Zohid Madrahimov tarixiy toponimika


Er on  y o zu vlari,  hind  va  xitoy  m a n b a la r id a   to p o n im i k   m a 'lu m o tla r



Download 3,25 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/22
Sana17.01.2022
Hajmi3,25 Mb.
#383125
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   22
Bog'liq
Madrahimov Z. Tarixiy tononimika

Er on  y o zu vlari,  hind  va  xitoy  m a n b a la r id a   to p o n im i k   m a 'lu m o tla r .
Q ad im g i  E ro n   y o zu v lari  0 ‘rta   O siyo  tarixi  v a  to p o n im ik asi  h a q id a   q ad im iy   v a 
m u h im   m an b alard an d ir.  B u n d ay   y o z u v la r  a h a m o n iy la m in g   q ad im g i  poytaxti 
P e rs o p o l’.  sh u n in g d ek ,  S u za  v a  E k b atan a   (h o z irg i  H am ad o n )  sh ah arlari  v a  uning 
a tro fid a  to p ilg an .
M asalan .  pishiq  sopol  tax ta ch a g a   o ‘yib   y o z ilg a n   bir  k a tib a d a   D oro  1 
(m ilo d d a n   av v alg i  5 2 2 -4 8 6 -y y .)  h u k m ro n lig in in g   d a stla b k i  y illa rid a   (m ilo d d an  
av v alg i  4 9 4 —4 9 0 -y iliar  o ra sid a)  S u z a d a   b u n y o d   etilg an   saro y n in g   qurilish  
tafsilo ti, 
a n iq ro g 'i 
q u rilish g a  
ketg an  
m aterial la m in g  
q ay si 
m am lak atd an  
k eltirilg an lig i  y o zilg an   tax tach ad ag i  m a 'lu m o tla rg a   k o ‘ra,  oltin   L id iy a   bilan 
B a q triy a d an ,  q im m a tb a h o   to sh lar,  laz u rit v a  serd o lik   (q izil  v a q iz g 'is h   ran g li  tosh) 
S o ‘g ‘diy o n ad a n ,  feruza  X o razm d an   o lib   k elingan.
P e rso p o ld a n   (S h e ro zn in g   sh im o liy   tarafid a,  u n d a n   tax m in an   50   km 
m as o fad a  jo y la s h g a n   m ilo d d an   avvalgi  5 2 0 -4 5 0 -y illa r  o ra lig 'id a   q u rilg an   shahar) 
to p ilg a n   y o z u v la r  v a  tasv iriy   su ra tla r  -   r e l’efla r  k a tta   ilm iy   q iy m a tg a   ega.  U lar 
o ra sid a   A p a d a n a   zin alari  u stig a  ish lan g an   tasv iriy   s u ra tla r  a lo h id a   ah am iy at  kasb 
etadi.  S u ra tla rd a   (b alan d lig i  3  fut  -   in gliz  o 'lc h o v   b irlig i  9 1 ,4 4   sa n tim e trg a   ten g ) 
a h am o n iy la rg a   to b e   b o 'lg a n   23  satrap lik d an   (q a ra m   m am lak a td a n   o 'lp o n   olib 
k e lg an   k ish ila r  qiy o fasi  tasv irlan g an .  B u la r  o ra sid a   b a q triy alik la r  tu rli  idishlar,


teri.  m o 'y n a   v a  tu y a   bilan,  s o ‘g ‘d lik la r  turli  m ato,  teri  va  q o ‘ylar  bilan,  saklar  ot 
va  ch ak m o n lar  bilan.  p arfiyaliklar  id ish lar  va  tuya  bilan  va  x orazm liklar  ot  va 
qu ro l-aslah a bilan   tasvirlangan.
P erso p o ld an   6  m ilya  -   qariyib  9  km   m asofada,  uning  shim ol  tarafid a 
H usaynkuh  q o y a la rid a  ah am o n iy lard an   D o ro   I,  K serek s  I  (m iloddan  avvalgi  486 -  
4 65-yy.),  A rtak serk s  I  (m iloddan  avvalgi  465  -   424-yy.)  ham da  D oro  II 
(m ilo d d an   avvalgi  424—4 0 4 -yy.)larning  m aq b aralarin i  ham da  ularga  k iraverishda 
o ‘yib  y o zilgan  k atib alar  bor.  M azk u r  y o d g o rlik   sosoniy  sarkardalardan  R ustam  
(6 3 6 -y ild a  a rab lar  bilan  b o 'lg an  ja n g d a   halo k   b o 'lg a n )  nom i  bilan  ham   b o g 'liq   va 
tarix d a  k o 'p in c h a  N aqshi  R ustam  deb  ataladi.
K atibalarda,  ay n iq sa  D oro  I  surati  o stig a  y o zilgan  katibada,  uning  davlati 
k o 'k la rg a  k o 'ta rib   m aqtaladi,  u n ing tarafid an   bosib olingan  xalqlar esa itoatkorlik- 
k a  v a  halol  m eh n at  qilish g a  chaqiriladi,  b o 'y su n m a g an lar  v a  shu  sababdan jaz o g a  
m ahkum   etilg a n lam in g   nom lari  qayd  etiladi.  M uhim i  shundaki,  katibada  aham o- 
n iy larg a  tobe  b o 'lg a n   23  satraplik  va  x a lq la m in g   to 'la   ro 'y x a ti  yozilgan.  B ular 
o rasid a  p arfiy alik lar,  baqtriyaliklar,  s o 'g 'd iy o n a lik la r  ham da  xorazm liklar  ham  
bor.
Y o d g o rlik   o rasid a  m u h im larid an   y an a  biri  m ash h u r  B ehistun  y o zuvlaridir 
Bu  y o zu v lar  uzu n lig i  22  m,  um um iy  balan d lig i  7,8  m  b o 'lib ,  ular  Shim oliy 
E ronda,  K irm o n sh o h d an   30  km   m asofada,  daryo  b o 'y la b   o 'tg a n   qadim gi  karvon 
y o 'li  yoqasida.  u n in g   chap  tarafida,  Z ag ro s  nom li  tik   qoyaga,  taxm inan  105  m etr 
b alan d lik d a  D oro  I  ning  am ri  bilan  yozilgan  g 'a la b a   yodgorligidir.  Y ozuv  elan ' 
bobil  v a  qadim gi  eron  tillarid a  bitilgan  v a  m iloddan  avvalgi  5 2 3 -5 2 2 -y illard a  
ah am o n iy lar  saltanatini  larzag a k eltirgan  G au m ata -  m iloddan  avvalgi  522-yil  29- 
sen tab rd a  halo k   b o 'lg a n ,  m a rg 'iy o n a lik   F rada  -   m iloddan  avvalgi  522-yil  10- 
d e k a b rd a   asirg a  olin g an ,  S k u n x a  -   hozirgi  Q o z o g 'isto n   va  O 'z b e k is to n   h ududida 
istiqom at  q ilg an   sak   q ab ilalarin in g   yetak ch isi  kabi  b o shliqlar  rahbarligidagi  xalq 
h arakatlari  h aq id a h ik o y a qiladi.
B ehustun,  N aq sh i  R ustam   va  P e rse p o l’  y o zu v larid a  E ronga  qaram   b o 'lg a n  
x alq lar  qatori  sak lar  ham   tilg a   olinib,  "x a u m a v arg a  saklar” ,  “tig rax au d a  saklar", 
“ d e n g iz orti  sak lari” .  s o 'g 'd   orti  sak lari”  nom lari  bilan keltiriladi.
E ron  y o zu v la rid a   toponim ik  m a  lum o tlar  -   O 'rta   O siyoning  qadim gi 
davlatlari  X orazm .  B aqtriya,  S o 'g 'd iy o n a .  eng  qadim gi  x alq lar m assaget  va  sak lar 
haq id a qim m atli  m a 'lu m o tla r uchraydi
Q adim gi  hind  y ozuvlari  O 'r ta   O siyo  tarix i  v a   to ponim ikasi  haqida  m uhim  
m an b alard an d ir.  X ususan,  “ M a h ab h ara ta ”  (“ B h arata  avlodlari  jan g n o m a si” ) 
san sk rit  tilid a  yozilgan  b o 'lib .  100  m ing  baytni  o ‘z  ichiga  olgan  18  kitobdan 
iborat. 
A fso n av iy  
shoh 
B harataning 
ikki 
to ifa 
avlodlari 
kauravlar 
va 
p a n d av larn in g  o 'z a ro   adovatlari  v a urushlari  bayon  etiladi.  U  m iloddan  avvalgi  X ­
V III  asrlard a yaratilgan.
A sard a  m asalan,  uzoq  H indistonga,  savdo-sotiq  ishlari  bilan  borgan  saklar, 
to h arlar  va  q an h alar  h aq id a  m an a  bu  m uhim   m a 'lu m o t  keltirilgan:  “ U ning 
(p o d sh o h   Y udh ish tran in g )  eshigi  o ld id a   b o sh q a x alq lar  bilan  birga  saklar,  toharlar 
va  q an h alik lar  ham   navbat  kutib  tu rard ilar  P ahm oq  soqol,  peshonalari  sh o h lar 
bilan  bezatilgan.  q o 'lla rid a   turli-tu m an   so v g 'a lar,  jun,  rangu,  ipak 
q a y in n in g   bir  turi)  daraxti  tolasidan,  shuningdek,  kam yob  m at


t o ‘q ilgan  gazlam alar.  m ayin,  n a fis  terilar,  u z u n   v a   o ‘tk ir  qilichlar,  sh am sh irlar, 
tem ir  n ay zalar,  h a r  xil  b o ltalar,  ich im lik lar,  x u s h b o 'y   narsalar,  tu rli-tu m an  
q im m a tb a h o  to sh la r” .  “ M a x a b ah a rata ”  d a  sa k lar “ sh a k ”  tarz id a  tilg a  olinadi.
Q a d im g i  X ito y   m a n b a larid a   0 ‘rta   O siyo  h u d u d id ag i  qad im g i  d av la tla r  v a 
x a lq la r  h a q id a   q im m atli  m a 'lu m o tla r  bilan  b irg a   to p o n o m ik   m a 'lu m o tla r  h am  
u ch rab   tu rad i.  X ito y   m an b alari  h a q id a   s o ‘z  b o sh lash d an   o ld in   shuni  a lo h id a   qayd 
etib  o ‘tish  k erak k i,  u lar  h a m   x ito y   h u k m d o rla rin in g   m aq sad   v a  m an fa atlarin i 
k o ‘zlab  y o zilg an ,  b o sh q a   x alq la rn in g   tarix i  k o ‘p  h o lla rd a   bir tara fla m a   y o ritilg an . 
X ito y   m a n b a la rid a  b o ‘lib  o ‘tg an   v o q e a la m in g   vaqti  v a o ‘m i  aniq  k o ‘rsatilad i,  b ir- 
b irig a  q arsh i  turgan  q o ‘sh in larn in g   u m u m iy  soni  aniq  k o ‘rsatiladi.
Q a d im iy   0 ‘z b e k isto n n in g   u zo q   o ‘tm ish d ag i  ijtim o iy -siy o siy   tarix in i, 
to p o n im ik asin i  o ‘rg a n is h d a  q u y id a g i  X itoy  m an b a lari  m u h im   roP   o ‘ynaydi.
“ Shi  S z i”  (“ T arix iy   esd a lik lar” )  -   X ito y   tarix sh u n o sla rin in g   otasi  h iso b - 
lan ad ig an   S im a  S y an   (tah m in an   m ilo d d a n   av v alg i  145  yoki  1 3 5 -8 6 -y illa r)n in g  
130  b o b d an   iborat  asarid ir.  S im a  S y an n in g   “ Shi  S zi”  nom li  a sarid a  X ito y n in g  
q ad im iy   zam o n lard a n   to   m ilo d d a n   avvalgi  I  a sr  b o sh la rig a   q a d a r  o 'tg a n   ta rix  
b ay o n   etilg an .  A s a rd a   0 ‘rta   O siy o ,  u n in g   123-bobida,  x u su san   F a rg 'o n a   v a u n in g  
q ad im iy   x alqi,  h ay o ti  h aq id a g i  q im m a tli  m a 'lu m o tla r m avjud.
“ S y an   X an   sh u ”  (“A v v alg i  X a n ’  su lo lasin in g   ta rix i” )  -   y irik   tarix ch i  o lim  
B a n   G u   (3 9 -9 2   yy)  asarid ir.  “ S y a n ’  X a n   sh u ” n in g   95-  b o b id a  0 ‘rta   O siy o  
(ay n iq sa,  q a n g ‘li,  y u e ch ji  v a   u su n la r  h aq id a)  v a  S harqiy  T u rk isto n n in g   q ad im iy  
tarixi,  xalqi  v a  u n ing  h ay o ti  h a q id a  k o ‘p m u h im   m a 'lu m o tla m i  uchratam iz.
“ X o u   X an   shu”  (“ K ey in g i  X an   sulo lasi  tarix i” )  -   tarix ch i  F a n ’  X u a   (3 9 8   -  
4 4 5 -y y .)  asari.  “ X o u   X an   sh u ”  X ito y n in g   av v alg i  X a n ’  sulo lasi  d av rid ag i  tarix n i 
o ‘z   ich ig a   o lg an   k a tta   a sa r  b o ‘lib,  130  b o b d an   iborat.  U n d a   0 ‘rta   O siyo,  S h arq iy  
T u rk isto n   v a   J u n g ‘o riy an in g   25  -   2 2 1 -y illa r  o rasid ag i  tarix i  h a q id a   d iq q atg a  
s a z o v o r  m a 'lu m o tla r bor.
B ey  sh u ” (“ S h im o liy   su lo la la r tarix i” ) -   100  bobli  asar  b o ‘lib,  T an  su lo lasi 
(6 1 8   -   9 0 7 -y y .)  d a v rid a   y a sh a g a n   y irik   tarix ch i  Li  Y a n ’  sh o u   (tah m in an   595  -  
6 7 8 -y y .)  q a la m ig a   m an su b .  U n d a   S h im o liy   X ito y d a   h u k m ro n lik   V ey   (3 8 6   -   535- 
y y .).  Si  (5 5 0   -   5 7 7 -y y .),  C h jo u   (5 5 7  -   5 8 1 -y y .)  sulolasi  h u k m ro n lig i,  y a 'n i  3 8 6   -  
5 8 1 -y illa r  tarix i  b a y o n   etilg an .  A sa rd a   0 ‘rta   O siyo,  xusu san   X o razm   h a m d a  
S h arq iy   T u rk isto n  h a q id a  q im m atli  m a 'lu m o tla m i  u chratam iz.
"S u y   sh u ”  (“ S u y   x o n a d o n in in g   tarix i” )  -   X itoy  tarix ch ilari  ja m o a s i  tarafi- 
d an   y o z ilg a n   asar.  U ni  y o z is h d a  V e y  C h jen   (5 8 0  -  6 4 3 -y y .) -  T an  sulo lasi  d a v rid a  
o ‘tgan  tarix ch i,  m u h im   a h am iy at  k asb   etgan.  A sard a   X ito y n in g   S uy  su lo lasi  d a v ­
rid a.  V -V l  a srlard ag i  ijtim o iy -siy o siy  tarix i  85  b o b d a   bayon  etilg an .  K ito b n in g   55 
bobi  6 3 7 -y ili  y o z ib   tam o m la n g a n .  Q o lg an   30  b o b ig a  esa  20   yil  v a q t  ketgan. 
A sard a  im p e rato m in g   iq tiso d iy   siy o sati,  q o ‘s h in n in g   tuzilishi.  m am lak a tn in g  
ahvoli.  x alq n in g   u rf-o d atlari  h a q id a   m a 'lu m o tla r  keltirilgan.  U n in g   8 3 -b o b id a  
0 ‘rta  O siy o   v a  S h arq iy   T u rk is to n   h aq id a  ham   d iq q atg a  sazo v o r  m a 'lu m o tla m i 
u ch ratam iz.
H 'tib o rli  to m o n i  X ito y   m an b a la rid a   0 ‘rta   O siy o n in g   Q a n g ‘,  K u sh o n   va 
D o v o n   dav latlari,  u n in g   q a d im iiy   ah o lisi,  m a s h g ‘ulotlari,  y u e -ch jilar,  saklar, 
q a n g 'lik la r,  d o v o n lik la r  h a q id a   to p o n im ik   m a 'lu m o tla r  u chraydi.  X u su san ,  X ito y


m an b alarid a  esa  sak lar  “ sak ” ,  “ se” ,  “ sek ” ,  " s a i”  shakllarida  tilga  olinib,  ular 
X ito y n in g  g ‘arb id a  yash ash lig i  k o ‘rsa tib   o 'tila d i.
Qang"  d av lati  haq id a  xito y lik   tarix ch ilar  k o ‘plab  m a'lu m o tla r  yo zib   qoldir- 
ganlar.  Jum ladan,  “ S hi-szi”  so ln o m asig a   k o 'ra ,  Q a n g ‘uy  d astlab  k u ch sizg in a  dav­
lat  b o 'lg a n   paytda,  h u km dor  o q so q o llar  orasid an   tanlangan  va  u  oqso q o llam in g  
b irla sh g an   q o 'sh in la rig a   tayangan.  K o 'c h m a n c h ila rd a   har  b ir  oila  b o sh lig 'i 
ja n g c h i  h isoblangan.  Shuning  uchun  q a n g 'u y   q o 'sh in la rin in g   soni  ulardagi  oilalar 
so n ig a   teng  b o 'lg a n .  Q a n g ‘uy  qu d ratli  dav latg a  aylangan  vaqtda  120  m ing 
q o 's h in g a   (d em ak ,  sh u n ch a  o ila g a   ham )  eg a  b o 'lg an .  0 ‘sh a  p aytda  aholisi 
tax m in an   600000  kish id an   iborat  b o 'lg a n .  X itoy  elchilari  o ‘z  hukm dorlariga 
q a n g 'u y la r  haq id a  " m a g 'ru r,  q o ‘rs’"  deb  m a 'lu m o t  bergan.  Bu  dav latn in g   siyosiy 
tarixi  haqida  m a 'lu m o tla r  asosan  X itoy  m an b alarid a  uchraydi.  Jum ladan,  X itoy 
q o 'm o n d o n i  Li  G uan -li  q o 'sh in lari  m ilo d d an   avvalgi  101-yilda  D o vonga  bostirib 
k irg an id a  Q a n g 'u y   davlati  q o 'sh in la ri  o ‘z  q o 'sh n ilari  b o 'lg a n   F a rg 'o n a   Dovon 
d avlatini  x ito y lik lar  b osqinidan  h im o y a  q ilgan  v a  v a  xatto  u lam in g   g ‘alaba 
qozo n ish i  uchun  k atta y o rd am   bergan.
S o ln o m ach ilar  Q a n g ‘uyni  k o 'c h m a n c h ila r  davlati  deb  atasalarda,  unda 
sh ah a rlar  m avjud  b o 'lg an lig i  haqida  ham   m a 'lu m o t  beradilar.  X alqi  “ ....tuproqdan 
q ilin g an   d evor  ichida y ash ay d ig a n ”  Y a n ’tsay   shaharlari  shular ju m lasid an d ir.
X ito y   m an b alarid a  D avan  nom i  bilan  atalgan  d avlat  b o sh q a  m anbalarda 
P ark an a  nom i  bilan  yuritilg an .  F a rg 'o n a   (D o v o n )  davlati  taxm inan  m iloddan 
a vvalgi  III  asrd a  paydo  b o ‘lgan.  X itoy  m an b alarig a  k o 'ra ,  F a rg 'o n a   (D ovon) 
d av latid a  300  m in g   aholi  y ashagan  katta-k ich ik   sh ah arlar  m avjud  b o 'lg an . 
S h a h arlar  o rasid a  E rshi  shahri  alo h id a  aham iyatga  ega  b o 'lg a n   va  davlat  poytaxti 
hisoblangan.
M iloddan  avv allg i  1 0 4 -1 0 1 -y illard a   X itoy  q o 'sh in lari  ja n g   qilib,  Ershini 
b osib   olg an   vaq td a  d o v o n lik larg a   Q a n g '  davlati  q o 'sh in lari  yordam ga  yetib 
k elg an   v a  ikki  o 'rta d a   tuzilg an   sulh  sh artn o m asig a  k o 'ra ,  x ito y lik lar  D ovon 
d av lati tark ib id an  chiqib  ketadilar.
X itoy  m an b alarin in g   T o sh k en t  shahri  tarixi  va  to ponim ikasi  haqidagi 
m a 'lu m o tla ri  ham   e 'tib o rlid ir.  C hoch  to ponim i  X itoy  m an b a larid a  C hoch,  Shi 
yoki  C hjeshe  nom lari  bilan  eslatib  o 'tilad i.
X itoy 
m an b alarin g  
o 'z ig a   xos  to m o n la rid an  
biri 
shundaki, 
ularda 
resp u b lik am iz   h u d u d id a  jo y la sh g a n   T o sh k en t  viloyati  va  F a rg 'o n a   vodiysining 
en g   qadim gi  davri  h aq id a  qim m atli  m a 'lu m o t  berilgan  v a  bu  h u dudda  m avjud 
d av la tla r  v a  shaharlar.  x alq lar  va  q abilalar,  dary o lar  v a  to g 'la r   h aq id a  qim m atli 
to p o n im ik  m a 'lu m o tla r ham   m avjud.

Download 3,25 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish