Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

zovurni hisoblash. 
 
Bu metod birmuncha faraz qilishga asoslanadi, ya’ni unda zovur sistemasi faqat
sho’r yuvish tugagandan keyingina ishlay boshlaydi deb hisoblanadi. Sho’r yuvish
dpavrida sizot suvlar ∑∆h
i
miqdori qadar ko’tariladi, bu yerda ∆h
i
- yerlarni m
i
normadagi suv bilan bir marta yuvganda sizot suv sathining ko’tarilishi. 
Hisoblar yordamida zovurlarning shunday parametrlari aniqlanishi kerakki, ular
sho’r yuvish natijasida ko’tarilgan sizot suvlar sathini toki kritik davr boshlanguncha zax
qochirish normasiga qadar pasaytirish imkonini beradigan bo’lsin. 
Ekish va vegetatsion sugorishlar boshlanadigan davrlarni kritik davr deb qabul
qilish mumkin.
Zovurni hisoblash uchun quyidagi ma’lumotlar bo’lishi zarur:
1)
umumiy sho’r yuvish normasi M
Yu ,
sho’r yuvish davomiyligi va yuva boshlash kuni; 
2)
loyihalashtirilayotgan zovur uchastkasida sizot suvlarining vujudga kelgan rejimi, agar
bunday ma’lumotlar bo’lmasa, loaqal sizot suv sathining sho’r yuvish boshlangan
paytdagi joylashish chuqurligi; 
3)
tuproq gruntlarining suv – fizikaviy xossalari: g
,
ovakligi, chegaraviy dala nam sig
,
imi,
sho’r yuvish boshlangan paytdagi ҳaqiqiy namligi; 
4)
sho’r yuvish davrida yuz beradigan bug
,
lanish va atmosfera yog
,
inlarining miqdori; 
5)
gruntlarning geologik tuzilishi va suv o’tkazuvchi qatlamning filtratsiya koeffitsiyenti; 
6)
suv to’sar qatlamning turish vaziyati; 
7)
sug
,
orish sistemasining FIK; 
8)
asosiy qishloq xo’jalik ekinlarini sug
,
orish rejimi. 
Sho’r yuvish normasi M
Yu
hisoblash yo’li bilan aniqlanadi (7 - § ga qaralsin) yoki
5 – jadval asosida qabul qilinadi. 
Zovurni ana shu metod asosida hisoblab chiqish uchun sho’r yuvish natijasida
sizot suvlarining sathi qanday balandlikkacha ko’tarilishini belgilab olishi zarur.

---

Sho’r yuvish normasi belgilab olingandan so’ng sho’r yuvish rejimini aniqlashga
kirishiladi. Bunda birinchi sho’r yuvish keyingilariga nisbatan kattaroq normada
o’tkazilishi kerak, chunki tuproqdagi tuzlarni eritish hamda aeratsiya zonasidagi tuproq
qavatini chegaraviy nam sig
,
imi darajasiga qadar namlantirish zarur. Shundan kkkkeyingi
sho’r yuvishlarning vazifasi tuzlar bilan to’yingan sizot suvlarini zovurga chiqarib
yuborishdan iborat bo’ladi. Sho’r yuvishning ko’p marta o’tkazilishi garchi bu
operatsiyaning qiymati birmuncha ortib ketishiga olib kelsa – da, biroq tuproqshunoslar
ham, agranomlar ham yerlarning sho’ri ko’p martalab yuvilgan taqdirdagina eng katta
samaraga erishiladi, deb hisoblaydilar. 
Sho’r yuvish natijasida sizot suv sathining ko’tarilish balandligini aniqlashga
misol. 
Avvalo sho’r yuvishning brutto normasi aniqlanadi:
га
м
М
М
с
нет т о
бр
/
3950
76
,
0
3000
3
. 
Yuqorida aytib o’tilgan mulohazalarga asoslanib, sho’r ikki marta yuviladi
deb qabul qilamiz: birinchisida
га
м
m
/
2200
3
1
va ikkinchisida
га
м
m
/
1750
3
2
normada suv beriladi. 
Тuproqning ma’lum suv – fizikaviy xarakteristikalari asosida namlik defitsitining
qiymati aniqlanadi, bu qiymat tuproqning aeratsiya qavatini chegaraviy dala nai sig
,
imiga
qadar to’yintirish uchun qancha suv ketishini ko’rsatadi. 
Chegaraviy dala nam sig
,
imi
%
30
67
,
0
45
Ю
A
C
(hajmiga nisbatan) 
bo’ladi. 
Тuproqdagi mavjud namlik
%
24
75
,
0
30
H
C
Namlik defitsiti chegaraviy nam sig
,
imi bilan haqiqiy namlik o’rtasidagi tafovut
sifatida aniqlanadi: 
%
6
24
30
C
, 
Erkin suv berish koeffitsiyenti µ ni esa tuproqning g
,
ovakligi bilan chegaraviy
nam sigimi o’rtasidagi tafovut sifatida aniqlanadi:
%
15
30
45
C
A
. 
Ayrim sho’r yuvishlar natijasida sizot suvlar sathining ko’tarilish balandligi ∆h
quyidagi nisbat asosida aniqlanadi:
100
100
Ё
Б
H
m
h
бр
I
, (5.1) 
Bunda: m
br
- bir galgi sho’r yuvish normasi brutto, m
3
/ga; 
H – sizot suvlar sathining sho’r yuvish boshlangan paytdagi joylashish
chuqurligi, m (43 - rasm); 

---

B – yerdan bug
,
lanish; 
Yo – hisobiy davrdagi yog
,
inlar miqdori, m
3
/ga. 
Har qanday sho’r yuvish davomiyligi t
n
quyidagi nisbat asosida aniqlanadi:
T
м
m
t
бр
n
ni
, (5.2) 
Bu yerda: t
ni
- har qanday sho’r yuvish davomiyligi, sutka; 
m
n
- sho’r yuvish normasi, m
3
/ga; 
T – umumiy sho’r yuvish davri, sutka. 
Bug
,
lanish va yog
,
inlar miqdori odatda oylar bo’yicha alohida olinadi. Har bir sug
,
orish davridagi bug
,
lanish va yog
,
inlar miqdori quyidagi nisbat asosida aniqlanadi:
ё
n
ОЙ
n
Т
t
Б
Б
;
ё
n
ОЙ
n
T
t
Ё
Ё
, (5.3) 
Bu yerda: T
yo 
– bir oydagi kunlar soni; 
B
oy 
– bir oydagi bug
,
lanish miqdori; 
t
n
– sho’r yuvish davomiyligi, sutka.
Agar birinchi sho’r yuvishda ∆h ning (5.1) formula asosida hisoblab chiqarilgan
miqdori musbat qiymatli bo’lib chiqsa, bu hol aeratsiya zonasidagi tuproq qatlami
chegaraviy dala nam sig
,
imi darajasiga qadar to’yinganligi va sizot suvlarining sathi ∆h
gacha ko’tarilganligini anglatadi. Namlik defitsiti nolga teng bo’lib qoladi va shundan
keyingi sho’r yuvishlar natijasida sizot suvlar sathining ko’tarilishi aniqlanganda
0
100
H
bo’lib chiqadi. Bunday holda ikkinchi sho’r yuvish natijasida sizot suvlar
sathining ko’tarilishi quyidagi fomula asosida hisoblab chiqariladi:
43-расм 

---

100
2
2
2
Ё
Б
m
h
, (5.4) 
Agar birinchi sho’r yuvishdan keyin ∆h manfiy qiymatga ega bo’lsa, demak sho’r
yuvish normasi sizot suvlar sathini ko’tara olmagan va u
1 0 0
1
1
Ё
Б
m
H
qatlamdagi
yetishmaydigan namlikning o’rnini to’ldirishga sarflangan bo’ladi. 
H
1
< H bo’lg
,
anligi sababli chegaraviy dala nam sig
,
imi darajasiga qadar
to’yinmagan qatlam
1
H
H
H
bo’ladi. Bunday holda ikkinchi sho’r yuvish natijasida
sizot suvlar sathining ko’tarilishi balandligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
100
100
2
2
2
2
Ё
Б
H
m
h
. 
Sho’r yuvish tugallanganidan keyin ikki xil holat yuz berishi mumkin:
1)
H
h
h
h
h
h
n
.....
3
2
1
. (5.5) 
Sho’r yuvish natijasida sizot suvlar satҳi yer satҳidan
h
H
h
0
miqdorchalik
pastda joylashgan bo’ladi. Хuddi mana shu gorizont zovurni ҳisoblashda dastlabki
gorizont deb qabul qilinadi;
2) sizot suvlar sathining umumiy ko’tarilish balandligi
H
h
bo’lganida sho’r
yuvilgach, sizot suv sathi yer sirtiga tepib chiqadi va unda
100
)
(
0
H
h
h
suv
qatlamini hosil qiladi.
Sizot suvlar sathining sho’r yuvishdan keyingi vaziyati va zovurning qabul
qilingan chuqurligi zovur tubi ustidagi boshlang
,
ich bosimni aniqlashga imkon beradi:
'
0
3
1
h
t
H
yoki
0
3
1
h
t
H
.