ÓzbekstAn tAriYxÍ

9- §. Buxara xanlıǵında mámleketlik basqarıwı

Muhammed shaybaniyxan dúzgen mámleket 

aymaǵınıń  shegarası  hárdayım  da  áhmiyetli 

bolmaǵan.  atap  aytqanda,  shaybaniyxan 

húkimdarlıǵı  dáwirinde  onıń  mámleketi 

quramına  Mawarawnnahrdan  tısqarı  Xorezm  hám  Xorasan  aymaqları 

da  kirgen.  onıń  óliminen  soń  Xorezm  pútkilley  qoldan  shıqtı. 

Xorasannıń úlken bólimi bolsa iran safaviyleri tárepinen iyelep alındı.

abdullaxan  ii  dáwirinde  qısqa  múddetke  bolsa  da,  xanlıq  aymaǵı 

jáne  keńeydi.  atap  aytqanda,  Xorezm  hám  Xorasan  jáne  Buxara 

xanlıǵına boysındırıldı. onıń óliminen soń bolsa iran Xorasan aymaǵın 

boysındırǵan bolsa, Xorezm jáne ǵárezsiz mámleketke aylandı.

Xvi  ásir  baslarında  shaybaniyxannıń  áskeriy  atlanısları  dawamında 

Mawarawnnahr  hám  Xorezmge  500—600  mıń  deshti  Qıpshaq 

ózbekleri kirip kelgen.

Xvi  ásir  baslarında  xanlıq  xalqı  kóship  kelgen  ózbeklerden  tısqarı 

«túrk  shıǵatay»  hám  tájiklerden  ibarat  bolǵan.  dereklerde  Xvii  ásirdiń 

aqırlarında bolsa ózbek hám tájiklerden ibaratlıǵı aytılǵan.

Buxara xanlıǵı hákimshilik jaqtan wálayatlar 

hám  rayonlarǵa  bólingen.  Xanlıqta  joqarǵı 

mámleket  basqarması  temuriyler  dáwirindegidey  dàrgah,  atqarıwshı 

hákimiyat  bolsa  dáslepkidey  diywan  (wázirlik)  dep  atalıw  dawam  etti. 

oǵan diywànbegi (Bàs wázir) basshılıq etken. 

Diywanbegi,  sol  waqıtta,  mámlekettiń  qàrjı  hám  xojàlıq  islerin 

bàsqàrǵàn.  Biraq,  shaybaniyler  dáwirinde  diywan  xızmeti  temuriyler 

dáwirindegidey  abıroyǵa  iye  bolmaǵan.  Buǵan  dargahdaǵı  lawazımlar 

dárejesiniń kúshli bolmaǵanlıǵı sebep bolǵan. 

Jáne  bir  úlken  mámleketlik  làwàzımı — àtàlıq  edi.  Xàn  siyàsàtınıń 

wálàyàtlàrdàǵı  tásiri  àtàlıq  làwàzımınà  tàyınlànǵànlàrdıń  àbıroyı  menen 

belgilengen.  Xàn  wálàyàtlàrdı  shàhzàdàlàrǵà  bólistirip  berip,  olàrǵà 

ustaz,  bàsshı  etip  óz  qadaǵalawshısın,  isengen  àdàmın  tayınlaǵàn. 

Bundày  qadaǵalàwshı,  isenimli  shaxs  àtàlıq  dep  àtàlǵàn.  Bul  at  ákelik 

etiwshi, ákesiniń ornın basıwshı mánilerin ańlatqan. 

Jáne  bir  mámleketlik  làwàzım — párwànàshı  dep  àtàlǵàn.  onıń 

wàzıypàsı  xàn  pármànlàrın,  rásmiy  hújjetlerdi  juwàplı  shaxslarǵa, 

orınlawshılarǵa jetkeriwden ibarat bolǵan.