Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

 
Suv balansining aniqlanishi qiyin bo’lgan qismlari to’g’risida 
 
 
Ko’pgina balans tenglamalarida yer sathi va o’simlik bargidan bug’langan namlik
(jami bug’lanish) miqdori I xarfi bilan belgilanadi. Balansga baho berish uchun xaqiqiy
bug’lanish I
Х
ni normal bug’lanish I
NOR 
deb ataluvchi miqdor bilan taqqoslab ko’riladi.
Normal bug’lanish - sizot suv sathining kritik rejimiga to’g’ri keladigan bug’lanish
darajasi bo’lib, bunda sho’rsizlanish protsessi sho’rlanish protsessidan ustun turadi.
Normal bug’lanish maxsus tadqiqotlar yordamida unumdor tuproqli uchastkalardagi

---

optimal sug’orish rejimini o’rgangan holda aniqlanadi.Agar balans hisoblarida
НОР
Х
И
И
bo’lib chiqsa, tez ta’sir etuvchi gidrotexnika usullari qo’llanilgani holda sizot suvlar
sathini pasaytirish choralari ko’riladi. Bunday tadbirlar jumlasiga quyidagilar kiradi: 
zovur qurish (zovurlar balans uchastkasiga keluvchi yer osti oqimini ushlab qoladi); 
uchastka ichki zovurlarini qazish, suvdan foydalanishni tartibga solish, zamonaviy
sug’orish usullaridan foydalanish, sug’orish uchastkalarini tekislash, sug’orish
tarmoqlarida filtratsiyaga qarshi choralar ko’rish, himoya qilinayotgan territoriyaga suv
berishni kamaytirish. 
Yer ostidan oqib keladigan va oqib ketadigan suv miqdori o’rtasidagi farq P ni : a) 
suv balans tenglamasidan; b) suv o’tkazuvchi qatlam bo’ylab xarakatlanuvchi yer osti
oqimi sarfini xisoblab chiqish; v) p’ezometrik kuzatish ma’lumotlari asosida hisoblash 
(vertikal suv almashinishi miqdorini aniqlash) yo’li bilan topish mumkin. 
Quyida yer ostidan oqib keladigan va oqib ketadigan suv miqdori o’rtasidagi
farqni gidrogeologik kartalarda beriladigan gidroizogips yordamida aniqlash metodi
keltiriladi.(5 - rasm).
Gidroizogipsning vertikal kesimi orqali sarflanadigan yer osti suvlari miqdorini
quyidagicha aniqlash mumkin: 
1
1
1
1
1
l
H
K
T
b
Q
2
2
2
2
2
l
H
K
T
b
Q
va xokazo. 
5 

---

Bu yerda: b - balans uchastkasi doirasi ichidagi gidroizogipsning uzunligi bilan
belgilanadigan oqim eni; 
T – oqim qalinligi – gidroizogipsning otmetkalari bilan, shu kesmada
joylashgan suv to’sar qatlam oralig’idagi farq bilan belgilanadi; 
H
- gidroizogips kesmasi; 
l – yonma – yon joylashgan izoliniyalarning o’rtacha og’irligi; 
Q – shu kesmada filtratsiya koeffitsiyentining xisoblash qiymati, 
m/sut
Basharti Q
1
< Q
2
3
va x.k. bo’lsa, yer osti suvlari oqib keta boshlaydi. Bunday
holda P ning qiymati manfiy ishoraga ega bo’ladi. 
Agar gidroizogips kesimi orqali o’tuvchi suv sarfi kamayib borsa (Q
1
> 
Q
2
>Q
3
), yer osti suvlari oqib kela boshlaydi va P ning qiymati musbat ishoraga ega
bo’ladi. 
Yer osti suvlarining vertikal yo’nalishda oqib kelishi yoki oqib ketishi suvlar
hamda yer osti suvlari satxini p’ezometrik kuzatish ma’lumotlariga (D.M. Qats, 1967)
ko’ra aniqlanadi.
Yer osti suvlarining oqib kelishi yoki oqib ketishi quyidagi formula bilan
topiladi:
m
h
H
K
q
В
10000
, (2.17) 
bu yerda: q - suvning oqib kelishi, sutkasiga
m
3
/ga; 
Q
V 
- qoplama qatlamlar bo’ylab vertikal yo’nalishda filtratsiya
koeffitsiyenti,
m/ sutka
; 
h - sizot suv satxi otmetkasi, 
m
; 
H - ostki qatlamdagi yer osti suvlari satxining otmetkasi, 
m 
; 
m - qoplama qatlam suv o’tkazuvchi qismning qalinligi, 
m
. 

---

P’ezometrlarda suv satxlarining nisbati teskari bo’lganida (8-rasm) suvning ustki
qatlamidan ostki qatlamga oqib tushishini aniqlash mumqin. Suvning bug’lanish va
transpiratsiyaga sarflanishi lizimetr – bug’lantirgichlar vositasida aniqlanadi.