Ziyorat turizmi obyektlari va ularni rivojlantirish muammolari

2. 
   Ziyorat turizmi obyektlari va ularni rivojlantirish muammolari
   

Yuqorida ta’idlab o‘tilganidek ziyorat bu – o‘tgan avliyolar orqali Qodir Tangriga murojaat qilish, ongi va ruhini tinchlantirish, muqaddaslik haqiqatini anglash, yolg‘izlik va poklanish yo‘lidan o‘tish. Markaziy Osiyoda buni Ziyorat deb atashadi, bu muqaddas joylarga tashrif buyurishni anglatadi. O‘zbekiston har doim ko‘plab madaniyatlar va sivilizatsiyalarning kesishish markazi bo‘lib kelgan, bu yerda turli dinlar targ‘ib qilingan, shuning uchun ham islom, ham buddizm va xristian dinlariga tegishli noyob yodgorliklar saqlanib qolgan.
O‘zbekiston hududida boshqa dinlar singari islom madaniyati va uning so‘fiylik oqimiga oid ko‘plab muqaddas joylar mavjud. Eng qimmatbaho yodgorliklar YUNESKOning Butunjahon merosi obyektlari sifatida tan olingan. Ular orasida Islom olamida Muborak Buxoro maʼnosini anglatuvchi Buxoroyi-Sharif deb nomlangan Buxoro shahri. Ko‘plab bebaho yodgorliklarga ega Samarqand shahri. Amir Temurning vatani hisoblanmish Shahrisabz shahri. Albatta, bu shaharlar qadimiy va boy tarixga ega bo‘lib, butun hayoti davomida jiddiy o‘zgarishlarga duch keldi.
Mangulik, abadiylik g‘oyasi ushbu shaharlar bilan bog‘liqdir. Muhammad payg‘ambarning tarjimai hollarida bir voqea bor. Payg‘ambar meʼroj qiladi. Uning samoviy oti bor edi va u o‘sha otda osmonga ko‘tariladi. Avval Quddusga, so‘ngra Makkaga tashrif buyuradi. Makkaga qarab, quyosh nurlari butun dunyoni yoritayotganini ko‘radi. Keyin u yer yuzida faqat ikkita nuqtani ko‘radi, bu nurlar pastdan yuqoriga ko‘tarildi. Bu nurlar Buxoro va Samarqand edi.
Markaziy Osiyoda nasroniylikning paydo bo‘lishi birinchi mingyillikning boshlarida ushbu hududda missionerlik qilgan havoriylar Foma va Birinchi chaqirilgan Andrey ismlari bilan bog‘liq. O‘shandan beri dunyodagi eng muhim ikkita din - Islom va Nasroniylik dinlari birga tinch yashab kelmoqda. O‘zbekistonda 10 dan ortiq muqaddas va eʼzozlangan nasroniy va musulmon joylari, ziyoratgohlar mavjud. Hozirgi zamongacha, O‘zbekiston hududida nasroniylar ham, musulmonlar ham hurmat qiladigan "Iova buloqlari" mavjud bo‘lib, ularning eng mashhuri Buxoroda joylashgan. To‘g‘ridan-to‘g‘ri, O‘zbekistondagi pravoslav cherkovi O‘rta Osiyoda rus pravoslav cherkovining paydo bo‘lishi bilan, bu mintaqaning asosiy qismi Rossiya imperiyasiga qo‘shilganidan keyin va Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilishi (1867) bilan bir qatorda shakllana boshlangan.
1968 yilda qadimgi Termiz hududida Budda haykali topilgan va o‘sha vaqtdan beri bu yer ko‘pgina arxeologlar tomonidan o‘rganiladigan asosiy obyektga aylandi. Keyinchalik eng qadimgi budda ibodatxonalari majmualari ochildi: Fayoztepa (mil. av. 1-asr – milodiy 3-asr), Kampirtepa, Qoratepa. Qadimgi musiqachilarning tasviri bilan mashhur Ayritom frizining elementlari topilishi bu mintaqa hududida buddizm targ‘ib qilinganligi va ellinistik madaniyat elementlari oshkor bo‘lganligidan dalolat beradi. Hozirda naqshli hoshiyaning terrakota bareleflari Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitajida saqlanadi¹.
Xalqaro nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak ziyorat turizm obyektlari sifatida barcha dinlarning muqaddas joylarini, ziyoratgohlarini ko‘rib chiqish mumkin. Misol tariqasida butun dunyo bo‘ylab dindorlarni o‘ziga jalb etadigan bir nechta hayratlanarli ziyorat turizm obyektlarini ko‘rib chiqamiz.
Lumbini, Lord Buddaning tug‘ilgan joyi va butun dunyodagi buddistlar uchun ziyoratgoh. Oxir-oqibat Lord Buddaga aylangan Siddhartha Gautama miloddan avvalgi 623 yilda Nepalning Lumbini shahridagi bog‘da tug‘ilgan. Siddxarta 29 yoshida saroyini tark etib, ma’rifat izlagan shahzoda edi. Lumbini ziyoratchilarni miloddan avvalgi 249-yildan keyin, Hindiston imperatori qiroli Ashoka u yerga birinchi marta sayohat qilganidan so‘ng jalb qila boshladi. Lumbini bog‘idagi Ashokan ustuni qirolning ziyoratini anglatadi va Buddaga bag‘ishlanish bilan yozilgan. Boshqa muqaddas yodgorliklarga Siddharta tug‘ilgan, Mayya Devi ibodatxonasi joylashgan tosh plita va Puskarni deb nomlangan Siddharta tug‘ilgandan keyin yuvilgan hovuz kiradi.
Vatikan shahri, Rim bilan o‘ralgan, Italiya. Katoliklarning ziyorat qiladigan joyi. Papaning uyi va Rim-katolik cherkovining markazi. Vatikan yoki Muqaddas taxt 1929 yilda mustaqil davlatga aylandi, garchi u 1378 yildan buyon katolik cherkovi rahbari Papaning uyi bo‘lib kelgan. Avliyo Pyotr soborida birinchi papa, havoriy xochga mixlangan Avliyo Pyotr qabri joylashgan. Boshqa diqqatga sazovor joylar orasida Sistine kapellasi, Vatikan bog‘lari va Vatikan muzeylari mavjud.
Vittenberg. Saksoniya, Germaniyada joylashgan. Protestantizm dinining muqaddas qadamjolaridan. Ahamiyati tarafi protestant islohotining tug‘ilgan joyi 1517 yilda Martin Lyuter Vittenbergdagi talabalar va ruhoniylarni katolik cherkovining najot evaziga indulgentsiyalarni sotishi haqidagi bahsga chaqirdi. U indulgensiyaning kuchi va samaradorligi to‘g‘risidagi bahsli to‘qson besh tezisni yozdi va uning sahifalarini Qal’a cherkovi eshigiga mixladi, bu ko‘pchilik protestant islohotini boshlagan deb hisoblaydi. Lyuter to‘rt yildan so‘ng katolik cherkovidan chiqarib yuborildi. Etti yillik urush paytida Vittenbergning katta qismi vayron qilingan, ammo 1800-yillarda Qal’a cherkovi qayta qurilgan va Lyuterning to‘qson besh tezislari matni cherkovning old eshiklariga yozilgan².
Islom dinidagi eng muqaddas joylardan esa albatta Makka va Madina shaharlari tushuniladi. Eng ko‘p ziyoratchilar ham aynan shu shaharlarga tashrif buyurishadi. Har yili dunyo bo‘ylab 2 milliondan ortiq musulmonlar haj ziyoratini ado etish uchun sayohat qilishadi - bu musulmonlar uchun kamida bir marta jismoniy va moliyaviy imkoniyatlarga ega bo‘lgan barcha voyaga etgan musulmonlar tomonidan bajarilishi kerak bo‘lgan majburiy diniy burchdir. Musulmonlar uchun eng muqaddas shahar Makkaga sayohat majburiy bo‘lsa-da, musulmonlar boshqa muqaddas qadamjolarni ham ziyorat qilishni yaxshi ko‘radilar.
Al-Masjid al-Haram - Saudiya Arabistonining Hijozi mintaqasidagi Makka shahridagi Ka’bani o‘rab turgan masjid. Buyuk masjid dunyodagi eng katta masjid bo‘lib, uning maydoni 356 800 kvadrat metrni tashkil etadi. Ulugʻ masjid islom taqvimi boʻyicha Zulhijja oyida va yilning istalgan vaqtida sodir boʻladigan Haj va Umra ziyoratlari uchun asosiy joy hisoblanadi.
Masjid an-Nabaviy - Saudiya Arabistonining Hijoz mintaqasidagi Madina shahrida joylashgan Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) tomonidan qurilgan va asos solingan. Bu Muhammad (s.a.v.) tomonidan qurilgan birinchi masjidlardan biri bo‘lib, hozirda dunyodagi eng katta masjidlardan biri hisoblanadi. Bu Makkadagi masjiddan keyin ikkinchi eng muqaddas joy. Sana va vaqtdan qat’i nazar, u doimo ochiq. Masjid an-Nabaviy ham Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) va uning ikki sahobasi Abu Bakr va Umarning dam olish maskanidir.
Al-Masjid al-Aqso “Eng uzoq masjid” sifatida ham tanilgan, chunki Payg‘ambar (s.a.v.) davrida Al-Aqso masjidi Muhammad (s.a.v.) ko‘rsatmalari bilan Ka’badan eng uzoqda qurilgan masjid bo‘lgan. Bu Islomdagi uchinchi eng muqaddas joy. Al-Masjid al-Aqso Quddusning Eski shahrida joylashgan.
Imom Ali Iroqning Najaf shahrida joylashgan boʻlib, musulmonlarning shia boʻlimi uchun uchinchi muqaddas joy hisoblanadi. Unda Muhammadning ukasi Ali qabri bor. Masjid 977-yilda Eron hukmdori Daylamit Fannaxosrav Azod ad-Dovleh tomonidan qabr ustiga qurilgan. Najaf dunyodagi Makka va Madinadan keyin uchinchi muqaddas islom shahri hisoblanadi.
Qubbat as-Saxro masjidi Quddusning eski shahridagi Ma’bad tog‘ida joylashgan. Bu nasroniylar, yahudiylar va musulmonlarning muqaddas joyi bo‘lgani uchun dunyodagi eng bahsli mulk hisoblanadi. Bahs gumbaz ostidagi tosh bo‘lgan bino ichidagi poydevor toshi bilan bog‘liq.
Malidagi Jenna masjidi loy g‘ishtdan qurilgan bino bo‘lib, u Sudano-Sahelian me’morchilik uslubining me’moriy yutug‘i hisoblanadi. U Jenn shahridagi Bani daryosining toshqin tekisligida joylashgan. Birinchi masjid bu joyda XIII asrda qurilgan. Hozirgi inshoot 1907-yilda qurilgan. Bu jahon merosi ob’ekti va Afrikaning eng mashhur diqqatga sazovor joylaridan biridir.
Qubo masjidi Madinaning chekkasida joylashgan va musulmonlar uchun juda muqaddas joy. Payg‘ambarim Muhammad alayhissalom Makkadan Madinaga hijrat qilishlari bilanoq masjidning ilk toshlari qo‘yildi. Bu musulmonlar uchun juda muhim masjiddir, chunki bu erda namoz o‘qish juda muqaddas amal hisoblanadi³.
Bizning mamlakatimizda ham Ziyorat turizmga bo‘lgan sayohat tufayli kech imkoniyatlar yaratilayapti va qator islohotlar olib borilyapti. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Oʻzbekiston Respublikasida ichki va ziyorat turizmini rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi farmoni asosida bir qator yangi sohani yanada rivojlantirish va rivojlantirish tugʻiladi⁴. Keyingi yilarda Respublikada turizm sohasini rivojlantirishga katta eʼtibor qaratilmoqda. Hukumatimiz tomonidan sohani qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan bir qator chora-tadbirlar belgilandi va meʼyoriy hujjatlar ishlab chiqildi. Turizm bozorining jozibadorligi, raqobatbardoshligi hamda turizm mahsuloti va xizmatlarini diversifikatsiya qilish, mamlakatimizning turizm uchun xavfsiz hudud sifatidagi imijini mustahkamlash uchun bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 9-fevraldagi “Oʻzbekiston Respublikasida ichki va ziyorat turizmini rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi farmoni buning yaqqol dalilidir.
Ushbu farmon asosida bir qator muammolarni yechish va sohani yana-da rivojlantirish imkoniyati tugʻildi. Maʼlumki, turizmning rivojlanishini infratuzilma, yaʼni boshqa sohalarning rivojlanishidan ayri holda tasavvur qilib boʻlmaydi, jumladan, turizm obyektlari, joylashtirish muassasalari, umumiy ovqatlanish, transport xizmati va boshqa xizmat koʻrsatish sohalariga bogʻliq. Masalan, sohaning rivojlanishiga transport xizmatini oladigan boʻlsak, turizm yoʻnalishlari boʻyicha aviareyslar va temir yoʻl qatnovlarini samarali va tizimli tashkil etish koʻp muammolar yechimiga sabab boʻladi, turistlar vaqtini tejaydi, ortiqcha xarajatdan qutqaradi.
Farmonda ichki va ziyorat turizmini rivojlantirish doirasida Fargʻona-Urganch-Fargʻona, Termiz-Urganch-Termiz hamda Qarshi-Urganch-Qarshi aviareyslarini yoʻlga qoʻyish va Andijon-Xiva-Andijon temir yoʻl qatnovi soni oshirilishining koʻzda tutilganligi respublikamizning viloyatlari oʻrtasidagi qatnovlardagi muammolarning gʻoyatda muhim yechimidir.
Farmonga koʻra 2021-yil 1-aprelga qadar Termiz-Qarshi-Xiva, Xiva-Urganch-Nukus va Termiz-Qarshi-Samarqand yoʻnalishlari boʻyicha doimiy temir yoʻl qatnovi yoʻlga qoʻyiladi. Toshkent shahridan Buxoro, Nukus, Termiz va Urganch shaharlari hamda Fargʻona vodiysiga qatnov yoʻnalishlari boʻyicha aviareyslar subsidiyalanadi.
Ishlab turgan aholining ishdan boʻsh vaqtlari muddatining qisqa ekanligi ularning yashab turgan joylaridan boshqa viloyat va shaharlarga oilaviy sayohatga chiqishlariga, ichki turizmni tashkil etishga salbiy taʼsir koʻrsatar edi. Farmon bilan dam olish va bayram kunlari taqvimining sayohat uchun maqbullashtirilishi bu borada ham odamlarning mushkulini oson qildi. Jumladan: 5 ta rasmiy bayram kunlari – Navroʻz umumxalq bayrami, Mustaqillik kuni, Yangi yil bayrami hamda Ramazon va Qurbon hayiti diniy bayramlarini nishonlash davrida qoʻshimcha ishlanmaydigan kunlar 3 kundan kam boʻlmagan muddatga belgilandi; oilaviy sayohatlarni nazarda tutuvchi yillik asosiy taʼtil hisobidan 5 ish kunidan kam boʻlmagan “oilaviy sayohat taʼtili” tizimi joriy qilindi.
Turizm obyektlari infratuzilmasini yana-da takomillashtirish, madaniy-koʻngilochar infratuzilmani rivojlantirish, madaniy meros obyektlarini restavratsiya qilish hamda obodonlashtirishga davlat byudjeti va “Tiklanish va taraqqiyot” jamgʻarmasidan teng ulushlarda 1 trln. soʻm ajratilishi ham quvonarlidir.
Maʼlumki, jahonda koronavirus pandemiyasining tarqalishidan eng koʻp talofat koʻrgan soha turizm sohasi boʻldi. Mamlakatimizda ham pandemiya ushbu sohani chetlab oʻtmadi. Shuning uchun mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan turizm sohasidagi tadbirkorlik subyektlarini qoʻllab-quvvatlash maqsadida bir qator choralar koʻrildi. Jumladan: turoperatorlar, turagentlar va joylashtirish vositalari uchun qonunchilikda belgilangan ayrim imtiyoz va preferensiyalar muddatlari 2021-yil 31-dekabrga qadar uzaytirildi; foyda soligʻi stavkasi 50 foizga kamaytirildi; yer va mol-mulkka solinadigan soliqni toʻlashdan ozod qilindi; ijtimoiy soliqni kamaytirilgan stavkada 1 foiz miqdorida belgilandi; turoperatorlar, turagentlar va joylashtirish vositalariga nisbatan tashqi savdo operatsiyalari boʻyicha muddati oʻtgan debitor qarzdorlik uchun jarimalar qoʻllash toʻxtatildi; turoperatorlarning kamida 10 kishidan iborat xorijiy turistik guruhlarga 5 kecha tunab qolishi sharti Oʻzbekistonda tur tashkil etish sharti bilan avia va temir yoʻl chiptalari boʻyicha xarajatlarini chipta narxining 30 foizi miqdorida qisman subsidiyalash belgilandi.
Shu bilan birga, sohada farmonga asosan 2021-yil uchun ichki turizm oqimini tashkil qilishga oid asosiy koʻrsatkichlarni tasdiqlash hamda viloyatlar, shahar va tumanlar hokimlari tomonidan prognoz koʻrsatkichlarining bajarilishi taʼminlangan taqdirda ularni mukofotlash, bajarilishi taʼminlanmagan taqdirda intizomiy jazo choralari qoʻllash tizimi joriy qilinadi⁵.
Shu fursatdan foydalanib O‘zbekiston Respublikasidagi YUNESKOga kiritilgan obyektlar, qadamjolar va madaniy meros haqida ham alohida to‘xtalib o‘tish lozim⁶. Ulardan biri sifatida, Muhammad Jalil Podshohpirim ziyoratgohini oladigan bo‘lsek, Akademik Yaxyo G‘ulomov ushbu ziyoratgox xaqda shunday yozadi: “Poshshoi pir mozori. Ush nom afsonaviy inson Poshshoi pir maqbarasi nomidan kelib chiqqan. Maqbara qabr turgan hona va ziyoratonadan iborat. Maqbara peshtoqi g‘arbga solish. Ziyoratona gumbazining qurilish uslubi XVIII asrdagi madrasani eslatadi. Qabrga hona ikki chiqish yo‘dan iborat: biri ziyorathona orqali, biri boshqa janubga yordam aloxida pastakkina hona orqali.Ko‘rinishidan ushbu maqbaraga kirish yo‘li ziyoratona qurilishi avvalo byerkitib yuborilgan. Maxalliy axoli maqbara qurilishini Amir Temurga bog‘laydilar. Qabristoning katta maydonining ustki hosil sho‘rhok yerdan iborat bo‘lib, unda O‘rta Osiyoda mo‘g‘ullar xukmronligi davriga hos 54h54h6sm. iborat pishiq g‘isht parchalari mavjud”. Ziyorona tarxi chortoqli (5,2h 5,2 m) bo‘lib, devor satxiga chuqur ravoqli to‘qchalar ishlangan, qabr joyi hona tarxi esa to‘g‘ri burchakli (4,3h4,3 m).Ganch bilan suvalgan ikki xonaga yorug‘. lik geometrik shakldagi bezakdor panjaralar o‘zgartirish ravoqli darchalardan tushadi. Ikki tavaqali yog‘och eshiklar yuzaroq o‘yma naqshlar bilan. Maqbara birgalikdasi somonli loysuvoq qilingan.
“Motamsaro ona” yodgorligi Zarkent mahala fuqarolar yig‘ini hududida joylashgan. Monumental san’at yodgorligi 1985 yilga o‘rnatilgan. Yodgorlik jang maydonlarida xalok bo‘lgan toshloqlik o‘g‘lonlarga bag‘ishlab o‘rnatilgan. Hududi obodonlashtirilgan. Madaniy meros ob’ektlari ro‘yhatiga kiritilib, davlat muhofazasiga olingan.
Afg‘on janchilariga bag‘ishlangan yodgorlik. Haykal O‘zbekiston tumani, Yaypan guzarida joylashgan.1989 yilda Afg‘onistonda bo‘lgan urushda O‘zbekiston tumanidan qatnashgan harbiylarga bag‘ishlab tuman markazidagi Baxt uyi yaqinida joylashgan monumental san’at yodgorligi. 1989 yilda barpo etilgan. Balandligi 4 metrga teng, obodonlashtirilgan.
"Nasriddin Afandi" haykali. A.P. Chexov byusti
Bandikushod ziyoratgoxi Bandikushod qishlog‘idagi shu nomi bilan ataluvchi arheologik yodgorlik yaqinida joylashgan. Bandikushod tobe’inlardan bo‘lib, Shox Jarir oilasining qo‘riqchisi, otboqari bo‘lgan. Bandikushod “Bandlarni echuvchi zot” degan ma’noni bildiradi. Avvallari Bandikushod ota mozorida uch honali chillahona va chiroqhona, 3 ta xovuz xamda katta qayrag‘och bo‘lib, uning kovagiga ziyoratchilar tanga tashlaganlar. Bandikushod ota mozoriga asosan bandga tushganlar, ya’ni yo‘li to‘silganlar, savdoda ishi yurishmay qolganlar kelib, niyat aytib mozor devoriga tosh qo‘yib ketganlar. Ziyoratgox mustaqillik davriga kelib qayta ta’mirlandi.
Chomoch buva yodgorligi ziyoratgohi. Rivoyatlarga ko‘ra bu yerga Mirzo Boburning Oltin Beshikxon ismli farzandining oltinchi avlodi, XVII asrda yashab o‘tgan Tangriyorbiy – Shoxmastbiy, ya’ni Chomochbiy dafn qilingan. U mavlono Lutfullo Chustiyning shogirdi bo‘lib, tasavvuf ilmida benazir edi. Uning kuchli e’odi tufayli unga “Shohmastbiy” (uning maxsus formasi Chomochbiy) oliy maqom byerilgan. U vafot etgach uning qabri ziyoratgoxga aylandi. Qo‘qon honlari unga atab maqbara qurishgan va katta e’tiqod bilan qarashgan. Buning uchun bu qo‘rg‘oncha va mozor Chomochbiy deb aytiladigan bo‘lgan. Vaqtlar o‘tishi bilan qo‘rg‘oncha qishloqqa, mozor esa ziyoratgoxga aylangan.
Ziyrak momo ziyoratgohi. Bu yerli axoli Zuray momo, Zo‘rayk momo, ba’zilar Ziyrak momo, Zirakoy momo ham deyishadi. Ushbu ziyoratgoh haqida Anvar Obidjon shunday yozadi: “Qadimda ayollar ismini turli taqinchoq va bezaklar bilan atash xollari uchrab turgan. Shuni nazarda tutsak hamda bu ziyoratgoh o‘lkamizga islom dini yoyilishidan avval mavjud bo‘lganligini inobatga olsak “Zirak” haqiqatga eng yaqinidir”. Rivoyatlarga ko‘ra bu yerda mavjud bo‘lgan qadimiy shahar malikasi o‘ta ochiqqo‘lligi bois Tangri uning ziragi ko‘ziga o‘tkir nur ato etgan, boshqa rivoyatga ko‘ra malika vafot etishidan oldin suyukli ziragi bilan dafn etishni vasiyat qilgan. Bu joyni ziyorat qilgani kelgan ayollar ichida sahvatlilari bo‘lsa, ularning ziragi bir lahzaga chaqnab ketar ekan.
Yer masjid ziyoratgohi. Tarixiga ko‘ra, temuriyzodalarni murosaga keltirish xijriy 894 (milodiy 1489) yilda tasavvufning yorqin namoyondasi Xo‘ja Axror Valiy hazratlari Marg‘ilonga, ushbu qishloq ahli uni tanib qolib, tavof qiladi. Qishloq joyi yaxshi bo‘lsada, suvi taqchil bo‘lib, Xoja o‘z asosini yerga suqadi va shu erdan buloq chiqib, atrofga tarqaladi. Aholi uni “Xo‘ja Axror chashmasi” deb atashadi. keyin u yerdagi buloq ko‘zi berkilib ketadi, XVII asrda shayx Axmad Yassaviy avlodi Sayyid Azlarxon to‘ra u yerni obod qiladi. Qo‘qon xoni u yerga masjid qurdirib, 50 tanob yerni masjidga vaqf qilib beradi. Shundan so‘ng, u yerlar qishloq nomi o‘rniga joyi masjid deb atalib, masjid Azlarxon to‘ra xotirasi bilan “Ermasjid buva” deb atala boshlanadi. Azlarxon to‘ra avlodlari bu manzilda xijriy 1292 (milodiy 1842) hosil yashashadi. Shu yili, Buxoromiri Nasrulloxon tomonidan berilgan Azlarxon to‘raning avlodlari garov maktab Buxoroga olib ketiladi. Hudud esa aholi aholi asrab-avaylanib kelinmoqda. Ob’ektning kirishi, xovli, xovli to‘rida xovuz, kunchiqar tomondan esa bir qavatli masjid, masjid orqasida esa Yer masjid bobo ramziy qabri tuziladi. Atrofi bog‘ bilan o‘ralgan.
Hob buva ziyoratgohi. Bu maqbarada Baxouddin Naqshband hazratlari izdoshi Sayyid Jalolxon to‘ra o‘g‘li Sayyid A’zamxon to‘ra dafn qilingan. Uch inson hayvonlar bilan tillasha olish imkoniyatiga ega bo‘lgan ekanlar. O‘z vaqtida bu hududga yov bo‘qini bo‘lib turgan, ayni paytda jang qilayotgan aholi mag‘lubligiga uchray. Shu payt Sayyid A’zamxon to‘ra tepalikka chiqib, o‘t bo‘lib kishnab, otlarga buyrug‘ bergan. Shunda dushman otlari utidagi askarlarni uloqtirib, ortga qarab qocha boshlagan. hayot, xalq dushman xujumidan omon qolishgan ekan. Shunda so‘ng, aholi Sayyid A’zamxon to‘raga Kishnog‘ich ota deb atay boshlagan. Vafotlaridan so‘ng ham, bu kishi dafn qilingan joyga maqbara qurilgan. Ush maqbara Xudoyorxon xukmronligining 3-davrida qayta ta’mirlangan. 2012 yili ham qayta ta’mirdan keyin.
Varaxsha Shaxristoni. Varaxsha - qadimiy aholi punkti (V-VIII asrlar), maydoni 100 gektar, Buxorodan g‘arbga 40 km masofada joylashgan. So‘g‘d V-VIII asrlar san’at yodgorliklari. - "gofrirovka qilingan" devorlari bo‘lgan qal’aning xarobalari va hovlilar bilan saroy, ko‘p sonli xona xonalari va marosim zallari, devorga chizilgan rasmlar va taqillatuvchi naqshlar bilan bezatilgan. 9-10 asrlarga oid uylarning qoldiqlari. Qadimgi aholi punkti hududida arablar istilosidan oldin Buxoro vohasida hukmronlik qilgan buxoraxudatlarning qarorgohi bo‘lgan. XI asrda Varaxshadagi hayot muzlaydi. Varaxshaning pasayishiga mintaqaning sug‘orish tizimlarida suv etishmasligi sabab bo‘lgan. Narshaxi (10-asr tarixchisi) Varaxsha haqida ilgari Buxoro shahri va asos solingan davrda qadimiy Buxorodan kam bo‘lmagan yirik aholi punktlaridan biri sifatida xabar beradi. Ba’zi kitoblarda Varaxsha o‘rniga bu qishloq Rajfandun deb nomlangan. U erda shohlarning qarorgohi bor edi; kuchli qal’a ham bor edi, chunki shohlar bu joyni bir necha bor mustahkamlashgan. Qishloqning avvalgi devorlari hajmi jihatidan Buxoro devorlariga teng edi. Rajfaidun yoki Varaxshada 12 ta sug‘orish ariqlari (sug‘orish kanallari) bo‘lgan; qishloq Buxoro devori ichida joylashgan. Bundan tashqari, go‘zal saroy bor edi, uning go‘zalligi maqolga aylandi; u ming yildan ko‘proq oldin Buxoro-Xudat tomonidan qurilgan. Amir Ismoil Samani saroy o‘rnida sobor masjidi qurmoqchi edi, ammo aholi bu taklifga rozi bo‘lmadilar, chunki ularning qishlog‘iga sobor masjidi kerak emasligi va bu erda sobor masjidi qurish uchun unchalik narsa emasligi sabab bo‘lgan. Rajfandun yoki Varaxshada har 15 kunda bir bozor bo‘lib, yil oxirida 20 kun davom etadigan yarmarka tashkil etildi. 21-kuni aholi yangi yilni nishonladilar va bu kun fermerlarning yangi yili deb nomlandi, chunki buxorolik dehqonlar shu kundan boshlab (taniqli qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish vaqtini aniqlash uchun) hisoblashni boshlaydilar va ushbu ta’rifga tayanadilar. vaqt. Sehrgarlar uchun yangi yil faqat besh kundan keyin keladi. Varaxsha mahalliy aholining arablarga qarshi urushida muhim rol o‘ynagan, uning devorlari ostida muhim janglar bo‘lgan. Varaxshadagi arxeologik qazish ishlari 1937 yilda boshlanib, 1947-1953 yillarda arxeolog V.A.Shishkin tomonidan davom ettirildi. Aholi punktiga qadimgi davrda asos solingan, uning gullab-yashnashi VII-VIII asrlarga to‘g‘ri keladi va XI asrda shahar xarobaga aylanadi. 1987-1991 yillarda u Varaxsha turar joyi, Sharq davlat muzeyida arxeologik qazish ishlarini olib bordi.
Moyqo‘l buva ziyoratgohi. Ziyoratgox Marg‘ilon shaxar, Nadirmat MFY, Bobodexqon ko‘chasi 12-uyda joylashgan. 1933 yililda qurilgan. Ziyoratgox milliy uslubda qurilgan maqbara, chillahona, ayvonlardan iborat. Naql qilishlaricha, bundan tahminan ikki yuz yil muqaddam yashab o‘tgan Qirg‘il ota yohud “Mushukni tiriltirgan to‘ram” nomi bilan mashxur bo‘lgan Xazrat Ubaydullox ibn Abdullox hoja dafn etilgan. Kirg‘il Ob’ekt sharqdan g‘arbga qarab cho‘ziq joylashgan. Ushbu yodgorlikni vujudga kelishi antik xamda ilk o‘rta asrlar davriga mansub bo‘lib, aniq sanasi I-VII-VIII asrlarga ta’luqli xisoblanadi. Ya.G‘ulomov tomonidan 1951 yili katta Farg‘ona kanali qurilishida aniqlangan. Ya.G‘ulomov tomonidan arheologik xulosalar tayyorlangan. 1975-yili N.G.Gorbunova Farg‘ona viloyati arheologiya yodogorliklari tadqiqoti xuloslari va haritasiga qo‘shgan.2013 yili O‘zbekiston respublikasi Fanlar Akademiyasining Arheologiya institutining arheolog ekspediciyasi tomonidan qayta tadqiq etilgan. Bugungi paytda yodogorlik qattiq vayron bo‘lgan. Bu yerlar ilgari tashlandiq joy bo‘lib, marxum Abdurazzaqov Qo‘chqorboy ota qabristonga borish yo‘lining chetiga bog‘ yaratgan. Tepalik tarihi xaqida ma’lumot mavjud emas.
Bibi Ubayda ziyoratgohi. Bu ziyoratgox Buvayda qishlog‘idan 8 km. sharqda, Markaziy Farg‘ona cho‘lining g‘arbiy poyonida joylashgan. Qishloq “Bibi ubayda” (Xazrat Bibi) nomi bilan yuritiladi. Bu yerdagi qabristonga vodiyda musulmonlikni birinchilardan bo‘lib qabul qilgan ayol, birinchilardan bo‘lib xaj ziyoratiga musharraf bo‘lgan, Farg‘ona vodiysiga Islom dinini yoygan arab sarkardasi Sa’d ibn Usmonning turmushdoshi Bibi Ubayda dafn qilingan. Bu joydan keyinroq qabriston va ziyoratgoxga aylanib ketgan.Bibi Ubayda ziyoratgoxi milliy uslubda belgilangan Maqbara, namozgox, binolar, ayvonlardan iborat. Ziyoratgox 2000-2001 yillar xayriya mablag‘lari xsobiga xashar yo‘li bilan ta’mirlangan. Maqbara ichida 3 ta qabr mavjud bo‘lib, katta qabr nabirasi Shox Jarirga, kichik qabr Bibi Ubaydaga tegishli.
Yuqorida keltirib o‘tilgan YuNESKO himoyasiga kirgan obyektlarning ko‘pchiligi yaxshi holatda, yana bir qismi ta’mirlanishga muhtoj, ma’lum bir qismi esa umuman buzulib ketgan⁷. Ularni chet el turistlari tugul o‘zimizning fuqarolar ham bilmasligi qayerda joylashgani haqida mavjudligi haqida ma’lumotga ega emasligi esa achinarli holatlardan biri. Bunday ma’luotlarni ko‘rgandan so‘ng qanchalik boy madaniy merosga ega ekanligimizni anglash qiyin bo‘lmaydi va O‘zbekistonnning ziyorat turizmiga bo‘lgan salohiyatini aniq tushunib yetish mumkinligiga amin bo‘lamiz.
YuNESKOning tashkilot sifatida dekodlanishi. BMTning dastlabki oylarida uning tuzilishi shakllandi. 1945 yilning noyabrida YuNESKO tashkil etilgan Londonda ushbu tashkilotning yana bir konferentsiyasi bo‘lib o‘tdi, turli madaniy, ma’rifiy va ilmiy mavzularga oid bo‘lim. Shunday qilib, YuNESKOni tashkilot sifatida tushunish uning bu sohalarda muayyan masalalar bilan bandligini anglatadi. 1945 yilda 1946 yilning noyabr oyidan buyon faoliyat boshlagan Xartiyani imzolagan tashkilotga Evropadan va Shimoliy Amerikadan 37 davlat kirdi. Keyinchalik, 1946 yilning noyabrida, birinchi umumiy konferentsiya o‘tkazildi. Bugungi kunda YuNESKO jahonning 195 davlatini birlashtiradi⁸.
Tashkilotning vazifalari. Bugungi kunda YuNESKOning asosiy maqsadi xalqaro va madaniy aloqalarni mustahkamlash, fan, madaniyat va ta’lim sohasidagi turli xalqlar o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlash, gender, irqiy va irqiy kamsitishga qaramay, o‘zaro hurmat, adolat va inson huquqlarini qo‘llab-quvvatlash orqali dunyoda xavfsizlik va tinchlikni mustahkamlashdir. Din, millat, til va boshqalar.
YuNESKOning o‘z vazifalarini belgilash besh asosiy vazifaga to‘g‘ri keladi: Kelajakdagi ilmiy tadqiqot.Axborotni targ‘ib qilish, ularni almashtirish va almashish xalqaro miqyosda.Fan, madaniyat va ta’lim sohasidagi me’yoriy faoliyat.Maxsus ma’lumot almashinuvini osonlashtirish.Tashkilotga a’zo davlatlarni rivojlantirish uchun turli xil mutaxassislarni taqdim etish.
Muhim bir muammolardan yana bir bu ziyorat odobidir. Ko‘p tashrif buyuruvchilar ziyorat odobini bilmaydilar achinarlisi ularning ko‘pchiligi o‘zimizning hamyurtlarimiz bo‘lib bu haqida ham alohida to‘xtalish maqsadga muvofiqdir.
Jonajon Vatanimiz O‘zbekiston tabarruk ziyoratgohlar maskani. Allohga shukrlar bo‘lsinki, hozirgi kunda boshqa sohalarda bo‘layotgani kabi, ziyorat va sayohatga chiquvchilarga ham keng ko‘lamli sharoit va imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Ommaviy bayramlarda, xalq sayillirida dam olish kunlarining uzaytirilishi, oilaviy ziyorat va sayohatga boruvchilar uchun samalyot va poyezd chipta narxlarida chegirmalar qilingani, yurtimizda yashayotgan har bir fuqaroning ko‘ngliga quvonch va shodlik olib kirmoqda.
“Ziyorat” so‘zi lug‘atda “borib ko‘rmoq” degan ma’noni anglatadi. Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilingan hadisda, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam “Sizlarni qabrlarni ziyorat qilishdan qaytargan edim, endi ularni ziyorat qilinglar” deb marhamat qilganlar (Imom Muslim rivoyati)⁹.
Demak, ziyorat qabriston yoki tabarruk zotlarning maqbarasi bo‘lsa, avvalo manzilga yetib borgan kishi ziyoratgohning yaqinida masjid bo‘lsa, u joyda 2 rakaat namoz o‘qishi mandubdir. Qabristonda yoki qabr ustida, yonida namoz o‘qish mumkin emas. Ziyoratgohda sekin, vazminlik bilan, dunyo tashvishlarini bir oz bo‘lsa ham unutgan holda odob bilan yuriladi. Zarurat bo‘lsa past ovoz bilan gapiriladi. Qabristonga kirishda yoki qabriston yonidan o‘tishda qabr ahliga “Assalomu alaykum, mo‘min musulmonlar diyori ahli! Biz ham, inshaalloh, sizlarga qo‘shilamiz. Sizlar bizninng o‘tmishdoshimizsiz, biz esa sizlarning o‘rinbosaringizmiz. Allohdan bizga ham, sizga ham ofiyat so‘raymiz” deb salom beriladi. Qabrlarni bosish yoki bosib o‘tish aslo mumkin emas. O‘tgan kishilarning yaxshi sifatlari va ishlari eslanadi.
Qabr ahlidan madad, o‘z hojatlarini (farzand ber, davlat ber deb va shunga o‘xshashlarni) so‘rash, sig‘inish joiz emas, bu shirk amal, shirk esa Alloh Taolo nazdida kechirilmas gunohdir. Hojatlaringizni yolg‘iz Allohdan so‘rang, balki ularning haqqiga duo qilish lozim bo‘ladi. Qabr ahliga nazr qilish, jonliq so‘yish, sham yoqish, latta bog‘lash kabi ishlar ham og‘ir gunoh hisoblanib, iymonga xatarlidir. Ziyorat davomida maqbara va toshlarni o‘pish, tavof qilish, qabrlarni aylanish, ushlash, silash mumkin emas. Qabristonga imkon qadar tahoratli, pok holda kirgan afzal. Bu ham ziyorat odobidandir. Qabristonga dabdaba bilan, yasan tusan qilib kirish makruh, chunki bu joy oxiratni eslash, xoksorlik izhor etish o‘rni hisoblanadi. Qabrstonga shariatda to‘sish talab qilingan joylarini to‘sib turadigan kiyim bilan kirish kerak. Avrat ochiq holda kirish mumkin emas.
Ma’lumki Samarqand ziyoratgohlarga juda ham boy bo‘lgan eng ko‘p tashrif buyuriladigan joylardan biri hisoblanadi. Shunday ekan endi Samarqand viloyatidagi ziyorat turizm obyektlarini ko‘rib chiqish muhimdir. Registon maydoni. Bu hudud shaharning eng muhim va diqqatga sazovor joylaridan biri bo‘lib, qadimiy, ammo har doim shahar ansambli sifatida shuhrat butun dunyoga tarqaldi. U uchta kuchli madrasa binosi bilan o‘ralgan bo‘lib, har biri alohida naqsh bilan bezatilgan. Sharq meʼmorchiligining ajoyib namunasi sifatida Samarqand YuNESKOning Butunjahon merosi obʼyektlari roʻyxatiga kiritilgan¹⁰.
Amir Temur maqbarasi. Go‘ri-Amir tarixiy yodgorligi XV asr boshlarida qurilgan bo‘lib, o‘zbek me’morchilik san’atining buyuk bunyodkorlik namunasidir. Madrasa ilm maskani sifatida qurilgan bo‘lib, shahardagi mashhur ziyolilarning farzandlariga ta’lim-tarbiya bergan. Bino qurilishini Muhammad Sulton boshlagan va u Islom taʼlim markazi ochishni niyat qilgan.
Islom Karimov qabri. Yodgorlik majmuasini qayta tiklash ishlari YuNESKO bilan hamkorlikda amalga oshirilib, jahon madaniy merosi obyektlaridan biri sanalgan Hazrati Xizr masjidiga moslashtirilgan ziyoratgoh loyihasi ma’qullandi. Majmua hududida milliy uslubdagi ayvon barpo etildi. Bu yerda tashrif buyuruvchilar uchun barcha sharoit yaratilgan, o‘rindiqlar o‘rnatildi. Arklar ustida o‘zbek, arab va ingliz tillarida Qur’on oyatlari, Islom Karimovning hikmatli so‘zlari bitilgan. Har yili 30-yanvar kuni Qoraqalpog‘iston Respublikasi, barcha viloyatlar va Toshkent shahridan tashrif buyurgan faollar, keng jamoatchilik, turli idora va tashkilotlar vakillari, Samarqand viloyati aholisi tomonidan Islom Karimov maqbara majmuasiga gullar qo‘yiladi. Birinchi prezident xotirasi yod olinib, Qur’on tilovat qilinadi.
Bibixonim masjidi. Amir Temur hajmi va go‘zalligi jihatidan sayyoramizdagi boshqa obidalardan ham oshib ketadigan go‘zal maqbara qurib, o‘z ayoliga tuhfa qilgan. Oltinlangan devorlar, inshootning baland barpo etilgan elementlari, nafis o‘yilgan marmar toshlar, bino gumbazi Amir Temur va uning rafiqasi nomini tarixda muhrlash uchun xizmat qilishi kerak.
Afrasiyob shahri. Afrasiyob yirik arxeologik yodgorlik boʻlib, qadimiy Samarqand shahri tarixini aks ettiradi. Qadimiy shaharning maydoni 219 gektarni tashkil etadi. Arxeologlar bir-biri bilan kesishgan 11 ta madaniy qatlam mavjudligini aniqladilar. Shaharning zamonaviy relizda, qudratli qal’a xarobalari, vayronaga aylangan mudofaa devorlari, istalgan vaqtda shaharga suv keladigan kanal vayronalarini osongina ajratish mumkin.
Shoxi Zinda masjidi Samarqand shahridagi rang-barang qabr toshlarini o‘z ichiga olgan qadimiy osariy yodgorliklardan biri Shoxi Zinda maqbarasi hayratlanarli. Ushbu tarixiy obidaning o‘ziga xosligi shundaki, u XIV-XV asrlarda qurilgan barcha inshootlarni bir-biri bilan chambarchas uyg‘unlashtiradi. Bu binolar qadimiy Afrasiyob shahri yaqinida qad rostlagan boʻlib, bino joylashgan koʻcha ham “Maqbara koʻchasi” deb atalgan.
Ulug‘bek rasadxonasi. Ulugʻbek — asl ismi Muhammad Taragʻay buyuk oʻzbek astronomi va matematiki, davlat arbobi, Amir Temurning nabirasi. U oʻrta asrlar sharoitida Oʻrta Osiyo xalqlari ilm-fani va madaniyatini jahon ilm-fanining yuqori pogʻonasiga olib chiqqan olimlardan biridir. Movarounnahrda Ulug‘bek homiyligi davrida (1409-1449) Samarqand yanada gullab-yashnadi: san’at, me’morchilik, adabiyot ommalashdi, ilm-fan yuksaldi, savdo-sotiq rivojlandi. Ulug‘bek jahon ilm-fani va madaniyati rivojiga muhim hissa qo‘shgan ulkan ilmiy va madaniy merosga ega. Ulardan biri Ulug‘bek rasadxonasidir. Bu Samarqanddagi XV asr meʼmorchiligining nodir namunalaridan biridir. Bino Ulugʻbekning farmoni bilan 1424-1429 yillarda Abirahmat daryosi boʻyida Koʻhak tepaligida (choʻpon ota) qurilgan.
Hazrati Dovud ziyoratgohi Samarqand viloyati Nurobod tumani, Oqsoy qishlog‘ida joylashgan Hazrati Dovud g‘ori keyingi davrlarda O‘zbekistondagi eng gavjum ziyoratgohlardan biriga aylandi. Bu g‘orda juda qadimiy va xilma-xil afsonalar yashiringan va unga tashrif buyuruvchilar soni kundan-kunga ortib bormoqda.
Hazrati Doniyor ziyoratgohi. Samarqand shahridagi qadimiy Afrosiyob shahri himoya devori ostidan oqib o‘tuvchi Siyob ariq bo‘yida asrlar davomida samarqandliklar tomonidan qadrlanib kelayotgan Doniyor payg‘ambar maqbarasi eng ulug‘vor ziyoratgohlardan biridir.
Imom Al-Buxoriy maqbarasi. Imom Al-Buxoriy nomi butun Sharq olamida mashhur bo‘lib, u eng buyuk dindorlardan biridir. Hadislar to‘plamida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam aytgan voqealar haqida 600 000 dan ortiq qo‘lyozma va u zotga oid hikmatlarga boy kitoblar qoldirgan.
Siyob bozori. Siyob bozori nafaqat Samarqand shahrida, balki O‘zbekiston va Markaziy Osiyodagi eng qadimiy va yirik bozor hisoblanadi. Mart maydoni 7 gektarni tashkil qiladi. Siyob bozori sayyohlar eng ko‘p tashrif buyuradigan maskanlardan biridir. Uning nomi shaharning tarixiy-geografik tumanlaridan biri — Siyob nomi, shuningdek, martga yaqin oqib oʻtuvchi Siyob daryosi nomi bilan bogʻliq. "Siyob" fors-tojik tilidan tarjima qilinganda "siyoh ob" - "qora suv/daryo" degan ma’noni anglatadi. Yuqorida tilga olingan maqbara, masjidlar, maydonlar Samarqand shahrining ham ziyoratgoh, ham sayyohlik maskanlari hisoblanadi. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, Samarqand shahriga sayyohlar soni keng ko‘lamda ortib bormoqda. Samarqand shahri boy tarixga ega va bu zaminga kelgan har bir sayyoh g‘ayrioddiy ta’sir bilan qaytadi.

1^ Ziyorat turizm. O’zbekistonning muqaddas joylari. 2022. Available at: https://uzbekistan.travel/uz/v/ziyorat-turizmi/

2^ 10 sites of religious pilgrimage tourism. By Sylvia Sabes. 6^th may 2022. Available at: https://www.bbc.com/travel/article/20120119-travelwise-10-sites-of-religious-pilgrimage

3^ 7 holiest sites in Islam. By Michael Bamidele. 04 May 2020. Available at: https://guardian.ng/life/7-holiest-sites-in-islam/

4^ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida Ichki Va Ziyorat turizmini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”dagi PF-6165-son Farmoni. 09.02.2021. Available at: https://lex.uz/docs/-5283956

5^ Turizm iqtisodiyotning yetakchi tarmog’iga aylanishi kerak. Alisher Eshtayev. 2021. Available at: https://yuz.uz/uz/news/turizm-iqtisodiyotning-etakchi-tarmogiga-aylanishi-kerak

6^ Madaniy meros obyektlari. O’zbekiston Respublikasi Turizm va Madaniy meros vazirligi huzuridagi madaniy meros agentligi. https://madaniymeros.uz/unesco

7^ Madaniy meros obyektlari. O’zbekiston Respublikasi Turizm va Madaniy meros vazirligi huzuridagi madaniy meros agentligi. Available at: https://madaniymeros.uz/unesco

8^ YuNESKOning tashkilot sifatida dekodlanishi: tarix va vazifalari. Available at: https://madaniymeros.uz/complain

9^ Ziyorat odoblari. Saidahmedov Uchqun. 20.09.2019. Available at: https://sammuslim.uz/oz/articles/ziyorat-odoblari.

10^ Pilgrimage tourism in our country (Samarqand example). Bahronov Sherzod, Nurmatova Saadiniso, Uralov Shokhrukhbek. December 2020. Pages 7-8.