|
Suv balansining tarkibiy qismlarini aniqlash metodikasi
Yog’inlar miqdori A 10 h formula bilan aniqlanadi, bunda h – o’lchanadigan
yog’inlar miqdori, mm (meterologiya stansiyalarining ma’lumotlari asosida qabul
qilinadi, shuningdek balans uchastkasida shu davr ichida yoqqan barcha yog’inlar
xisobga kiradi).
Sug’orish uchun xar bir
ga
yerga berilgan suvning miqdori quyidagi formula
bilan aniqlanadi:
б
М
В
…. (2.6)
bu yerda: M
1
- shu davr mobaynida xar
ga
yerga beriladigan o’rtacha yoki xaqiqiy
(netto) suv normasi; M
1
ning qiymati o’zlashtirilgan yerlarga berilgan suvni xisoblab
chiqish yo’li bilan belgilanadi yoki yangi o’zlashtiriladigan yerlar loyixasidan olinadi;
- ayni yilda balans uchastkasining sug’orilish maydoni,
ga
xisobida;
в
- uchastkaning umumiy maydoni,
ga
xisobida.
Balans uchastkasi (massiv) ga berilgan suvning xaqiqiy qiymati V sug’orish
kanallari orqali oqib kelgan suv miqdori V
p
bilan tashlama yoki tranzit kanallar
orqali balans uchastkasidan chiqib ketgan suv miqdori
В
, o’rtasidagi farq
)
(
В
В
В
п
sifatida aniqlanishi mumkin.
Sho’r yuvish suvining xajmi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
в
ю
ю
М
С
….(2.7)
bu yerda: M
yu
- sho’r yuvish normasi ,
m
3
/ ga
ю
- ayni yili yuvilishi lozim bo’lgan yer maydoni,
ga
Хo’jaliq tarmoqlardagi suv isrofgarchiligi quyidagi formuladan topiladi:
)
1
)(
(
ХТ
x
С
В
D
, (2.8)
bu yerda:
С
В
- sug’orish va sho’r yuvish normalari yig’indisi,
m
3
/ga
ХТ
1
- xo’jalik tarmoqlarida isrof bo’lgan suvning ulushi, xo’jalik
tarmoqlarining FIK ni xaqiqiy o’lchash yo’li bilan qabul qilinadi.
Хo’jaliqlararo tarmoqdagi isrof bo’ladigan suv miqdori quyidagi formula bilan
aniqlanadi:
)
1
)(
(
A
X
X
М
D
С
В
D
, (2.9)
bu yerda:
X
D
С
В
- sug’orish va shur yerlarni yuvish uchun berilgan xamda
xo’jalik tarmoqlarida isrof bo’lgan suv yig’indisi;
ХА
1
- xo’jaliklararo tarmoqlarda isrof bo’lgan suvning ulushi. Хo’jaliklararo
tarmoqlarning FIK ni o’lchash yo’li bilan aniqlanadi.
Suv balansining kirim qismlari aniqlanganidan keyin turli davrlardagi yillik suv
kirimi jamlanadi.
Suv balansining chiqim qismlari xam formulalar bilan aniqlanadi. Yog’in
suvlarining bug’lanish miqdori quyidagi formuladan topiladi:
)
4
5
,
2
(
1
t
n
Е
, (2.10)
bu yerda: n
1
- ayni davrda yog’in yoqqan kunlar soni (meteorologiya stansiyalarining
ma’lumotlaridan olinadi);
(2,5t+4) - buglanish intensivligi,
m
3
/ga
;
2,5 - solishtirma bug’lanish, sutkasiga
С
1
xisobiga
m
3
/ga
;
t - ayni davrda massivdagi xavoning o’rtacha sutkalik temperaturasi (meteorologik
stansiyaning ma’lumotlari)
С
.
Suvning o’simliklar tanasidan va sug’oriladigan yerlardan bug’lanish quyidagi
formula bilan aniqlanadi:
В
П
t
e
n
K
1
2
(2.10)
bu yerda: n
2
- balans davridagi kunlar soni;
t - ayni davrdagi xavoning o’rtacha sutkalik temperaturasi;
П
- ayni davrda rejali yoki xaqiqiy sug’oriladigan maydon;
e
1 -
sug’oriladigan yerlardan
С
1
xisobiga sutkalik bug’lanish moduli
m
3
/ga.
Shuni aytish kerakki, e
1
ning qiymati dalalarning namlanish sharoitiga qarab
o’zgarib turadi: sholipoyalarda
С
1
hisobiga
7
,
2
5
,
2
1
e
m
3
/ga,
qondirib sug’oriladigan
va hosildorligi yaxshi bo’lgan dalalarda
С
1
hisobiga
4
,
2
2
1
e
m
3
/ga
; qondirib
sug’orilmaydigan va shu sababli kam hosil bo’lgan dalalarda
С
1
hisobiga
9
,
1
5
,
1
1
e
m
3
/ga
.
Paxtachilik rayonlarida sug’oriladigan yerlarda bug’lanadigan suv miqdorini
quyidagi formuladan hisoblab topish mumkin:
В
П
t
n
К
)
4
2
(
2
, (2.12)
Sizot suv sathining chuqurligi 3 m ga qadar bo’lgan yerlarda bug’lanish va
traspiratsiya miqdorini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:
В
С
t
e
n
N
2
2
, (2.13)
bunda:
С
- sizot suvlar yuza joylashgan yerlar maydoni,
ga
;
С
e
1
2
- hisobiga sutkalik solishtirma bug’lanish,
m
3
/ga
bu miqdor sizot
suvlar sathining joylashish chuqurligiga qarab o’zgarib turadi: suv to’planib yotadigan
yerlarda
7
,
2
5
,
2
2
e
m
3
/ga
(
С
1
hisobiga); sizot suvlar yuzaga tegib yotadigan
yerlarda,
га
м
e
м
Z
/
5
,
2
2
,
2
,
5
,
0
3
2
(
С
1
hisobiga ) ; sizot suvlar 0,5 – 0,3 m
chuqurlikda joylashgan yerlarda
С
1
hisobiga
га
м
f
Z
e
/
)
1
(
5
,
2
3
2
,
bunda: Z - sizot suv sathining chuqurligi, m hisobida;
f - kapillyarlar orqali ko’tarilish balandligi, qumoq tuproqli yerlarda bu balandlik
3
m
ga teng.
Тashlama va zovur suvlari miqdori quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
В
К
В
Т
С
W
W
М
(2.14)
bu yerda: W
Т
- balans davrida massivdagi tashlama kanallar orqali oqib ketadigan suv
miqdori;
W
Q
- massivdagi kollektor tarmoqlari orqali oqib ketadigan suv miqdori.
O’rta Osiyodagi irrigatsiya sistemalaridan foydalanish praktikasida kollektorlar
ko’pincha ayni vaqtda tashlama traktlar vazifasini ham o’taydi. Bunday hollarda
tashlama suvlarni kollektorlarga borib tushadigan zovur suvlaridan ajratish qiyin bo’ladi.
Zovur suvi oqimining miqdori va uning minerallashganlik darajasiga qarab sistemaning
zovurlashtirilganlik darajasiga va kolletor – zovur ta’siriga baho berish mumkin.
Sizot suvlarining oqib ketishini (ularning oqib kelishi va oqib ketishi o’rtasidagi
farqni) quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:
n
n
h
P
2
100
(2,15)
bu yerda: h - balans uchastkasida massivga suv berilmaydigan va yog’ingarchilik
bo’lmaydigan kuz davrida burg’ulangan quduqlardagi sizot suv sathining pasayib ketish
miqdori;
n - sizot suvlar sathi h balandligicha (sm) pasaygunga qadar o’tgan kunlar
soni;
- gruntlarning suv berish koeffitsiyenti (qumoq tuproqli yerlarda sizot
suvlar sathi ko’tarilgan taqdirda
4
,
0
2
,
0
va pasaygan taqdirda 0,1+0,3).
Suv balansining chiqim qismlari aniqlangandan keyin turli davrlar va bir yil
davomidagi suv oqimi miqdori jamlab chiqiladi. Kirim va chiqim qismlaridagi oqimlar
yig’indisini taqqoslab ko’rish yo’li bilan balans uchastkasidagi suv balansini, ya’ni suv
zapasining o’zgarishini aniqlash mumkin:
)
(
2
1
W
W
W
(2.16)
bu yerda: W
1
- balans uchastkasiga kirgan jami suv yig’indisi;
W
2
- balans uchastkasidan chiqib ketgan jami suv miqdori.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
