Ўзму хабарлари вестник нууз acta nuuz

O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2022, [1/3]
ISSN 2181-7324 
 
FALSAFA 
http://science.nuu.uz/uzmu.php 
Social sciences 

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
FALSAFA 
1/3 2022 
- 186 -
an’anaviy tushunchalarni o‘zlashtirishning tartibi ifodalanadi. 
Ta’limda foydalaniladigan AKT vositalarini ishlab chiqishda 
ham ushbu tartibni inobatga olish maqsadga muvofiq. 
Dasturiy mahsulotlarni maktab dasturidan kelib chiqqan holda 
ishlab chiqish lozim. Chunki ilmiylik tamoyili o‘qituvchidan 
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqiga alohida e’tibor 
berishni, u yoki bu masalani ilmiy asosda tushunishdan hech 
qanday chekinishga yo‘l qo‘ymaslikni, ilmiy tushunchalar va 
so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llashni talab etadi. 
Ta’limni sistemalilik (tizimlilik) tamoyili. O‘quv 
materiali mantiqan mos tarzda ishlab chiqish, o‘qitishni 
nimadan boshlash va unda ketma-ketlikka rioya qilish, yangi 
materialni oldingi o‘tilganlar bilan bog‘lash talab etiladi. 
Ta’limda 
foydalaniladigan 
AKT 
vositalarini 
o‘quvchining yoshi va psixologik xususiyatlarini inobatga 
olgan holda ishlab chiqish lozim. 
Darslarda 
foydalaniladigan 
AKT 
vositalarini 
o‘quvchilarning ishlata bilish darajasiga qarab ishlab chiqish 
maqsadga muvofiq. Zero Y.A.Komenskiy bilimlarni o‘rganish 
uchun ularni navbatdagi har bir zvenosi o‘zidan oldingi 
zvenolarga asoslanishi, yangi bilimlarni ilgari o‘zlashtirgan 
bilimlarga jiddiy mantiqiy tarzda bog‘lanishi zarurligini 
ishonarli tarzda isbotlagan. 
Tarbiyaviylik tamoyili. Ta’lim – tarbiya mavjud 
bo‘lgan joyda kurtak yozadi. Maktab o‘quvchilariga ta’lim 
berish, tarbiyalash va ularning umumiy rivojlanishlarini bir 
butunlikda amalga oshirish zarur. Bir butun ta’lim jarayonida 
ikki o‘zaro bog‘liqlik: hayotni bilish va unga bo‘lgan 
munosabatni tarkib toptirish jarayoni ajralib turadi. 
XV-XVI asrlardagi mashhur olimlar bilishning asosiy 
qonunlariga faqat o‘qitishni emas, balki axloqiy tarbiyaning 
ham yetakchi asosi sifatida qaraganlar. 
Farobiy “Namunali ta’lim” haqidagi risolasida 
o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan materialni eng yaxshi 
yo‘sinda bayon qilish masalasiga alohida to‘xtalib, bu ishning 
ikkita turini tavsiya etgan: ulardan biri bevosita sezishga yaqin 
narsalarni oldingi o‘ringa qo‘yishdan va ikkinchisi aqlga yaqin 
narsalarni olg‘a surishdan iboratdir. U o‘zini fikrini tushuntirib 
shunday yozgan: “Aql o‘z harakatini avval seziladigan 
narsalarga, keyin esa aqlga muvofiq yo‘sinda, ya’ni xossalarni 
sintez qilishga yo‘naltirish ma’qul”. 
Ta’lim uchun mo‘ljallangan har qanday (AKT) 
vositalardan foydalanishda ularni o‘quvchi tarbiyasiga ijobiy 
ta’sir 
ko‘rsatishi, 
shuningdek 
uning 
salbiy 
ta’sir 
ko‘rsatmasligini e’tibordan chetda qolmasligini inobatga olish 
lozim. 
Ta’limda foydalaniladigan har qanday vosita-metodlar 
zamirida umuminsoniy va milliy qadriyatlar o‘z aksini 
topmog‘i lozim. Unda ta’limning milliy yo‘nalishini 
ta’minlash, o‘z xalqining ma’naviy boyligi – tili, an’analari, 
urf-odatlari, milliy-etnik madaniyatini singdirish lozim. 
Ko‘rsatmalilik tamoyili. Bilishning birinchi pog‘onasi 
jonli mushohada, ya’ni tevarak-atrof narsalar va hodisalarni 
idrok etishdir. Ko‘rsatmalilik idrok etishni osonlashtirish va 
nazariy bilimlarni hayot, amaliyot bilan bog‘lash imkonini 
beradi. 
Pestalossi ko‘rsatmalilik tamoyilini ta’limning eng 
muhim zamini deb hisoblaydi. Bu prinsipni keng ravishda 
qo‘llamasdan turib, tevarak-atrof to‘g‘risida aniq tasavvur 
hosil qilishga, tafakkurni va nutqni o‘stirishga erishib bo‘ 
lmaydi. 
Nutqni ko‘rgazmali qurol, harakatchan didaktik 
materiallar, 
texnik 
vositalar 
bilan 
uyg‘unlashtirish 
ko‘rsatmalilik tamoyilini amalga oshirishning asosiy uslubidir. 
Shunday ekan maktab amaliyotida ham, darsda 
o‘rganiladigan hodisalarning eng muhim tomonlarini aniq 
ifodalaydigan, o‘quvchilarni fanga bo‘lgan qiziqishini oshirib, 
ularni oson fikrlashga olib keladigan, ko‘rish, eshitish kabi 
axborotlarni qabul qilish talablariga javob beradigan 
pedagogik dasturiy vositalar bilan ta’minlangan AKT 
vositalaridan foydalanish lozim. 
O‘quv 
jarayonida 
ko‘rgazmali 
vositalardan 
foydalanish, predmetlarni kuzatib va idrok qilib, sezgi 
organlari yordamida jism yo jarayonlar haqida ma’lum 
axborotga ega bo‘ladilar, ularni taqqoslash va farqiy 
belgilarini topish asosida fikrlaydilar, shu asosida muayyan 
bilimlar shakllanadi, keyinchalik so‘zlar, ko‘rsatish va 
tushuntirish orqali qayta ishlanadi va ularning bilim doirasi 
yanada kengaytiriladi. Har qanday holatda ham ko‘rgazma 
vositalar qo‘llanilganda bolalarning faol idrok etishlari va 
fikrlashlari ko‘zda tutiladi, shuning uchun ham ular oldida 
aniq bilish vazifasi qo‘yiladi. Unda jismlar va jarayonlarni 
kuzatish, qarab chiqish va namoyon bo‘lgan borliq va 
jarayonlarni o‘rgatish ko‘rsatilishi lozim. 
Tushunarlilik tamoyili. O‘quvchilar materialni ongli 
ravishda tushinishlari uchun doimo ularning bilimlari va aqliy 
qobiliyatlarini hisobga olib ish tutish, ya’ni ularga mos 
materiallarni berish kerak. Turli xil yoshdagi o‘quvchilarning 
aqliy qobiliyatlari orasida farqlar mavjud. Shu bois ularni 
o‘qitishda o‘quvchilarning sinf doirasidan kelib chiqqan holda 
mos AKT vositalardan foydalanish lozim. 
Boshlang‘ich ta’lim fanlarni o‘qitishda 1-sinf 
o‘quvchilariga kompyuterdan foydalanish kerakli natijani 
bermaydi, undagi tugmachalarning vazifasini tushunmaydi. 
Shuning uchun o‘quvchilarni tushunish, ishlata olish 
darajasiga mos AKT vositalaridan foydalanish maqsadga 
muvofiqdir. Aks holda o‘quvchilarni dars materiallarini yetarli 
darajada foydalana olmasligi oqibatida AKT vositalaridan 
foydalanishga bo‘lgan ishtiyoq so‘nadi, natijada darsning 
samaradorligi pasayishiga olib keladi. 
Loyiqlik tamoyili. Ta’limda foydalaniladigan AKT 
vositalari o‘quv material mazmuni, xarakteri, hajmini 
o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasi va ularning bilish 
imkoniyatlari rivojlanishiga mos kelishi kerak.
O‘qitishda mo‘ljallangan PDV o‘quvchilar tushuna 
olish darajasiga loyiq bo‘lishi, ularda beriladigan ma’lumotlar, 
tasvirlar, ovozlar va ularning chiqish tezligi, almashinish, 
takrorlanish kabi xususiyatlari, o‘quvchilarning anglash, 
tushunish, boshqarish, qabul qila olish kabi imkoniyatlariga 
mos kelishi lozim. 
Loyiqlik tamoyilini yuqorida keltirilgan tushunarlilik 
tamoyili sifatida qaramaslik kerak. O‘quvchiga o‘quv 
materialini o‘quvchining bilish darajasida bo‘lishi ham yaxshi 
natija bermaydi. Barcha narsani oson tushunish o‘quvchini 
fikrlash qobiliyatini rivojlanmasligiga olib keladi. Shuning 
uchun ham ta’lim berishda foydalaniladigan vositalar 
o‘quvchining o‘zlashtirish, qiziqishlar darajalarini inobatga 
olgan holda tanlash va o‘qitishda foydalanish kerak. Bu 
jarayonda har bir o‘quvchi imkoniyatlarini inobatga olishni 
yaxshi natija beradi. 
Individuallashtirish tamoyili. Ta’limda qo‘llaniladigan 
har bir texnika, texnologiya, usul va vositalar har bir 
o‘quvchining o‘z individual xususiyatlarini hisobga olgan 
holda foydalanilishi lozim. 
Ta’lim jarayonida har bir o‘quvchining jismoniy, 
aqliy, ijtimoiy-psixologik, individual xususiyatlarini inobatga 
olish, individual rivojlanish dasturlari asosida modellashtirish, 
o‘quv-kognitiv, 
ijtimoiy 
kommunikativ 
xislatlarini 
rivojlantirish lozim. 
Ta’limda 
individual 
yondashadigan 
usul 
va 
vositalardan foydalanish o‘quv jarayonida yuzaga keladigan 
ayrim 
(o‘quv 
materialning 
qiyinchilik 
darajasini, 
o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini, ularda yuz beradigan 
holatlar va shu kabi) kamchiliklarni vaqtida aniqlash va ularni 
bartaraf etishga yordam beradi. Shuningdek, o‘quvchilarning 
layoqati, qobiliyatlari aniqlanib ularga mos tarzda ish 
yuritiladi. Har bir o‘quvchining qobiliyatini, ishlash tempini 

---