishinde gaz truba menen

ashıq tok sımlarınıń júzimli bólimleri arasındaǵı aralıq keminde 1000 mm

bolıwı kerek.

- gaz truba suw tarmaǵı, kanalizaciya hám basqa trubalar menen

kesiliskende trubalar arasındaǵı aralıq keminde 20 mm bolıwı kerek.

Qurıtılǵan gaz trubaların jay ishinen qiyalatmay ótkeriw múmkin. Zárúr jaǵdaylarda sanaat kárxanalarınıń sexlarınan ótkeriletuǵın

bólistiriw gaz trubalarında kondensat jıynawıshlar yamasa kondensat

to'kiladigan shtutserlar názerde tutılmaqtası kerek.

Tiykarlar, orayopmalar, tekshe maydanshaları, sonıń menen birge, diywal hám pardevorlar tutasǵan orınlardaǵı gaz trubalardıń polat trubalardan etilgen qaplar ishinen ótetuǵın jaylarında uchma-úsh tutasmalar bolmawi kerek. Gaz truba menen qap arasındaǵı boslıqqa

smolalangan tozǵaq tiqiladi hám bitum qóyıladı. Qaptıń uchi

qurılıs konstruksiyalarınan 50 mm shıǵıp turıwı kerek.

Tarmaqtıń ayırım uchastkaların hám gaz úskenelerin jalǵaw ushın gaz

truba tarmaǵına konussimon tıǵınlı bronza gaz kranlari ornatıladı.

Kirisiw trubalarına, ústinlerden xojalıqlarǵa jiberiletuǵın tarmaqlarǵa shoyın kranlar ornatıwǵa ruxsat beriledi.

Tıǵınlı kran korpusınıń joqarı bóleginde tıǵın konusining joqarı

bólegine buralgan shpilka ushın oyıq boladı. Shpilka cheklegish wazıypasın oteydi. Ol kran tıǵının tek 90 darajaga burıwǵa jol qóyadı.

Tıǵındıń kvadrat gellegi uchida sızıqsha bar. Eger sızıqsha truba

oǵına bóylama tursa, kran ashıq, eger truba oǵına kese kelse,

kran tuyıq boladı.

19

1. 7. GAZ SARFINING MAvSUMIY O'ZGARISHLARINI

ROSTLASH

Gazdıń sarpı saat, kún hám jıl dawamında ózgerip turadı. Magistral gaz

trubalarınan ótip atırǵan gazdıń muǵdarı ózgermeytuǵın. Sol sebepli

tutınıw azayǵan waqıtta artıqsha gazdı qandayda bir orında saqlap, tutınıw

kóbeygen waqıtta jıynalǵan gazdı gaz trubaınan kiyatırǵan gazǵa

qosıp, qarıydarlardıń maksimal zárúriyatın orawǵa jiberiledi.

Gaz isletiw tegis emeslikleri saatlıq, sutkalıq hám máwsimiy boladı. Sutkalıq tegis emeslikte keshesi sarp etiw azayadı, kúndiz asadı. Bunı oraw

ushın magistral gaz trubalarınıń qalaǵa jaqın orındaǵı geometriyalıq

kóleminden paydalanıladı, yaǵnıy keshesi qalada sarp etiw azayǵanda magistral trubadan kiyatırǵan gaz ol jaǵdayda jıynalıp, truba daǵı basım asıp

baradı, yaǵnıy gaz jıynaladı. Kúndiz bolsa sarp etiw asqanda, jıynalǵan gaz

qarıydarlarǵa berilip, magistral gaz trubalaridagi artıqsha basım

pasayadi.

Máwsimiy tegis emeslikti oraw ushın bolsa jer astı gaz bazalarınan

paydalanıladı. Gaz bazaları retinde iri qalalar qasındaǵı gaz-neft

kánlerinen paydalanıw múmkin. Egerde bunday eski kánler bolmasa,

geologik qıdırıw jumısları menen qala qasından gewek, suwlı jer astı

strukturaları anıqlanıp, olar jer astı gaz bazası (podzemnoye xranilishe

gaza PXG) retinde isletiliwi múmkin. Bunda gewek qatlamlarınıń tóbe bólegi bekkem, tıǵız qatlamnan ibarat bolıwı kerek. Bul

bazalarǵa jaz waqtında artıqsha gaz qamalıp, gúzek hám qıs waqtında gaz

tutınıwı asqanda, jıynalǵan gaz magistral gaz trubaınan kiyatırǵan

gaz menen birge qarıydarlarǵa beriledi. Bunnan tısqarı, ótken

ásirdiń elliginchi-alpısinchi jıllarında gaz saqlaw ushın gazgolder

stansiyaları qurılǵan. Olarda 0, 8 - 1, 1 MPa basımǵa mólsherlengen

silindirsimon yamasa sharsimon polat cisternalardan paydalanılǵan. Gazgolder stansiyaları da tek sutkalıq hám saatlıq tegis emeslikti orawǵa

isletilingen. Házirgi waqıtta bunday stansiyalar isletilmaydi, sebebi olar

qáwipli, kóp metall sarplanadı. Házirgi dáwirde iri qalalar aldında,

tiykarınan, jer astı gaz bazaları qurılǵan.

Jer astı gaz bazaları salıstırǵanda qawipsiz hám kóp muǵdarda gaz saqlawǵa xızmet etedi. Olardı qurıw hám úskenelew ushın kóp aqsha

sarp etiw etiledi. Jer astı gaz bazası qurıw ushın jer astı strukturasınıń

20

gewekligi 15 % ten kem bolmawi kerek hám de gewek qatlam

ústindegi tıǵız qatlamdıń qalıńlıǵı 15 m den kem bolmawi kerek.

Gaz tutınıwı máwsimiy tegis emesligin oraw ushın gazda máwsimiy isleytuǵın sanaat kárxanaları hám ıssılıq elektr stansiyalarınan

paydalanıladı. Bunday kárxanalar jaz mawsimında gazda isleydi, lekin

qizdırıw dáwiri baslanıwı menen rezerv janar may (kómir yamasa mazut)

qosıwǵa ótkeriledi.

1. 8. YER OSTI GAZ QUvURLARINING KO'CHADA

JOYLASHISHI

Jer astı gaz trubaları qalalarda, tiykarınan, kóshediń reys

jolları tagidan ótkeriledi. Egerde kóshelerde keń piyada jolları

bolsa yamasa otlaqlar bolsa, olar tagidan ótkeriw maqsetke muwapıq, sebebi reys jolların buzıw hám qayta tiklew qımbat turadı. Gaz

trubaların ótkeriwde gaz trubaları menen jay, jer astı hám jer ústi

imaratları hám terekler aralıǵinda málim aralıqtı támiyinlew kerek.

Bul aralıqlar texnikalıq sharayatlarda hám qurılıs qaǵıydalarında keltirilgen.

Usılar menen tanısıp shıǵamız.

1. Jer astı gaz trubası menen jay arasındaǵı aralıq tómendegishe

bolıwı kerek:

a) tómen basım gaz trubaları ushın - keminde 2 m;

b) orta basım gaz trubaları ushın - keminde 4 m;

d) joqarı basım gaz trubaları (0, 3 - 0, 6 MPa) ushın - keminde 7 m;

e) joqarı basım gaz trubaları (0, 6 - 1, 2 MPa) ushın - keminde 10 m.

Bul aralıqlar jer astı gaz trubalarınan gaz chiqa baslaǵanda

onıń jay ishine kirmewin támiyinley almaydı, lekin kirisiw qáwpin

azaytadı.

2. Jer astı gaz trubası menen tramvay jolınasha bolǵan aralıq :

a) tómen hám orta basım gaz trubalar ushın jaqın relsgeshe bolǵan

aralıq keminde 2, 8 m bolıwı kerek;

b) joqarı basım gaz trubaları ushın keminde 3, 8 m bolıwı kerek.

3. Temir jol relsine shekem bolǵan aralıq :

a) tómen basım ushın - keminde 3, 8 m;

b) orta basım ushın - keminde 4, 8 m;

21

d) joqarı basım ushın (0, 3 - 0, 6 MPa) - keminde 7, 8 m;

e) joqarı basım ushın (0, 6 - 1, 2 MPa) - keminde 10, 8 m;

Bul aralıqlar gaz trubaların jatqızıw hám remontlaw jumısların orınlaw waqtında transport háreketin toqtatmasdan aparıwǵa múmkinshilik

beredi.

4. Tereklerden keminde 1, 5 m aralıqta ótiw kerek, sebebi odan jaqın bolsa, qándek qaziganda, terektiń túbiri kesilib ketedi.

Bunnan tısqarı, trubadan gaz chiqa baslasa, terek túbirlerine tásir

etip, onı quritadi.

5. Elektr kabeli menen jer astı tómen hám orta basım gaz trubası arasındaǵı

aralıq keminde 1 m bolıwı kerek. Egerde joqarı basım bolsa, keminde

2 m bolıwı kerek. Bul aralıqlar qándek qaziganda yamasa remontlaw

jumısları alıp barılǵanda kabelni úzip jibermaslik ushın kerek.

6. Gaz trubası menen suw tarmaǵı arasındaǵı aralıq :

a) tómen basım ushın - 1, 0 m;

b) orta basım ushın - 1, 0 m;

d) joqarı basım ushın (0, 6 MPa ga) - 1, 5 m;

e) joqarı basım ushın (1, 2 MPa ge shekem ) - 2, 0 m.

7. Gaz trubası menen kanalizaciya arasındaǵı aralıq :

a) tómen basım ushın - 1, 0 m;

b) orta basım ushın - 1, 5 m;

d) joqarı basım ushın (0, 6 MPa ge shekem ) - 2, 0 m;

e) joqarı basım ushın (1, 2 MPa ge shekem )- 5, 0 m;

8. Íssı suw uzatıw sisteması kanalınıń sırtqı diywalınan gaz trubaına shekem bolǵan aralıq :

a) tómen, orta, joqarı basım (0, 6 MPa ge shekem ) ushın - 2 m;

b) joqarı basım (0, 6 - 1, 2 MPa) ushın - 4 m.

Bul aralıqlar gaz trubalarınan gaz chiqa baslaǵanda basqa jer

astı imaratlarına kirisiw qáwpin azaytadı.

9. Egerde bir qándekte 2 gaz trubası ótken bolsa, trubalar diametri d Θ 300 mm bolsa, olar arasındaǵı aralıq keminde 0, 4 m bolıwı

kerek. Egerde trubalar diametri d>300 mm bolsa, truba diywalları

arasındaǵı aralıq keminde 0, 5 m bolıwı kerek.

Bul aralıq trubalardı isletiw processinde olardı tekseriw hám de

ońlaw jumısların aparıw ushın zárúr. Jer astı gaz trubalarınan

gaz shıqqanda, ondaǵı boslıqlar arqalı uzaq aralıqlarǵa tarqa-

22

lishi múmkin. Sol sebepli gaz trubaları ılajı bolǵanınsha basımsız

isleytuǵın trubalardan uzaǵıraq bolǵanı maqul, sebebi gaz olar

arqalı ımaratlarǵa kirisiw múmkin.

1. 9. YER OSTI GAZ QUvURLARINING CHUQURLIGI,

NISHABLIGI, XANDAQ TAGI

Gaz trubalarınıń tereńligi sonday

bolıwı kerek, ol tereńlikte topıraq

qatlamı esabına mexanik tásirden

saqlanǵan bolıwı kerek. Qalalar

ushın trubanıń minimal tereńligi

truba tepasidan jer maydanıǵa shekem keminde

0, 8 m bolıwı kerek. Qaladan sırtda, reys joq orınlarda keminde 0, 6 m

bolıwı kerek. Bunnan tısqarı, trubanıń

jatqızıw tereńligi gazdıń ızǵarlıǵına

baylanıslı. Egerde ızǵar gaz bolsa, gaz

trubaın jerdiń muzlaw qatlamınan

tereńrek jaylastırıw kerek, sebebi

gaz daǵı ızǵarlıq kondensatsiya boladı

jáne bul suyıqlıq muzlab, gaz trubaın

jasırıp qoyıwı múmkin.

Qurıtılǵan gaz trubaların bolsa jerdiń muzlaw qatlamında da jaylastırıw múmkin. Gazdıń ızǵarlıǵına qaramastan, gaz trubaları qıya ótkeriliwi

kerek, sebebi gaz daǵı suw puwi kondensatsiya bolǵanda, olar truba -dıń

qıyalıǵı boyınsha oqib barıp, trubanıń eń tómen jayında toplandı.

Bul jerde kondensat jıynawıshlar (KY) ornatıladı (1. 5- súwret) hám ol arqalı

jıynalǵan kondensat shıǵarıp taslanadı.

Minimal qıyalıq (i = 0, 002) úlken diametr degi trubalar ushın

jetkilikli esaplanadı. Lekin trubalar diametri kishilew bolsa (d Θ 150

mm), qıyalıqtı úlkenlew alıw kerek. Sebebi kishi trubalardıń

1. 5- súwret. Kondensat jıynawısh

(UG - 5 - 63)

1- korpus ; 2 - kondensatni shıǵarıp

barıw trubası ; 3 - jerge jalǵanǵan elektrod ; 4 - kover astındaǵı beton kópshik;

5 - kover; 6 - truba jer arasındaǵı

potensiallar ayırmashılıǵın ólshew ushın

kontakt plastinkası.

23

kesimi kishi bolǵanlıǵı ushın trubalar cho'kkan waqıtta ol jaǵdayda suw

toplanıp, gazdıń jolin jasırıp qoyıwı múmkin.

Jer astı gaz trubaları qurıwda qándek tagining sapası úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Sapasız orınlanǵan jer jumısları ekspluataciya dáwirinde gaz

támiynatına, trubalardıń bekkemligine tásir kórsetiwi múmkin.

Joybarǵa salıstırǵanda tereń jaylar qum menen toldırılıp, zichlanib,

tegisleniwi zárúr. Egerde qándek taslaq orınlardan qazilsa, ol jaǵdayda qándek tagining tegis emeslikleri 10 yamasa 15 sm qalıńlıqta qum sepilib, tegisleniwi kerek. Tegislanmasa, taslardıń ótkir qırları gaz trubasınıń

izolatsiyasini isten shıǵaradı hám gaz trubası korroziyasini tezlestiredi.

1. 10. YER OSTI GAZ QUvURLARINING HAR XIL TABIIY vA

SUN'IY TO'SIQLAR BILAN KESISHISHI

Gaz trubaları ótkeriw waqtında hár túrlı tosıqlar menen kesesiwi

múmkin. Bunday tosıqlarǵa dáryalar, jarlıqlar, temir jol, avtomobil

jolları hám hár túrlı jer astı imaratları kiredi. Magistral gaz trubaları

menen temir jolları kesiliskende, gaz trubaları futlyar (qap ) ishinde

ótkeriledi (1. 6 - súwret).

Qap gaz trubaları temir

jol ızları hám de avtomobil

jolı tagidan ótkende gaz

trubaınan gaz shıǵıwınıń

hám de órt shıǵıwınıń

aldın alıw ushın qollanıladı.

Bunnan tısqarı, gaz trubası

jatqızıw dáwirinde transport háreketin toqtatmasdan qurılıs

jumısların tesip ótiw usılında

aparıwǵa múmkinshilik beredi.

Qap metal trubadan tayarlanadı. Bunda gaz trubanıń

diametri d

truba

Θ 200 mm bolsa,

qap diametri d

G'

=d

truba

+100

mm bolıwı kerek.

1. 6 - súwret. Gaz trubalarınıń temir jol menen

kesilisiw sxeması :

1 - sham (vityajnaya svecha); 2 - bitum;

3 - futlyar (qap ); 4 - gaz trubası.

24

Egerde dquvur>200 mm bolsa, gilof diametri d

G'

=d

truba+200 mm

bolıwı kerek. Qap ishindegi gaz trubaları ılajı bolǵanınsha bir pútkil

trubadan tayarlanishi kerek. Qaptıń úshleri salnik menen zichlanadi

hám de qaptıń bir uchiga qadaǵalaw trubası yamasa sham jalǵanadı. Egerde

qap ishindegi trubadan gaz chiqa baslasa, ol qadaǵalaw trubası yamasa

sham arqalı qawipsizlew orından shıǵarıp jiberiledi. Egerde jer astı gaz

trubaları kanalizaciya kollektorların yamasa soǵan uqsas kanal yamasa

kollektorlardı kesip o'tsa, gaz trubası qap ishinde ótkeriliwi kerek.

Bunda da qaptıń diametri aldınǵı sxemaǵa uqsap qabıl etiledi.

Jer astı gaz trubası menen suw tarmaǵı, kanalizaciya kesilisken waqıtta

olar arası -dagi aralıq 15 sm den kem bolmawi kerek. Gaz trubası

menen ıssılıq tarmaǵı kanalı arasındaǵı aralıq keminde 20 sm bolıwı

kerek. Gaz trubası menen kabel arasındaǵı aralıq keminde 0, 5 m bolıwı

kerek. Egerde kabel asbestosement truba ishinen ótken bolsa, ol jaǵdayda

0, 25 m bolıwı múmkin.

1. 11. GAZLASHTIRISH TIZIMLARIDA ISHLATILADIGAN

QUvURLAR vA GAZ QUvURLARINING USKUNALARI

Gazlawtırıw sistemalarında ulıwma ǵárejettiń 60 % gachasini trubalardıń bahası quraydı. Gazlawtırıw sistemalarında, tiykarınan, polat

trubalardan paydalanıladı, sebebi polat trubalardıń uzınlıǵı úlken

boladı hám polat trubalardı sabıw usılında jalǵaw ańsat. Lekin

polat trubalar korroziyaga beyim bolıp tabıladı. Sol sebepli jer astı trubaları

korroziyaga qarsı koplama (izolatsiya) menen o'raladi. Awıl sharayatında gazdıń basımı 0, 3 MPa ge shekem bolsa, jer astı gaz trubalarında

politilen trubalarınan (GOST 18599 - 73) paydalanıw kerek. Bunda

trubanıń tereńligi keminde 1 m bolıwı zárúr. Polat trubalar kem

uglerodlı bolıwı hám jaqsı japsarlanıwı kerek. Gazlawtırıw sistemalarında tómendegi túrdegi polat trubalar isletiledi:

Jiksiz polat trubalar (GOST 8732 - 78; dsh

=45 - 3225 mm). Bul

trubalar jer astı hám jer ústi gaz trubalarında isletiledi.

Úy ishi gazlawtırıw sistemalarında suw-gaz ótkeriwshi trubaları

(GOST 3262 - 75; d

sh

=15; 32; 40 ; 50 mm).

Elektr kepserlengen tuwrı jikli trubalar (GOST 10. 705 - 80;

d

sh

=10 - 530 ; GOST 10. 706 - 76 ; d

sh

= 630 - 1220 mm).

25

Elektr kepserlengen spiral jikli trubalar (GOST 8732 - 78;

d

sh

=45 - 325 mm).

Gaz trubaları, tiykarınan, gaz sabıw jolı menen (trubanıń

diametri d

sh

Θ50 mm bolsa ) hám de elektr sabıw jolı menen

jalǵanadı. Rezbali jalǵaw tek gaz úskenelerin trubaǵa jalǵaw jaylarında

isletiledi. Egerde qawipsizlikti inabatqa alıp, jay ishinde sabıw

jumısın aparıw múmkin bolmasa, ol jaǵdayda rezba járdeminde trubalardı

jalǵaw múmkin.

Jer astı gaz trubalarınıń minimal diametri d

sh

=50 mm den kem

bolmaydı. Bunnan tısqarı, jer astı gaz trubaları diywali qalıńlıǵı

keminde 3 mm, jer ústi gaz trubalariniki bolsa keminde 2 mm bolıwı

kerek.

1. 12. GAZNI BERKITISH USKUNALARI

Gazdı jabıw úskeneleri qarıydarlardı, gaz trubasınıń málim

bóleklerin hám de gaz úskenelerin jasırıw ushın qollanıladı. Olardan kranlar, zadvijkalar (yopqichlar) hám de gidrozatvorlar (gidravlik

yopqichlar) qollanıladı. Gidravlik yopqichlar (1. 7- súwret) jer astı tómen

basım gaz trubalarında isletiledi. Olar ayırım qarıydarlardı jabıw

ushın isletiledi. Onıń ushın kover ashılıp, gidrozatvor tıǵını

ashıladı hám gidrozatvorga suw quyıladı. Quyilgan suw gazdıń jolin

to'sib, gaz ótiwin toqtatadı. Gidrozatvor tek gazdı jasırıwǵa

xızmet etedi. Olar járdeminde gazdıń sarpın ózgertiw múmkin

emes, tek ashıw yamasa jabıw múmkin.

Gidrozatvorlar jerdiń muzlaw qatlamınan tómende jaylasıwı kerek,

sebebi jıynalǵan kondensat muzlab, gazdıń jolin jasırıp qóyadı.

1. 7- súwret. Diametri 50 mm den 150 mm

ge shekem bolǵan gaz trubaları ushın gidrozatvor (UG - 30 ) (a) hám diametri 150 mm den

200 mm ge shekem bolǵan gaz trubaları ushın

gidrozatvor (UG - 33) (b)

26

Gidrozatvorning jaqsı tárepleri: ápiwayı, gazdı jaqsı jasıradı,

olar gaz daǵı kondensatni toplap, kondensat jıynawısh wazıypasın da

atqaradı.

1. 13. KRANLAR vA YOPQICHLAR (ZADvIJKALAR)

Kishi diametrli gaz trubalaridagi qarıydarlardı hám gaz ásbapın

jasırıw ushın kranlar isletiledi. Kranlar (1. 8- súwret) germetizatsiyazichlashtirish usılı boyınsha tartıluvchan hám de salnikli boladı.

Tartıluvchan kranlar tómen basımda, salnikli kranlar bolsa, tiykarınan, kommunal hám sanaat kárxanasında tómen hám orta basım trubalarında isletiledi.

Materialı boyınsha kranlar shoyınnan hám bronza yamasa latundan

bolıwı múmkin. Shoyın kranlar kem ashıp jabılatuǵın orınlarda

isletiledi. Kranlar diametri d 15 ten tap 80 mm ge shekem bolıwı múmkin.

Kranlar gaz trubaına jalǵanıwı boyınsha rezbali (muftali), sapkali hám

flanetsli (1. 8-, 1. 9 - súwret) boladı.

Gaz ásbaplardı gaz trubaına jalǵaw yamasa olardı ajıratıp alıw ushın

krandan keyin sgon ornatıladı.

Gazdı jabıw úskeneleri tómendegi jaylarǵa ornatıladı :

1) mikrotuman yamasa gaz trubasınıń ayırım bólimlerin jasırıw

ushın ;

2) bólistiriw gaz trubalarınan bóleklengen tarmaqlarda ;

3) GRPlarga kirisiw hám shıǵıwda qóyıladı : bunda zadvijkalar GRP-1. 8- súwret. Muftali kranlar:

a- tartıluvchan tıǵınsimon shoyın kran

(11 ch3 bk): 1 - tıǵın ; 2 - shayba; 3 - tartiwshı

buranda ; 4 - korpus ; b - salnikli tıǵınsimon shoyın

kran (11 ch6 bk): 1 - tıǵın ; 2 - korpus ; 3 - salnik;

4 - grundbuksa;5 - tartılıwshı boltlar; 6 - mufta.

1. 9 - súwret. Flanesli tıǵınsimon salnikli

shoyın kran (11 ch8 bk)

1 - korpus ; 2 - tıǵın ; 3 - salnik; 4 - grundbuksa; 5 - flanes.

27

den keminde 5 m den narida bolıwı hám 100 m den uzaq bolmawi

kerek;

4) sanaat kárxanasına kiriw jayında diywaldan 2 m uzaqlıqta bolıwı

kerek.

Zadvijkalar (1. 10 - súwret) jer astı gaz trubaları, gaz qudıqlarına

ornatıladı hám olardıń eń kishi diametri 50 mm boladı. Zadvijkalar

gazdı jasırıw hám de onıń sarpın ózgertiwge xızmet etedi.

Materialı boyınsha zadvijkalar ekige bólinedi:

1) ponasimon shpindeli shıqpaytuǵın shoyın zadvijkalar (30 ch 47

bk GOST 1235 - 67). Olar basım 0, 6 MPa ge shekem bolǵanda isletiledi.

2) polat zadvijkalar (30 s 41 nj ( 3 kl2 - 16 )). Olar gaz basımı 1, 6

MPa ge shekem isletiledi.

Bunnan tısqarı, seysmikasi 8 - 9 ball bolǵan rayonlarda hámme

gaz trubalarda isletiledi. Sebebi bunday rayonlarda shoyın zadvijka

jarılıp ketiwi múmkin. Zadvijkalar jer astı gaz trubaları hám de gaz

qudıqlarına ornatıladı.

Gaz qudıqları eki qıylı boladı :

- sayız qudıq (MI - Ik 0, 9 ) (1. 11- súwret). Bunday qudıqlar zadvijkalarning diametri 100 mm ge shekem bolsa isletiledi;

- tereń gaz qudıqları (1. 12- súwret). Bunday qudıqlar zadvijkaning

diametri 100 mm hám odan úlken bolsa isletiledi.

Tereń gaz qudıqları uchga bólinedi:

1. 10 - súwret. Zadvijkalar:

a - parallel shpindeli jıljıtılatuǵın shoyın zadvijka (30 s7 bk): 1 - tutqısh (maxovik);

2 - shpindel; 3 - disklar ; 4 - qaqpaq ; 5 - korpus ; 6 - sına : b - ponasimon shpindeli jıljıtılatuǵın shoyın zadvijka (30 ch47 bk); v - parallel shpindeli surilmaydigan polat zadvijka

(30 s41 nj (ZKL 2 - 16 )).

28

a) dumaloq qudıqlar (GI - IIP - I, 8);

b) tuwrı tórtmuyush qudıqlar (GI - IIP - I, 8);

v) eki zadvijkaga mólsherlengen qudıqlar (G2 - UP - 2, 1 hám

G2 - ShK - 1, 8).

Egerde gaz qudug'ida 300 mm den úlken bolǵan polat zadvijkalar

ornatılsa, ol jaǵdayda kompensator ornına polattan jasalǵan qıysıq truba

bólegi (kosaya vstavka) ornatıladı.

1. 14. KOMPENSATORLAR

Kompensatorlar linzali (1. 13- súwret) yamasa salnikli bolıwı múmkin.

Gazlawtırıw sistemasında, tiykarınan, linzali kompensatorlar isletiledi. Olar

zadvijkalarni montaj qılıwdı ańsatlashtiradi hám gaz trubaında ónim

bolatuǵın temperaturalı kernewlerdi ózine qabıl etip, truba hám zadvijkalarning jarılıwınan saqlaydı.

Zadvijka montaj qılınıp atırǵan waqıtta kompensatorning tartılıwshı

boltlari tartıladı hám kompressor siqiladi. Sonnan keyin zadvijka óz

ornına ornatılıp, qistirmasi flaneslar arasına jaylastırıladı hám flanesning boltlari jayına ornatıladı. Sonnan keyin kompensatorning tartılıwshı boltlari bosatilib, zadvijkani bekkemleytuǵın boltlar tartıladı.

1. 11- súwret. Kishi dumaloq gaz qudıq

1 - flanesli-salnikli kran; 2 - gaz trubası ;

3 - temir-beton qudıq ; 4 - temir-beton

taglik.

1. 12- súwret. Eki zadvijkali temir-beton

tereń qudıq :

1 - parallel zadvijka; 2 - eki linzali kompensator; 3 - gaz trubası.

29

Kompensatorlar gaz baǵdarı boyınsha zadvijkadan keyin qóyıladı.

Jumısshı jaǵdayda kompensator boltlari bosatilgan bolıwı kerek.

Gaz qudıqlarında polat zadvijkalar qollanılǵanda zadvijkaning

diametri d

sh

>300 mm bolsa, ol jaǵdayda kompensator ornına trubanıń qıysıq bólegi ornatıladı. Trubanıń qıysıq bólegi zadvijkani montaj

hám demontaj qılıw jumısların ańsatlashtiradi.

Qadaǵalaw naychasi. Jer astı gaz trubalarınan gaz shıǵıp atırǵanın

anıqlaw ushın gaz trubalarınıń búklem jaylarına, japsar jikleri

ústine hám de eski gaz trubaına jańa gaz trubası jalǵanǵan jayǵa qadaǵalaw

naychalari ornatıladı (1. 14- súwret). Olar truba ústine ornatılǵan

1. 13- súwret. Linzali kompensator:

1 - linzalar; 2 - kronshteyin; 3 - stakan;

4 - patrubok; 5 - tartılıwshı boltlar; 6 -

gaz trubaına ulanuvchi bólek; 7 - flanes;

8 - buranda.

1. 14- súwret. Qadaǵalaw naychasi:

1 - gaz trubası ; 2 - mayda tas; 3 - truba

segmenti; 4 - naycha; 5 - kover astındaǵı

beton kópshik; 6 - kover.

1. 15- súwret. Qadaǵalaw punktleri

1 - kover; 2 - kover astındaǵı beton kópshik; 3 - naycha; 4 - jerge jalǵanǵan elektrod ; 5 - shaybali M8 buranda ; 6 - qadaǵalaw

ótkeriwshii.

30

trubanıń yarım bóleginen (segment) hám de oǵan jalǵanǵan naychadan

ibarat. Naychaning ekinshi uchi rezbali tıǵın menen tuyıqitiladi hám kover

tagidan jer júzesige shekem shiǵarıladı. Trubadan shıǵıp atırǵan gazdıń

qadaǵalaw naychasiga ótiwin ańsatlastırıw ushın segment menen gaz

trubası aralıǵı mayda tas menen toldırıladı.

Qadaǵalaw punkti. Qadaǵalaw punktleri (1. 15- súwret) jer astı gaz

trubalarında hár 200 m de ornatılıp, olar jer astı gaz trubasınıń jerge

salıstırǵanda elektr potensialın ólshew hám de gaz trubaında bolıwı

múmkin bolǵan qańǵı toklardıń baǵdarı hám kernewin anıqlaw

ushın qollanıladı. Qadaǵalaw punkti eki izolatsiya etilgen elektroddan ibarat bolıp, biri gaz trubaına japsar etilgen, ekinshisi bolsa

jerge jalǵanǵan boladı.

1. 15. YER OSTI GAZ QUvURLARIDAGI USKUNALARNI

KO'RSATUvCHI BELGILAR

Kórsetkish belgiler jer astı gaz trubaları úskeneleriniń túri hám

ungacha bolǵan aralıqtı kórsetedi. Ádetde, olar jay diywallarına

jerden shama menen 1, 7 m biyiklikte sarı boyaw menen sızıp qóyıladı.

Olar kerek bolǵan waqıtta gaz trubası úskenelerin tez hám anıq tabıwǵa

járdem beredi.

Jer ústi gaz trubaları. Olar jay diywalları boylap, bólek turǵan

tayansh, kolonna hám de estakadalar boylap ótkeriledi. Gaz trubalarınıń jer júzesinen minimal biyiklikleri tómendegishe:

- transport júrmeytuǵın orınlarda gaz trubasınıń bálentligi keminde

2, 2 metr bolıwı kerek;

- avtomobil jolı menen kesilisken orında gaz trubasınıń minimal

bálentligi 4, 5 m bolıwı kerek;

- tramvay jolı menen hám elektrlastırılmaǵan temir jol menen kesilisken orında gaz trubasınıń bálentligi keminde 5, 6 m bolıwı kerek;

- elektrlastırılgan temir jol menen kesilisken orında gaz trubasınıń

bálentligi 7, 1 m bolıwı kerek.

Egerde jasalma gaz trubaları bolsa, bunday trubalar keminde i= 0, 003

qıyalıqta ótkeriliwi kerek hám gaz trubasınıń eń tómen jayına kondensatni shıǵarıp taslaw ushın drenaj shtutserlari ornatılıwı kerek.

31

Gaz trubaları menen elektr sımları arasındaǵı aralıq olardaǵı to'kning

kernewine baylanıslı hám tómendegishe bolıwı kerek:

- egerde kernew 1 kv ge shekem bolsa, olar arasındaǵı aralıq -

keminde 1 m;

- egerde kernew 20 kv ge shekem bolsa - 3 m;

- egerde kernew 35 - 100 kv bolsa - 4 m.

Bul aralıqlar elektr tarmaǵındaǵı kernewdiń hawanı tesip ótip,

gaz trubaına túsiwden saqlaydı. Awıl sharayatında, transport háreketi

joq orınlarda gaz trubaların jerden keminde 0, 35 m biyiklikte kalta

tayanshlar ústinen ótkeriw múmkin.

Gaz trubalarınıń jerden shıǵıs jaylarida olar qap ishinen

ótkeriledi. Qap gaz trubalarınıń shıǵıw bólegin tat basıwdan

hám de mexanik zaqım aliwden saqlaydı. Qap menen gaz trubası

aralıǵı eritilgan bitum menen toldırılǵan.

Gaz trubasınıń jer tagidan shıqqan tik jayında elektr tokın ótkermeytuǵın flanetslar ornatıladı. Olar jer astı gaz trubalarına sırtdan elektr tokı túsiwi hám jer astı trubalaridagi qańǵı toklardıń jer

ústi gaz trubalarına ótiwiniń aldın aladı

Jer ústi gaz trubalarınıń tayanshları yamasa qazıqları arasındaǵı aralıq olardıń diametrine baylanıslı bolıp, QMQ boyınsha qabıl etiledi.

II BOB. GAZ BOSIMINI ROSTLOvCHI PUNKTLAR

2. 1. GAZ BOSIMINI SOZLASH PUNKTLARI (GRP)

Gaz úskeneleri hám úskeneleri gazdıń basımı málim muǵdarda

bolǵanda normal isleydi. Ádetde, gazlawtırıw sistemalarında gazdıń

basımı ózgerip turadı. Gaz tutınıwı oshsa, trubalardaǵı basım pasayadi. Tutınıw kamaysa, basım asadı. Bunday hallardı joytıw

ushın hám basımdı birdeyde támiyinlep turıw ushın gazdıń basımın

sazlaw kerek. Basım sazlawdan tiykarǵı maqset basımdı tómenletiw

jáne onı birdeyde ustap turıw bolıp tabıladı.

Ádetde, gazdıń basımın hár qanday jabıw apparatı járdeminde

sazlaw múmkin. Gazlawtırıw sistemasında bolsa gazdıń basımın avtomatikalıq túrde ońlawshı úskeneler - basım sazlagichlar isletiledi.

Olar basqa járdemshi úskeneler menen birgelikte gaz sazlaw punktlerine (GRP) ornatıladı.

GRPlar arnawlı ımaratlarda yamasa metall shkaflarda ornatılıwı múmkin. Basım sazlagichlarning túrleri hám sxemaları túrlishe bolıp, lekin

olardıń tiykarǵı waziypası bir, yaǵnıy basımdı tómenletiw jáne onı belgilengen dárejede ustap turıw. GRPlar hár túrlı basım daǵı gaz trubaların

baylaw element bolıp tabıladı, yaǵnıy tómen basımdı orta yamasa joqarı basımǵa

jalǵaw GRP arqalı boladı. GRPda gaz birinshi bolıp filtrden ótedi hám

ol jaǵdayda mexanik qosımshalardan tazalanadı. Filtrdiń taza yamasa pataslanganligini biliw ushın gazdıń odan aldınǵı hám keyingi basımı

olshenedi. Egerde filtr taza bolsa, basımlar ayırmashılıǵı úlken bolmaydı.

Filtr pataslanıwı menen basımlar ayırmashılıǵı asıp baradı. Basımlar ayırmashılıǵı

normadan asıp ketsa, filtrdi ashıp tazalaw kerek. Bunday waqıtta gaz

aylanıp ótiw trubaınan ótkerilip, onıń basımı qolda eki zadvijka

járdeminde tómenletip barıladı.

Filtrden keyin PZK ornatılǵan. Onıń wazıypası GRPdan shıǵıw daǵı gaz basımı 20 % ten asıp ketsa yamasa norma daǵı basım 10 %

ga túsip qalsa, PZK avtomatikalıq túrde gazdı jasırıp qóyadı.

Basımdıń asqan yamasa tomenlegenin PZK shıǵıw trubaına jalǵanǵan

impuls naychasi arqalı biliw múmkin jáne bul basım PZK membranasına

tásir etip, onıń qaqpaqın jasırıp qóyadı. PZKni ashıp jumısshı ho-

33

latga keltiriw ushın qalagaz

yamasa rayongazdan avarıya

brigadasini shaqırıw kerek.

PZKdan keyin basımsozlagich ornatılǵan. Onıń wazıypası basımdı tómenletiw hám bir

xilda ustap turıw bolıp tabıladı. Keshesi

tutınıw azayǵanda, basım

sazlaǵısh qaqpaqı óz egariga jaqsı o'rnashmaganligi

(tuyıqilmaganligi) sebepli gaz

ótkerip, shıǵıw gaz trubaında

basım oshishga sebep bolıwı múmkin. Bunday holning aldın alıw maqsetinde

GRPlarning shıǵıw trubaına

saqlaw -shıǵarıp taslaw qaqpaqı - PSK ornatıladı. PSK shıǵıw gaz trubaındaǵı basım 10 - 15 %

asqanda bir bólim gazdı atmosferaǵa shıǵarıp jiberedi hám shıǵıw gaz

trubaındaǵı basımdı tómenletip, PZKning islep ketiwiniń aldın aladı.

PSK bolmaǵanda keshesi basım oshsa, PZK islep ketib, gazdı

jasırıp qóyadı hám azanda qarıydarlar gazsız qaladı. Egerde PSK

islep gazdı atmosferaǵa shıǵarǵanda da basım asıwı dawam etse,

ol jaǵdayda basım asıwı 20 % ga jetkende, PZK islep gazdı jasırıp

qóyadı.

GRPda tiykarǵı tarmaqtan tısqarı baypas (aylanıp ótiw) tarmaǵı

bolıp, ol jaǵdayda eki zadvijka ornatılǵan. Egerde GRPda remontlaw

jumısları orınlaw kerek bolsa, tiykarǵı tarmaq tuyıqitilib, gaz baypasdan

ótkerip turıladı jáne onıń basımı baypasdagi eki zadvijka járdeminde

tómenletip turıladı. Eki zadvijka qoyıwdan maqset birinshi zadvijka

qopal sazlawǵa, ekinshisi bolsa basımdı anıq sazlawǵa xızmet etedi.

GRPlar bir basqıshlı hám eki basqıshlı hám de bir basım sazlaǵısh,

eki yamasa ush parallel basım sazlaǵısh ornatılǵan bolıwı múmkin.

Bir basqıshlı GRPlarda bir basım sazlaǵısh ornatıladı. Eki basqıshlı

GRPda eki izbe-iz jalǵanǵan basım sazlaǵısh boladı. Bunnan

maqset, egerde GRPdan hár túrlı basımda isleytuǵın qarıydarlar gaz

olsa, shunday sxema qo‘llaniladi. Bunda birinchi bosim sozlagichdan keyin bir qism gaz yuqoriroq bosimdagi gazni iste’mol qiluvchi

iste’molchiga yuboriladi. Undan keyingi gazning bosimini yana bir

bor ikkinchi bosim sozlagich pasaytiradi va past bosimda ishlovchi

iste’molchilariga uzatadi. GRPlar bitta bosim sozlagichli yoki parallel

ishlovchi juft bosim sozlagichli bo‘lishi mumkin. Agarda GRPdagi bitta

bosim sozlagich talab qilingan sarfni ta’minlab berolmasa, unda parallel

ishlovchi ikkinchi bosim sozlagich o‘rnatiladi. Shunday qilib, GRPning

o‘tkazish qobiliyati ikki barobar oshadi. Gaz sozlash punktlari aholi

2. 6- rasm.Rotatsion gaz hisoblagichli RDUK – 2 – 100 bosim sozlagichli GRPning

bino ichida joylashtiriladigan sxemasi:

1 – kran; 2 – gaz suzgich; 3 – saqlovchi-berkituvchi klapan; 4 – RDUK – 2 – 100 bosim

sozlagich; 5 – gidravlik saqlovchi-berkituvchi tuzilma; 6 – ehtiyot shart quvuri; 7 – gaz hisoblagich oldidan qo‘yiladigan tekshirish suzgichi; 8 – rotatsion gaz hisoblagich; 9 – hisoblash

qurilmasining ehtiyot shart quvuri; 10 – tiqinli shtutser; 11, 12 – manometrlar.

2. 7- rasm. RDUK – 2 – 100 bosim sozlagichli va difragmali o‘lchagichli GRPning bino

ichiga o‘rnatilgan sxemasi:

1 – harorat o‘lchagich; 2 – ko‘rsatuvchi manometr; 3 – yozib boruvchi manometr; 4 – sochli suzgich; 5 – difmanometr (suzgichniki); 6 – oqib o‘tish kesimini kichraytish tuzilmasi

yordamida gaz sarfini o‘lchash bo‘g‘imi; 7 – PZK; 8 – RDUK – 2 – 100; 9 – impuls chizig‘i;

10 – suyuqlikli saqlovchi-chiqarib tashlovchi tuzilma; 11 – ehtiyot shart quvuri.

36

yashash punktlariga, sanoat korxonalari hududiga o‘rnatiladi va gazni

umumiy tarqatuvchi gaz quvurlariga beradi. Gaz sozlash qurilmalari

(GRU) esa gaz iste’mol qiluvchi bino ichiga o‘rnatiladi va gazni faqat

binoga beradi (sex, qozonxona).

GRPlarga kirishdagi gaz bosimiga qarab ular yuqori yoki o‘rta bosim GRPlariga bo‘linadi. GRPlar gazlashtirish sistemasiga beruvchi

bo‘lishi mumkin. Ular tarmoq GRPlari deyiladi. Tarmoq GRP shahar

sistemasiga gaz beradi, obyekt GRP esa sanoat korxonalariga, qozonxonalarga, kommunal xo‘jalik korxonalariga gaz beradi.

2. 2. BOSIM SOZLAGICHLAR

Bosim sozlagichlar bosimni pasaytirish va gaz iste’molining

o‘zgarishiga qaramasdan, sozlagichdan keyingi bosimni bir xil ushlab

turishga xizmat qiladilar. Har qanday avtomatik ravishda ishlovchi

sozlagich ikkita asosiy qismdan iborat:

– ta’sir qabul qiluvchi organ;

– sozlash organi.

Ta’sir qabul qiluvchi organ bo‘lib membrana xizmat qiladi. Bu ikkita

organ o‘zaro bog‘lovchi organ, ya’ni shtok bilan bog‘langan. Ishlash

prinsipi bo‘yicha bosim sozlagichlar ikki xil bo‘ladi: bevosita ishlovchi bosim sozlagichlar va bevosita ishlamaydigan bosim sozlagichlar.

Bevosita ishlaydigan bosim sozlagichlarda chiqishdagi gaz bosimi

ta’sir qabul qiluvchi organga bevosita ta’sir qilib, u orqali klapanni

ochilish yoki yopilishga majbur qiladi. Sxemada (2. 8- rasm) berilgan

bevosita ishlovchi sozlagich quyidagicha ishlaydi: gaz berilmasdan oldin

klapan o‘z og‘irligi hisobiga membrana bilan osilib turadi.

Bunda klapan egri ochiq holatda bo‘ladi. Gaz o‘ta boshlagandan

so‘ng, bosim (R2

) oshib boradi va bu bosim impuls naychasi orqali

membrana tagiga uzatiladi va unga ta’sir qilib, uni ko‘tara boshlaydi.

Shu bilan bog‘liq bo‘lgan shtok va klapan ham ko‘tarilib, klapan

teshigini berkita boshlaydi. Natijada gazning sarfi kamayib, R

2

bosim

ham kamayadi. Buning natijasida membrana ostidagi bosim kamayib,

membrana, shtok va klapan pastga tushadi va klapan ochilib, yana

bosim osha boshlaydi. Bu jarayon doimiy davom etadi.

37

Chiqishdagi R2

bosimning

miqdori membrana ustiga o‘rnatilgan yukchalarning og‘irligiga yoki membrana ustiga

qo‘yiladigan prujinaning siqilish darajasiga bog‘liq. Bevosita

ishlaydigan bosim sozlagichlar

qatoriga RD – 32, RD – 50M

(2.9, 2.10- rasm), RDBK – IP

(2.11- rasm) bosim sozlagichlari

kiradi. Ularning ko‘rsatgichlari

quyidagicha: RD tipidagi bosim

sozlagichlar uchun kirishdagi maksimal bosim – R

1

=1,6 MPa, chiqishdagi – R

2

=1 – 3 kPa.

O‘tkazish qobiliyati RD – 32 uchun Q=200 m3

/soat gacha, RD –

50M uchun Q=750 m

3/soat gacha, RDBK – 1P 50 – 35 uchun R

1

=0,6

MPa bo‘lsa, Q=3125 m3

/soat gacha.

Bevosita ishlamaydigan bosim sozlagichlar qatoriga RDUK – 2

tipidagi (2. 12- rasm) va RDBK – 1 tipidagi (2.13- rasm) bosim sozlagichlar kiradi. Bevosta ishlamaydigan bosim sozlagichlar quyidagicha

]