Ózbekstan Respulikasi valuyta siyasati Joba: Kirisiw

2.4 Erkin valyuta siyasatı
Mámleketimiz kirip potencialın asırıw, investitsiya ortalıǵın jaqsılawǵa qaratılǵan zárúrli ǵayrat
Iyul 25, 2018
Hár qanday mámlekette valyuta mámilesiniń haddan zıyat basqarıw tártipke solinishi bólek tarmaqlar hám xojalıq jurgiziwshi sub'ektler ushın jeńillik hám de preferentsiyalarning kamsamarali sistemasın negizsiz túrde qáliplestiriwge jol ashadı. Biznes júrgiziwde teń bolmaǵan shárt-shárayatlar payda bolıwı bolsa básekiniń bazar principlerı aynıwına alıp keledi. Shet el investitsiyalardı qosıw, tovarlar hám xızmetler kiripin asırıw, ulıwma, mámleket ekonomikalıq rawajlanıwda tosqınlıq etiwshi omilga aylanadı.
Tarawda túpkilikli búklem jasaǵan hújjet
Bunday jaǵday respublikamız ushın da jat emes edi. Lekin házirgi kúnde valyuta siyasatı hám de sırtqı sawda iskerligi salasın jetilistiriw boyınsha ko'rilayotgan ilajlardı bólek tán alıw etiw kerek. Sonı da aytıw kerek, mámleketimiz basshısınıń ámeldegi jıl 2 sentyabr degi “valyuta siyasatın liberallashtirish boyınsha birinshi náwbettegi ilajlar tuwrısında”gi Pármanı bunda programmasılamal bolıp xızmet qilayapti.
Keling, bul tariyxıy hújjettiń áhmiyeti haqqında tolıq pikir júrgizsek. Áwele, usı hújjet 2017 — 2021 jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń besew ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasına muwapıq hám valyuta salasın tártipke salıwdıń bazar mexanizmlerin engiziw, respublika kirip potencialın kóteriwdi xoshametlew, tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalardı aktiv tartıw, jergilikli óndiriwshilerdiń bazarlar daǵı básekilesligin asırıw, mámleketimizde isbilermenlik ortalıǵın jaqsılaw maqsetinde qabıl etilgenin atap ótiw orınlı bolıp tabıladı.
Haqıyqatlıqtan jıraq shamalar
Párman kúshke kirgach, onıń túpkilikli mánisine túsinip jetpegen adamlar arasında “Endi hámme zat qımbat bo'larkan”, “AQSh dollarınıń stul asadıma?”, “Taǵı almastırıw shaqapshalarında gezekler ko'payadi”, “Qara bazar joq bola ma, bunnan ápiwayı xalıq zálel kórmeydimi?”, “Milliy valyutamizning táǵdiri ne boladı?” degen túrli mısh-mısh gáplaru shamalar tuwıldı. Lekin olardıń barlıǵı haqıyqatlıqtan talay jıraq gáp-sóz edi. Sebebi, Oraylıq bank 4 sentyabrde AQSh dollarınıń bazar mexanizmlerine muwapıq qáliplestirilgen rásmiy stuldı ornatdı. Bunda nege tayanildi? Bazar stul talap hám de usınıs proporcionallıgınan kelip shıǵadı. Sol sebepli bazar tolıqqonli isley baslaǵanınan keyin ǵana bazar stul qanday bolıwı aytılıwı kerek.
Endi Oraylıq bank tárepinen, aldınǵı sıyaqlı, maqsetli devalvatsiyaning ámelge asırılıwı siyasatı bir az ózgeredi. Nátiyjede, tiykarınan, eń iri pitimler dúziletuǵın birja hám banklerdegi aldı -sotdi kursları tiykar etip alınǵan halda, bazar mexanizmindegi real talap hám de usınıstan kelip shıǵılǵan kurs belgilenedi. Bunda dáslepki aylarda shet el valyutaǵa salıstırǵanda talap paydasın tolıq repatriatsiya ete almay atırǵan shólkemler esabına joqarı bolıwı kútiledi. Bul — kurs asıwı múmkin, degeni. Biraq eger shet el valyutaǵa bolǵan talap jetkiliklishe usınıs menen qandirilsa, azǵantay waqıt ótip, óz-ózinen tábiy, bazar mexanizmine tiykarlanǵan turaqlı bazar stul ámel ete baslaydı.
Bazar stul jaqsıǵana shayqalıwı da múmkin. Sebebi talap hám usınıs túrli faktorlar tásirinde ózgeriwden jıraq emes. Talap hám de usınıs proporcionallıǵı ózgeriwine qaray bolsa kurs oynaydı. Oraylıq bank tek ǵana keskin terbelisler bolmawi ushın tartılıp ketiwi múmkin.
Usı waqıtta xalıq banklerge dollardı almastırǵanı barıp atır. Sebebi belgilengen kurs olardı qaniqtiradi. Nátiyjede kommerciya banklerinde dollar artıqmashlıǵı júzege -keliwi hám kurs bir az túsiwi múmkin. Mısalı, 7500 swmgacha. Sonıń menen birge, ajiotajli talap uyg'onib, kurstıń bir az eliriwin da kutsa boladı. Biraq jaqın waqıt ishinde dollardıń keskin, mısal ushın, 9000 swmgacha eliriwine hesh qanday sebep joq.
Taǵı bir itibarlı jaǵday. Oraylıq bank 2017 jıl 5 sentyabrden baslap sırt el valyutalarınıń swmga salıstırǵanda stuldı belgilewde Kazaxstan, Kirgizstan,-Tadjikistan, Turkmenistan hám hátte, Afganistan milliy valyutaların da kirgizdi.
Ilgeri usı valyutalardıń swm
a salıstırǵanda rásmiy stul belgilenmas, hátte, olarda kirip-import shártnamaları dúzilisine de jol qoyılmasdı. Bul bir qarawda júdá arzımas jaǵday sıyaqlı tuyulishi múmkin. Biraq bunıń negizinde kútá úlken ramziy mánis hám de belgiler bar. Yaǵnıy sol arqalı qońsılas mámleketler menen sawda-satıq munasábetleri rawajlanadı.
Swmning qadri tushmaydi
Sol orında “Milliy valyutamız — swm qadrsizlanib ketpeydime?” degen soraw da júzege shıǵıwı múmkin. Pármande valyuta jetispewshiligi xateriniń aldın alıw boyınsha anıq mexanizmler belgilep berilgen.
Bazarǵa valyutanı kim alıp kiredi? Birinshi náwbette, kiripshiler. Olar jumısshılarǵa is haqı tólew, sheki onim satıp alıw, elektr energiyası hám basqa xızmetler haqini tólew, paydanı Ózbekstanda isletiw ushın valyutanı satıwları kerek. Bunnan tısqarı, miynet migrantlari, mámleketimizde zavodlar quradigan, jumısshılar iske tartatuǵın, úskeneler satıp alatuǵın shet el investorlar valyuta usınısınıń tiykarǵı dárekleri esaplanadı. Qolaversa, Ózbekstan bankleriniń kapitalı, joqarı valyuta kredit portfeli kórsetkishleri sebepli swmning devalvatsiyasi unamsız aqıbetlerden qorǵawlanǵan.
“Fitch” xalıq aralıq reyting agentliginiń esabatında jazilıwına qaraǵanda, milliy valyutanıń birden qadrsizlanishi, úlken kólemde AQSh dolları hám de valyuta kreditlashda joqarı úleske iye banklerdiń kapitalına ortadármiyan tásir kórsetedi. Usınıń menen birge, Ózbekstannıń mámleket bankleri úzliksiz túrde mámleket kapitalı menen qollap -quwatlanadı.
Baxalarǵa tásir etedime?
Xalqımızdı búgingi kúnde “valyuta stuldıń real talap hám usınıs tiykarında belgileniwi kelesinde tutınıw tovarları hám de xızmetler baxasına tásir etpeydimi?”, “Eger bazar mexanizmleri tiykarında dollar stul asatuǵın bolsa, tutınıw tovarları hám xızmetler baxası da kóteriledimi yamasa tusse, baxalar arzanlashadimi?” degen sorawlar da qızıqtirayapti, álbette.
Tutınıw tovarları hám de xızmetlerge baxalar import baxası asqanda, yaǵnıy import tovarlar hám xızmetler alıp kelinetuǵın kurs devalvatsiyasi júz bergende eliriwi múmkin. Eki-úsh ay aldın bizde bir AQSh dolları ushın rásmiy kurs shama menen 4000 swm, “qara bazar”da 8000 swm átirapında hám de birjada 10000 swm edi. Bazar daǵı import tovarlar baxaları eki kurs — naqdsiz esap -kitap ushın birja, naq sawdada bazar stulǵa tayanǵan halda qáliplestirilardi. Importshılar rásmiy kurs boyınsha valyuta satıp alınǵan zat etkende de tovarlardı 8000 — 12000 sumlıq kursqa baylanıstırıp sotardi. Bunnan usıdan ayqın boladı, jańa kursda kópshilik import tovarlar baxaları aspawı kerek. Geyparaları, hátte, arzanıwı yamasa talay waqıt qımbatlashmay turıwı múmkin.
Pármande názerde tutılǵanı sıyaqlı, bajıxana tólewleri import etiletuǵın tovarlar baxaları keskin asıwına jol qoymaw maqsetinde bir hápte dawamında qayta kórip shıǵıldı. Mámleket xalıqtı devalvatsiyaning unamsız aqıbetlerinen maksimal dárejede qorǵawǵa háreket etdi.
Gáp sonda, tutınıw tovarlarınıń importı talay waqıttan berli rásmiy konvertatsiya menen finanslashtirilmayotgan hám olardıń baxası parallel (qara ) bazar stulda qáliplestirilayotgandi. Bunnan tısqarı, importshı kárxanalar túrli komission tólewler hám de birja stul sebepli bazar stuldan da artıqlaw tólewge májbúr edi. Onıń ústine, málim bir struktura hám ashıqlıq joq ekenligi sebepli hámme de bunday operatsiyalardan paydalana almasdi. Sawda kárxanaları basshıları operatsiyaların -jetilistiriw hám de baxalardı tómenletiw ornına, importtı finanslıq támiynlewge valyuta tabıw ushın kóp resurs hám waqıt sarp etiwlerdi.
Endi isbilermenlik sub'ektlerine xızmet kórsetiwshi barlıq bankten bazar sharayatlarında valyuta satıp alıw ushın teń múmkinshilik jaratıldı. Sonday eken, bazarda qatnasuvshılar sanı kóbeyip, báseki asadı. Natiyjelili kurs ruxsattıń jeńillestirilgeni hám de ashıqlıq sebepli bir az túsedi de.
Pármande zárúrli tutınıw tovarları baxaları turaqlılıǵındı támiyinlew boyınsha bólek bántler kiritilgen. Bul mámleketimizdiń xalıqtı azıq-túlik ónimleri menen támiyinlewde unamsız aqıbetlerdi saplastırıwǵa qaratılǵanı menen asa áhmiyetli bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, bajıx
ana bojlari hám tólewleriniń ortaqlasıwı da aytıp ótken. Bul júdá zárúrli tárep. Sebebi Oraylıq bank stul devalvatsiya etilgeninde óz-ózinen bojlarning muǵdarı keskin artadı. Jaqında qabıl etilgen húkimet sheshimine kóre, áne sonday oshishning aldın alıw maqsetinde import menen jurtımızǵa kirip keletuǵın bir qatar ónimler — un, gósh, ósimlik mayı, jarma sıyaqlı tovarlardıń bajıxana bojlari hám de aktsizlari alıp taslandı yamasa pasaytirildi.
Normal jaǵday
Sol payıtqa deyin respublikamız ekonomikası kúshli dárejede dollarlasqan edi. Kóplegen tovarlar rásmiy dollarda sotilardi. Mobil baylanıs operatorları hám internet-provayderlar tariflari oǵan baylanıstırıp belgilenardi. Erkin konvertatsiya áne sonday kóplegen jaǵdaylardı saplastırıwǵa xızmet etedi. Lekin hámmesin da emes. valyutanıń erkin konvertatsiya bolıwı, áwele, banklerdiń qálegen muǵdardaǵı sırt el valyutasın konvertatsiya etip beriwin talap etedi. Házirgi kúnde iri nominal daǵı kupyura (50 mıń sumlıq ) mámilege shıǵarılıwı bul bazar daǵı baxa hám de kishi nominal daǵı kupyuralarga salıstırǵanda ǵárejetti kemeytiw ushın etilgen tábiy ilaj bolıp tabıladı. Ekonomistlerdiń pikrine qaraǵanda, eń kem aylıq is haqısınıń yarımıǵa shekem bolǵan muǵdardaǵı nominal kupyuralarning mámilede bolıwı, bul — normal jaǵday.
Juwmaq ornında aytqanda, búgingi kúnde jáhán ekonomikasında júz berip atırǵan ózgerisler, qolaversa, milliy ekonomika básekilesligin jáne de kúsheytiw zárúrshiligi mámlekette alıp barılıp atırǵan reformalar natiyjeliligin tupten asırıw, institutsional hám strukturalıq jańalanishlarni dawam ettiriwdi talap qılıp atır. Usı mánisten alıp qaraǵanda, Prezidentimiz ǵayratı menen islep shıǵılǵan Háreketler strategiyası buǵan baylanıslı zárúrli qádem boldı, desek, áyne haqıyqat.
Mámlekettiń keyingi bes jıllıq perspektivası sawlelengen usı strategiyada belgilengen wazıypalar búgin ámeliyatda óz tastıyıqın tabıp atır. Ásirese, onıń Ekonomikanı jáne de rawajlandırıw hám liberallashtirish baǵdarında kórsetilgen ilajlardı ámelge asıriw ushın milliy valyuta hám de baxalardıń turaqlılıǵındı támiyinlew, valyutanı tártipke salıwdıń zamanagóy bazar mexanizmlerin basqıshpa-basqısh engiziw sıyaqlı ústin turatuǵın wazıypalarǵa itibar qaratılǵan.
Párman áyne bul aktual wazıypalardı turmısqa qollanıw etiwge xızmet etedi. Zotan, onıń izbe-iz atqarıwı mámleket kirip potencialın asırıwǵa, tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalardı aktiv qosıwǵa, óndiriwshilerdiń sırtqı hám de ishki bazarda básekilesligin asırıwǵa, respublikada investitsiya hám isbilermenlik ortalıǵın jaqsılawǵa múmkinshilik beredi. Eń áhmiyetlisi, valyuta bazarında barlıq xojalıq jurgiziwshi sub'ekt ushın teń báseki sharayatların jaratadı.

Juwmaq:
Xalıq aralıq valyuta munasábetleriniń zárúrli elementi valyuta stuldıń valyuta ma`nisin ólshew quralı retinde.
valyuta stul xalıq aralıq valyuta, esap -kitap, kredit hám finanslıq operatsiyalar ushın talap etiledi.
valyuta kursları valyuta bazarında valyutanı talap hám usınıs mexanizmi arqalı salıstırıwlaw processinde kúndelik aylanbada qáliplesedi. valyuta stuldıń ma`nisi satıp alıw kúshi pariteti (PPP) esaplanadı.
valyuta stuldıń ózgeriwi aqıbetleri mámlekettiń valyuta -ekonomikalıq hám kirip potencialına, jáhán ekonomikası daǵı pozitsiyalariga baylanıslı.
valyuta stul dárejesin prognoz qashan esapqa bazarında onıń qáliplesiwi, ásirese, arnawlı bir jaǵdayda ústinlik sol faktorlar multifaktority aladı.
valyuta stul rejimi valyutalar ortasındaǵı kurs koefficientlerdi belgilew rejimin xarakteristikalaydı. Ruxsat etilgen valyuta kursları, júziwshi kurslar hám olardıń sortları parıq etedi.
Onıń rawajlanıwı ushın Rossiya paydalanıw hám turaqlı rejimi, hám háreket rejimi, hám valyuta koridori rejimi, Rossiyada házirgi basqıshda basqarılatuǵın júziw valyutalar, lekin keleshekte erkin júziw valyutalar hám jáne de maslasıwshı kurs procesine ótiw. valyuta stuldı tártipke salıw salasında CBR jumısın jetilistiriw aktual mashqala esaplanadı, sebebi rublning stul turaqlı emes hám arzanıwǵa beyim bolıp tabıladı.
valyuta stul -mámleket hám mámleketlikleraro tártipke salıw ob'ekti. Kurstıń qáliplesiwi mashqalası mámlekettiń valyuta -ekonomikalıq siyasatında zárúrli orın tutadı, sebebi valyuta kurslarınıń ózgeriwi mámleket jalpı ishki óniminiń bir bólegin tovarlar, xızmetler, kapital ushın jáhán bazarları arqalı qayta bólistiriwge tásir etedi.
Tiykarınan valyuta stuldı tártipke salıw valyuta aralasıwı, diskont siyasatı, valyuta sheklewleri arqalı ámelge asıriladı, bul bolsa óz gezeginde málim bir mámleket valyutasınıń konvertatsiyasın anıqlaydı.

PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR DIZIMI

1. O’zbekiston Respublikasi Konstituciyasi, 1992 yil 8 de kabr. Toshkent. : “O’zbekiston”, 2014
2. Ózbekistan Respublikası Prezidenti Sh.Mirziyoevtıń 2016 -jılda elimizdi sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń juwmaqları hám 2017 -jılǵa mólsherlengen eń áhmiyetli baǵdarlarǵa baǵıshlanǵan Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabinetiniń májilisindegi bayanatı. Erkin Qaraqalpaqstan gazetası, 2017-jıl 19-yanvar.
3. Ózbekistan Respublikası Prezidentiniń 2017 -jıl 7-fevraldaǵı “Ózbekistan Republikasın jánede rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyası haqqında” PP-4947-sani Pármanı. Ózbekistan Respublikası nızam hújjetleri toplamı, 2017 -jıl 6-sanı
4. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib -intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. –T: “O’zbekiston”, 2017
5. Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. - T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007 6. Abduraxmanov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik. T.: Mehnat., 2004
7. Dawletmuratov A., Seytova L., Yerejepova B., Pirniyazova G. Ekonomikali’q teoriya. Oqi’w qollanba. No’kis. Qaraqalp aqstan 2014
8. Erejepova B., Kudaybergenova B. Ekonomikali’q teoriya. Oqi’w qollanba. No’kis – 2007
9. Yerejepova B., Dawletmuratov A., Pirniyazova G. Ekonomikali’q teoriya pa’ninen kurs jumi’si’n tayarlaw boyi’nsha metodikali’q ko’rsetpe. No’kis, Qaraqalpaqstan 2014
10. Лобачева К.Н. Экономическая теория. Учебник. М, Юрайт, 2012
11. McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 20th edition. America, New York: McGraw-Hill, 2014
12. N. Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th Edition 7th Edition. Amazon, USA 2014.
13. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2009. Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich 14. Станковская И.К., Стерлец И.А. Экономическая теория. Учебник. М. 2008 Shodmonov SH.SH., G`ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010. – 728 bet.

Internet saytları

www.stat.uz
www.uza.uz
www.mehnat.uz
www.buzcon.uz
www.ziyonet.uz
www.bem.uz