Ziyayev Sherali Abdulaziz o’g’lining

Elektron ta’lim tizimi 

---

11 

 

axborotni taqsimlash xisoblanadi 

Texnologik  Ushbu  jixat  elektron  ta’lim  muxitida  infrastruktura  masalalarini 

o’rgatadi  va  infrastrukturani,  uskunani  va  dasturiy  ta’minotni 

rejalashtirishdan iborat. 

Pedagogik 

O’qitish  va  ta’lim  masalalari  kiradi.  Ushbu  jixat  tarkibini  tahlil 

qilish,  auditoriyani  tahlil  qilish,  maqsadlar,  vositalar,  dizaynni, 

tashkilot  strategiyasi  va  o’qitishni  ishlab  chiqish  bilan  bog’liq 

bo’lgan masalalarni ko’rib chiqadi. 

Axloqiy 

Elektron  ta’limning  axloqiy  jixati  ijtimoiy  va  siyosiy  ta’sirlarga, 

madaniy  xilma-xillikka,  ogoxlantirish  muammolariga,  shuningdek 

geografik 

xilma-xillikka, 

talabalik 

xilma-xillikka, 

raqamli 

bo’linishga, axloqiy va xuquqiy masalalarga taalluqli bo’ladi. 

Interfeys               

dizayni 

Interfeys  dizayni  o’z  ichiga  elektron  o’qitish  dasturining  umumiy 

ko’rinishini  oladi.  Interfeyst  dizayni  jixati  saxifa  va  tarkibining 

dizaynidan, navigatsiyadan, qulaylik va testlashdan iboratdir. 

Resurslarni    

ta’minlash 

Elektron  ta’limning  ushbu  jixati  o’z  ichiga  onlayn  ta’minlashni  va 

to’liq o’qitishni ta’minlash uchun zarur bo’lgan resurslarni oladi. 

Tahlil 

Elektron ta’limni baxolash (tahlil qilish) o’quvchilarni baxolash kabi 

o’qitishni va ta’lim muhitini baxolashdan iborat. 

 

Elektron  ta’lim  tarixi.  “Elektron  ta’lim”  atamasi  1999  yildan  beri  mavjud. 

Ushbu  atama  bilan  birga  “onlayn-ta’lim”  va  “virtual  ta’lim”  atamalari  paydo 

bo’lgan. Shu bilan birga elektron ta’lim asosidagi printsiplar butun tarix davomida 

yaxshi  xujjatlashtirilgan  va  elektron  ta’lim  XIX  asrda  beri  mavjudligi  to’g’risida 

dalillar mavjud. 

Buyuk  Britaniyada  Ochiq  Universitet  elektron  ta’limning  afzal  jixatlaridan 

foydalanishga  intilmoqda.  Ularning  ta’lim  tizimi,  birinchi  navbatda  masofadan 

o’qitishga  mo’ljallangan.  Avval,  o’quv  materiallari  pochtadan  yuborilgan, 

shuningdek  o’qituvchilar  bilan  elektron  pochta  bilan  yozishmalar  yuborilgan. 

---

12 

 

Internet  paydo  bo’lishi  bilan  Ochiq  universitet  interaktiv  ta’lim  xizmatlarining 

keng spektrini taklif etgan. 

Texnologik  yutuqlar  ta’lim  muassasalariga  masofadan  o’qitish  narxini 

kamaytirishga,  shuningdek  ta’limga  keng  auditoriyani  taqdim  etish  uchun 

tejamkorlikka erishishga yordam berdi. 

 

Geografik  cheklovlardan  tashqari,  vaqt  o’qish  jarayonida  o’quvchilar  va 

o’qituvchilar  duch  keladigan  muammolardan  biri  xisoblanadi.  Kunduzgi  ta’lim 

davomida joy o’quvchilar guruxining qatnashishini cheklaydi. 

Qiziqish 

On-line kursi multimediadan foydalangan xolda interfaol va qiziqarli bo’lish 

uchun kurs shu tarzda ishlab chiqilgan yoki oxirgi vaqtda geymifikatsiya metodlari 

ishlab chiqilgan. 

 Iqtisodiy samaradorlik 

O’quv  qo’llanmalar  ma’lum  vaqt  o’tishi  bilan  eskiradi,  elektron  ta’limda 

yangi  nashrlarni  doimo  sotib  olishga  zaruriyat  bo’lmaydi.  Kompaniya  va 

tashkilotlar kundalik vazifalarning samaradorligini oshirish uchun texnologiyalarni 

qo’llashi  mumkin,  internetdan  foydalanish  zaruriyat  bo’lib  xisoblanmoqda.  Ko’p 

millatli korporatsiya boshqa mamlakat shaxslari bilan ishlash imkonini oshirmoqda 

va  birgalikda  mashq  qilishmoqda.  Ushbu  masala  elektron  ta’lim  masalasini 

muvaffaqiyali xal etmoqda. 

Elektron ta’limda yuzaga keladigan muammolar. 

---

13 

 

Elektron  ta’limning  barcha  afzalliklarini  xisobga  olgan  xolda  xam  ayrim 

kamchiliklarga  ega.  Amaliy  ko’nikmalarni  internet-resurslardan  tanlab  olish  bir 

muncha murakkab xisoblanadi. 

 Izolyatsiya  elektron  ta’lim  auditoriga  masofadan  kira  olishning  osonligini, 

moslashishi  va  imkoniyati  mavjudligini  bildirganda  xam,  o’quvchilar  o’zlarini 

yakkalab  qolingandek  xis  qilishi  mumkin.  Bu  xolat  onlayn-ta’lim  o’quvchiga 

xaqiqatda  to’liq  xolda  yakkaligini  xis  qilishi  mumkinligini  bildirishi  natijasida 

sodir bo’ladi. Texnologiya va elektron ta’lim rivojlanishi bilan, videokonferensiya, 

ijtimoiy tarmoq va diskussion forumlar kabi vositalardan foydalangan xolda, talaba 

va o’quvchilar, o’qituvchilar yoki boshqa talaba va o’quvchilar guruxlari bilan faol 

o’zaro xamkorlikda ishlashi mumkin. 

 Sog’liq bilan bog’liq bo’lgan muammolar 

Elektron  ta’lim  kompyuter  va  boshqa  shunga  o’xshash  qurilmalardan 

foydalanishni  talab  etadi,  bunda  ko’zning  zo’riqishi,  tanani  noto’g’ri  tutish  va 

boshqa  jismoniy  muammolar  o’quvchilarga  ta’sir  etishi  mumkinligini  bildiradi. 

Onlayn-kurs  faoliyat  olib  borishi  bilan  to’g’ri  o’tirgan  xolat,  stol  balandligi 

to’g’risida tavsiyalarni va muntazam bo’lib turadigan uzilishlar uchun tavsiyalarni 

jo’natish kerak. 

Elektron  ta’lim,  an’anaviy  ta’limga  nisbatan,  onlayn  resurslardan 

ma’lumotlar bazasidan, davriy nashrlar va boshqa materiallardan foydalana olishni 

yengillashtiradi.  Agar  talaba  kurs  ishining  ayrim  qismini  qiyinchilik  bilan 

tushunsa,  talaba  xar  qanday  savol  bo’yicha  maslaxatlarni  oson  topishi  mumkin, 

bunda  internetdan  qo’shimcha,  limitsiz  va  bepul  materialni  bir  zumda  olish 

imkoniga  ega  bo’ladi.  Bundan  tashqari,  elektron  ta’lim  o’quvchilarning  turli 

tipdagi extiyojlarini qanoatlantirish uchun mo’ljallangan. 

Amaliyotda onlayn ta’lim. Universitetlar butun dunyo bo’yicha talabalarning 

kontentini  yetkazib  berish  (bepul)  uchun  elektron  ta’lim  imkoniyatlaridan 

foydalanishadi.  Ikkita  yirik  Garvard  i  Massachutes  innovatsion  texnologiyalar 

universitetlarda  bepul  onlayn  mashg’ulotlarni  o’tkazishga  qaratilgan  dasturlar 

yo’lga  qo’yilgan.  Garvardda  video  ma’ruza  yoziladi  va  internetga  qo’yiladi. 

---

14 

 

Talabalar  o’tkazib  yuborgan  ma’ruza  mashg’ulotini  ko’rish  imkoniyatiga  ega 

bo’ladi. 

Onlayn ta’lim ko’pgina afzalliklarga ega. Biroq, talaba bilimlarni ushbu usul 

bilan egallash imkoniyati taklif etilayotgan o’quv materialiga bog’liq, balki ushbu 

axborotni  taqdim  etish  uchun  foydalaniladigan  amaliyotga  xam  bog’liq  bo’ladi. 

Elektron 

ta’lim  jarayonini  osonlashtirishga  yordam  beradigan  onlayn 

treninglarning ayrim yaxshi misollarga quyidagilar kiradi. 

Mavjud  resurslardan  samarali  foydalanish.  Elektron  ta’limdan  maksimal 

tarzda  unumli  foydalanish  uchun  o’qituvchi  va  talaba  internetdan  olinadigan 

ko’plab  resurslardan  foydalanishi  kerak.  Axborotdan  foydalana  olish  imkonini 

beradigan  yuzlab  onlayn  servislar  mavjud,  masalan,  Vikipediya.  Instruktorlar 

onlayn  materiallarining  mazmuni  va  tarkibini  oshirish  uchun  imkoniyatlardan 

foydalanishlari yoki talabalarni qo’shimcha veb-resurslarga yo’naltirishlari kerak. 

Elektron ta’lim talabalarga istalgan joyda va istalgan vaqtda o’qish imkonini 

beradi.  Istalgan  joydan,  kompyuter  yoki  mobil  qurilma  bo’lgan  va  internetga 

ulangan  joydan,  ya’ni  uyda,  dam  olishda  yoki  ish  o’rtasidagi  tanaffusda  o’qish 

imkonini  beradi.  Elektron  ta’limning  kelajagi.  Zamonaviy  texnologiyalarning 

rivojlanishi 

sababli 

interaktiv 

kurslarni 

yaratishga, 

o’qitish 

jarayonini 

standartlashtirishga  yordam  beradigan  bir  qator  instrumentlar  ajralib  qoldi. 

Elektron  ta’lim  va  o’qitish  vositalari  sifatida  kelajakda  shakllanishini  tasavvur 

qilish  imkonini  beradigan  elektron  ta’lim  rivojlanishining  ayrim  tendensiyalari 

mavjud: 

Ta’limga  individual  yondashuv  –  ayrim  o’quvchilarning  extiyojlarini  va 

maqsadlarini qanoatlantirish uchun pedagogika, o’quv dastur va o’quv muhitining 

asosi xisoblanadi. 

LMS  ta’limni  boshqarish  tizimi  deb  yuritiladi  va  bu  global  atama  onlayn 

kurslarni  boshqarish,  o’quv  materiallarni  tarqatish  uchun  maxsus  ishlab  chiqilgan 

kompyuter  tizimni  bildiradi  va  talabalar  va  o’qituvchilar  o’rtasida  o’zaro 

xamkorlikni nazarda tutadi.  

---

15 

 

LMS  talabalarni  ro’yxatga  olishdan  sinovlar  natijalarini  qayd  etishgacha 

jarayon  kabi  kursning  xar  bir  jixatini  boshqarish  imkonini  beradi,  shuningdek 

topshiriqlarni  elektron  ko’rinishda  qabul  qilish  va  barcha  talabalar  bilan  aloqani 

saqlash imkonini beradi. LMS odatda PHP, Net yoki Java kabi turli platformalarda 

qurilgan va ular PostgreSQL, MySQL yoki SQL-server kabi ma’lumotlar bazasiga 

ulangan  bo’ladi.  Tijorat  xamda  ochiq  chiqish  kodli  ko’plab  LMS  mavjud.  LMS 

taklif  etilayotgan  funktsiyalar  bo’yicha  farqlanadi,  lekin  ko’pgina  tizimlar  ayrim 

yoki quyidagi komponentlarga ega bo’ladi: 

LMS  tizimi  talabalar  bilan  muloqotga  kirishish  uchun  xabarlarni  muayyan 

kurs yoki muayyan talabalarga yuborish tizimi kabi o’rnatilgan funktsional tizimga 

ega bo’lishi mumkin. Shuningdek LMS chat yoki forumdan foydalanish imkonini 

beradi. 

Xar  qanday  LMS  xisobot  tizimiga  ega,  ushbu  tizim  ma’lumotlarni  Excel 

tizimga  eksport  qilishi,  shuningdek  tushunish  oson  bo’lishi  uchun  ma’lumotlarni 

grafik ko’rinishda taklif qilishi mumkin. 

Content  ishlanmasining  instrumenti.  Kontent  ishlanmasining  instrumenti  – 

bu  oxirgi  foydalanuvchiga  yetkazilishi  kerak  bo’lgan  o’qitishning  elektron 

kontentini yaratish va joylash uchun ishlab chiqaruvchilar foydalanadigan dasturlar 

paketi  xisoblanadi.  Wikipediaga  asosan  avtorlik  instrumenti  o’quv  kontentni 

yaratish  uchun  World  Wide  Web  ga  yetkazish  uchun  multimedia  kontentini 

yaratishda foydalaniladigan dasturiy ta’minot bo’lib xisoblanadi.  

Content-avtoring  instrumenti  fayllarning  boshqa  formatlarida  kontentni 

yaratishi  mumkin,  o’qitishni  CD  (kompakt-disk)  da  yoki  boshqa  formatlarda 

turlicha qo’llanilishi uchun yetkazish mumkin. Kontent kategoriyasi HTML, Flash 

ishlanmalar vositalaridan, shuningdek avtoringni elektron o’qitishning turli tipdagi 

instrumentlaridan  iborat.  Ko’pgina  dasturlarni  instrumentlarning,  jumladan  Flash 

va  PowerPoint  dasturining  avtoringi  deb  xisoblash  mumkin.  Biroq  dasturlarning 

ayrim  kichik  guruxi  SCORM  (Shareable  Content  Object  Reference  Model)  yoki 

AICC  (TOS)  (Aviation  Industry  CBT  komitet)  kabi  standartlarning  elektron 

---

16 

 

o’qitishni  ta’minlovchi  sifatida  maxsus  kiritiladi.  Masalan:  Articulate  Storyline, 

Composica, Adobe Authorware and Camtasia. 

Sinxron  elektron  o’qitish  va  asinxron  elektron  o’qitishning  qiyosiy  tahlili. 

Elektron  o’qitishning  zamonaviy  muxitida,  qoidaga  ko’ra,  sinxron  va  asinxron 

toifalarga  bo’linadi.  Ikkala  toifa  o’zining  afzalligi  va  kamchiliklariga  ega  va 

talabalar uchun mos keladigan metod ma’lum darajada axborotni o’zida mujassam 

qiladigan usulga bog’liq bo’ladi. 

Sinxron  o’qitish.  Sinxron  o’qitishga  misol  qilib  onlayn,  chat  va 

videokonferentsiyani  keltirishimiz  mumikn.  Real  vaqt  rejimida  ishlaydigan, 

xabarlar juda tez almashinadigan o’qitishning istalgan instrumenti o’qituvchilarga 

savollarni talabalarga javob berish imkoniyatini tez, ya’ni sinxron amalga oshirish 

imkonini beradi. Talabalarning sinxron o’qitish kurslarida ishtirok etish davomida 

mashg’ulotlarda  boshqa  talabalar  va  o’qituvchilar  bilan  birgalikda  ishlash 

imkoniga  ega  bo’lishadi.    Sinxron  o’qitishning  asosiy  afzalligi  bu  butun  o’qitish 

davomida  boshqa  insonlar  bilan  muloqotga  kirisha  olish  imkoniyatiga  ega 

bo’lganligi sababli o’zlarini ajralib  qolgandek xis qilmasliklari xisoblanadi. Biroq 

sinxron o’qitish vaqtga nisbatan qat’iy belgilanmagan, talabalar real vaqt rejimida 

o’qitishning  jonli  sessiyasida  yoki  onlayn  kursida  ishtirok  etishi  uchun  muayyan 

vaqtni belgilashlari kerak bo’ladi. 

Asinxron  o’qitish,  boshqa  tomondan,  o’quvchi  yoki  o’qituvchi  ishtirok 

etmagan  xolatda  xam  amalga  oshirilishi  mumkin.  O’quvchilarga  veb,  elektron 

pochta va xabarlar orqali yetkaziladigan, birlashma forumlarda jo’natiladigan kurs 

ishlari  va  xabarlar  asinxron  elektron  o’qitishga  misol  bo’ladi.  Ushbu  xolatlarda, 

qoidaga ko’ra, talabalar mashqlarni o’zlari bajarishlari va mashg’ulot o’tkazilishini 

ta’minlab  turish  uchun  instrument  sifatida  internetdan  foydalanishlari  mumkin. 

Talaba  nizolar  kelib  chiqishidan  xavotirlanmagan  xolda,  mashg’ulotlarni  o’z 

imkoniyatlari doirasida  bajarish bilan  o’quv  rejaga  rioya  qilishi  mumkin. Bu usul 

o’quv  rejada  mashg’ulotlarning  turli  rejalarini  mustaqil  tarzda  o’rganishni  afzal 

ko’radigan  foydalanuvchilar  uchun  yaxshi  xisoblanadi.  Shu  bilan  birga,  kurs 

ishlarini  mustaqil  bajara  olish  uchun  motivatsiya  yetishmaydiganlar  uchun 

---

17 

 

asinxron  o’qitishga  nisbatan  foyda  olinmasligini  aniqlashlari  mumkin.  Asinxron 

o’qitish  real  interaktiv  ta’lim  muxiti  bo’lmaganligi  sababli  o’zlarini  ajralib 

qolgandek xis qilishlari mumkin. Elektron o’qitishning samarali kurslari tarkibiga 

asinxron  va  sinxron  o’qitish  tadbirlari  kirishi  kerak.  Bu  talabalarga  va 

o’qituvchilarga  dars  jadvalidan  yoki  o’qitishning  eng  maqbul  metodlaridan  qat’iy 

nazar  yetkazishning  turli  formatlaridan  foyda  olish  imkoniyatini  beradi.  Bunday 

yondashuv talabalarga zarur bo’lganda zudlik bilan yordam bera olish u bilan birga 

o’z o’rganish templarida o’qish imkoniyatiga ega.  

SCORM va TinCan. SCORM (Shareable Content Object Reference Model) 

o’qitish  jarayonini  boshqarish  tizimi  tuzilishining  muayyan  usulini  va  kontent 

o’qitishni belgilaydi va boshqa SCORM kelishiladigan tizimlar bilan yaxshi ishlay 

oladi.  Asosan,  SCORM  modelning  turli  versiyalari  bir  xil  ikkita:  TinCan  kontent 

va  uni  bajarish  vaqtidagi  ma’lumotlar  almashinuvini  boshqaradi.  TinCan  kontent 

jismoniy  ma’noda  yetkazilishi  kerak  bo’lgan  kontentning  bir  qismini  belgilaydi. 

SCORM  asosidagi  TinCan  kontent  “imsmanifest”  deb  ataladigan  xujjat  bo’lib 

xisoblanadi.  Ushbu  fayl  import  va  inson  ishtirokisiz  kontentni  ishga  tushirish 

uchun  LMS  talab  etadigan  axborotning  kichik  bo’limini  o’z  ichiga  oladi.  Ushbu 

fayl o’quvchilar nuqtai nazarida xamda fizik faylli tizim nuqtai nazarida kursning 

tuzilmasini tavsiflaydigan XML dan iborat. Ushbu xujjatlar “Qaysi xujjat ishlashi 

kerak”  yoki  “Ushbu  kontent  qanday  nomlanadi”  degan  savollarga  javob  bo’ladi. 

Aloqani bajarish yoki ma’lumotlar almashinuvi vaqtida LMS bilan “O’zaro aloqa” 

kontenti  xaqiqatda  xarakatdagi  kontent  kabi  aniqlanadi.  Tenglamaning  ushbu 

qismini yetkazish va kuzatib borish kabi tavsiflaymiz. Ushbu bog’lanishning ikkita 

asosiy komponentlari mavjud. Birinchidan, kontent LMS ni topishi kerak. Kontent 

topgandan  keyin  chaqiruvlarni  “qabul  qilish”  va  “o’rnatish”  seriya  va  u  bilan 

bog’liq  bo’lgan  lug’at  orqali  ma’lumotlar  bilan  almashinish  mumkin. 

“O’quvchining  nomini  so’rash”  va  “LMSni  o’rganishida  95%  ni  to’pladi”  kabi 

narsalar  kontseptualdir.  Mavjud  bo’lgan  SCORM  leksikaga  asosan  ko’pgina  faol 

interaktiv xarakatlar LMSni xabardor qilish uchun yetkazilgan bo’lishi mumkin. 

---

18 

 

Nima  uchun  SCORMdan  foydalanishim  kerak  SCORM  onlayn  o’qitishda 

ishtirok  etadiganlar  uchun  kuchli  asos  bo’lib  xisoblanadi.  Kontent  bir  marta 

yaratilishi  va  ko’pgina  turli  tizimlarda  va  vaziyatlarda  o’zgarishsiz  foydalanish 

mumkin.  Ushbu  ulanish  funktsionalligi  va  o’yin  tashkilot  ichida  va  xattoki,  yirik 

tashkilotlarda  kuchli  bo’lishi  mumkin.  Kontent  foydalanuvchiga  juda  tez,  juda 

samarali  va  imkoni  boricha  arzon  narxda  sotilishi  va  yetkazilishi  mumkin. 

SCORM  yirik  tashkilotlar  tomonidan  keng  qo’llanilishi  mumkin.  Kritik  impulsga 

ega bo’ladi va tarmoq standartining de-faktosi bo’lib xisoblanadi. AQSh mudofaa 

departamenti  shunday  belgilab  berdiki,  ichidagi  barcha  narsalar  SCORM  orqali 

yetkazilishi kerak.  

Elektron  o’qitishdan  foydalanish  texnologiyasi.  Elektron  o’qitish  ko’pgina 

texnologiyalardan  foydalanishni  o’z  ichiga  oladi  –  ulardan  ayrimlari  ushbu 

texnologiyalar  uchun  maxsus  ishlab  chiqilgan,  shu  vaqtda  boshqa  texnologiyalar 

o’qitish  jarayonini  odatda  to’ldirib  turadi,  masalan,  kompyuter  o’yinlari. 

Kommunikatsiya  texnologiyalari  elektron  o’qitish  soxasida  keng  qo’llaniladi. 

Elektron  pochtadan  foydalanishdan  va  xabarlar  juda  tez  almashinishdan  boshlab 

xabarlar forumlari va ijtimoiy tarmoqlarda ko’pgina instrumentlarni ko’ramiz, ular 

yordamida  xar  qanday  internet  foydalanuvchi  xar  qanday  xolatda  foydalanishi 

mumkin.  

Boshqa dasturiy ta’minot bilan o’zaro to’ldiruvchi asosida ishlaydigan ayrim 

texnologiyalar xam  mavjud va yangi funktsiyalarga, masalan, dasturiy ta’minotga 

ega.  Ushbu  funksiya  yordamida  boshqa  shaxslar  ishlayotgan  vaqtida  o’zgartirish 

kiritish  uchun,  shuningdek  prezentatsiyani  namoyish  etish  davomida  fikr-

muloxazalarni  kiritish  va  mikrofondanni  ishga  tushirish  imkonini  beradigan 

namoyish  uchun  yoki  ekrandan  birgalikda  foydalanish  uchun  siz  va 

xamkasbingizga  imkoniyat  beradigan  instrument  sifatida  videokonferensiya 

davomida interaktiv doskadan foydalaniladi.    

Elektron  o’qitish  ma’lumotlar  bazasi  va  CMS  (Content  Management 

System) texnologiyadan samarali foydalanish imkonini beradi. Ma’lumotlar bazasi 

va CMS texnologiya kursning kontentini, test natijalari va talabalar yozishmalarini 

---

19 

 

saqlash  uchun  birgalikda  ishlaydi.  Axborot  ma’lumotlar  bazasi  va  CMS 

texnologiyada saqlanadi va ma’lumotlarni qo’shish, yangilash va o’chirib tashlash 

uchun foydalanuvchi interfeysini taqdim etadi. Yaxshi LMS ko’p xollarda, ishning 

borishi  to’g’risidagi  xisobotlarni  shakllantirish  va  saqlash  uchun  xisobot 

instrumentini o’z ichiga oladi.  

 

---

20