Ózbekstan respublikasi mádeniyat ministrligi ózbekstan mámleketlik kórkem-óner hám mádeniyat institutı Nókis filialı

Kitapxana málimleme mákemelerin basqariw sistemasi.

Kitapxanalardı tipologiyalashni tiykarǵı sapa ólshewi retinde “tip” hám “tur”degan túsinikler qabıl etilgen bolıp, olar úlgi, model, hár qıylı degen mánislerdi ańlatadı hám kitapxanalardı tiyisli gruppalarına tiyisli bolǵan málim bir belgilerge iye boladı. Sol sebepli málim bir jetekshi belgilerine kóre gruppalarǵa ajaratishni tiplarga ajaratish dep ataladı, keyingi usaqlawtırıw processindegi ajaratish bolsa tur hám kishi tur dep ataladı.

Tipologiyalash processinde bir waqtın ózinde eki -teoriyalıq hám ámeliy máseleler xal etiledi. Birinshi másele kitapxanalardı iskerlik kórsetiwi hám tipologik jixatdan rawajlanıwın obiektiv nizamlıqların ashıw maqsetinde olardı iskerligin xarakterleytuǵın faktorlarni toplaw hám analiz qılıw jumısları yaǵnıyy-teoriyalıq máseleler bolıp tabıladı. 

Kitapxanalardı tipologiyalashnin ámeliy máseleler bolsa, olardı xızmetlerdi shólkemlestiriw hám rawajlandırıw maqsetinde usınıslar islep shıǵıw bolıp tabıladı. Ol kitapxanalardı tipologik xarakteristikasınan kelip shıqqan túrde olardı wazıypaların, funksiyaların, baylanısların, munasábetlerin, shólkemlestirilgen dárejelerin anıqlaw imkaniyatın beredi hám olar kitapxanalardı nátiyjeli iskerlik kórsetiwi ushın zárúr bolıp tabıladı. Kitapxanalardı tipleri hám túrlerin esapqa alǵan túrde maqsetke muwapıq túrde olardı fondini quramı hám dúzilisin, kıtapxanlar sorawlardı qandirilishini, kitapxanalani tarawlarǵa ajıratıw hám óz-ara baylanıslarına tiykarlanıwshı sistemalardı qurıw hám iskerlik kórsetiwin támiyinlew, kitapxanashılıq jumısın nátiyjeli basqarıw hám basqalar ámelge asıriladı.

Kitapxanalardı ilimiy tárepten tipologiyalash máseleleri teoriyalıq jixatdan kitapxanashunoslikda házishe islep shıǵılmaǵan. Lekin kópshilik ilimpazlar tómendegi kitapxana túrlerin belgilegenler: milliy, ǵalabalıq, oqıw, akademikalıq, arnawlı.

XX ásirdiń 20 -jıllarında daslep kitapxanalar ush tipga: ǵalabalıq, ilimiy, mektep kitapxanaları bólingen.

30 -jıllarǵa kelip M. A. Potapov kitapxanalardı ǵalabalıq hám ilimiy kitapxanalarǵa bóliniwine qarsı shıqqan. hám ol kitapxanalardı kitap fondiga kóre universal hám arnawlı bolıwdı usınıs etken.

40 -jıllarda I. M. Frumin kitapxanalardı ǵalabalıq hám ilimiy kitapxanalarǵa bolıwǵa qaytadı. Gruppalaw hasası retinde kıtapxanlardı sorawlardı : ulıwma bilim beriw, ilimiy-izertlew, islep shıǵarıw, oqıw sorawların alǵan.

50-60 jıllarda O. S. Chubaryan kitapxanalardı siyasiy gruppalashtirishni kıtapxanlarǵa mólsherlengenlikke qaray ajratgan: ǵalabalıq hám ilimiy hám arnawlı. Buǵan qosımsha retinde ekinshi belgileri boyınsha, regionlıq hám mekemege tiyislilikke qaray ajıratıwdı usınıs etken.

70-90 jıllarda kitapxanalardı tipologiyasi mashqalasına arnalǵan maxs us tartıslar bolıp ótti. Naimjada kitapxanalar ǵalabalıq hám ilmmiy, ulıwma hám arnawlı, universal hám arnawlı, ǵalabalıq hám keńseler, ilimiy hám hám balalarǵa bolındı. Izertlewshilerdiń kitapxanalardı tiplarga ajaratishda qanday belgiler tiykarǵı hám qanday belgiler ekinshi dárejeli belgiler bolıwı kerek degen birden-bir bir toqtamǵa kela almadılar 

Turkiston xalıq kitapxanasınıń kollektsiyasi parsı tilindegi ádebiyatlarǵa talay bay bolıp, bul jerde eń jańa hám orta ásirler tariyxına tiyisli bir qatar gáziyneler bar edi. Usılar qatarında Alibek Jalol al Islorning «Temur tariyxı» (musılmansha jıl esabı 801 jılǵa shekem), Muhammad Wapa Karmanaviyning 1134 jıldan 1170 jılǵa shekem bolǵan Movarounnahr tariyxı hám basqa dóretpeler bolǵan. Turkiy qoljazbalar arasında Abulg'ozi Batırxonnin «Xiva turkpenleri tariyxı» (shaması «Shejireyi turk» shıǵarması bolsa kerek, musılmansha jıl esabı 1071 jılda dúzilgen) shıǵarması, Hoji Muhammad Hakimxon Tórediń (1843) jılda jazılǵan «Solnoma (tariyx) den úzindiler» shıǵarması qo'lyozmalari dıqqatqa ılayıq. Arab bólimi haqqında gáp barǵanda, ataqlı shıǵıstı izertlewshi V. R. G'oziydin' sózlerine kóre, odaǵı fiqh ilmi boyınsha qollanbalar hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıq, logika hám grammatika boyınsha eń ápiwayı qollanbalardan ibarat edi. 1881-jıl 16 sentyabrde Ye. F. Kál Termizde júrek láńidan kútpegende opat etedi, ol Buxara amirliginin' arqa rayonlarında xızmet saparında bolǵan waqtında salmaqli bezgek keseline dus kelgen edi. Onıń opatınan keyin kitapxana qoljazbalarin úyreniw uzaq waqıtqa shekem toqtatıladı. Qoljazbalardi toltırıw aste menen baradı. Tashkentlik bibliograf, Turkiston xalıq kitapxanasıniig birinshi direktorı N. V. Dmitrovskiydin' xabar beriwine qaraǵanda, 1895 jılda qoljazbalar fondida tek 90 ǵa jaqın qoljazba bolıp, olar shıǵıs tillerinde bolǵan. 1890 jıldan baslap kitapxanaǵa shıǵıs qoljazbalarinin' kelip turıwı anaǵurlım janlandi, buǵan úlkediń bay tábiyǵıy baylıqları jáne bul jerde jasawshı xalıqlardıń materiallıq miyrasların úyreniw menen shuǵıllanǵan orıs ilimpazları, ilimiy jámiyetler hám to'garaklar járdem berdi. Sonısı dıqqatqa iyeki, bul ishda Turkiston úlkesinde tuwılganlar, atap aytqanda, Samarqandlıq áyyemgi buyımlar hám osori-atiqalarni jıynawshı Xatker Buxarin, Tashkentlik kollektsioner Akram Asqarov. buxaralıq áyyemgi buyımlardı jıynawshı Muhammad Wapa hám basqa kóplegen kisiler aktiv qatnasti. Ye. F. Kaldan keyin birinshi ret qo'ljazbalar fondlarinin' shıǵıs qoljazbalari menen toltırılıwı 1891 jılda júz boldı. Bul waqıtta kitapxana birinshi ózbek arxeologi, teńgeler hám áyyemgi buyımlardıń ataqlı jıynawshısı sawdager Akram Asqarovnin' miyrasxorlarınan Qurandıń túsindirmeli qoljazbalari, shayır Xatker Bedilnin qosıqlar kompleksin, Kóshpeli Sharıfnin áwliyeler turmısınan gúrriń etiwshi shıǵarmasın hám basqa bir qatar kitaplardı satıp aldı, olarǵa bar jog'i 102 sum to'lendi. 1898 jılda Turkistan úlkesindegi birinshi ózbek gazetasinin tiykarlawshisi hám redaktorı N. P. Ostroumovtin' (1846 -1930 ) sorawina kóre, Turkiston xalıq kitapxanasına mingtepalik eshon Andijan kóterilistiń óltiringan basshısı Muhammadali Sobirovnin (laqapı Dukchi Eshon) jeke kitapxanasınan mal-múlkin tartıp alıw etilgen 194 qoljazba tapsırildi. V. Bartol'dnin jazıwınsha, bul 1880 jıllardan berli qoljazba jıynaqlarına kelip túsken saldamlı qosımsha edi. Akademikalıq V. V. Bartol'd bir neshe on jıllar dawamında Turkistan xalıq kitapxanası menen bekkem hám dos sıpatında baylanısda bolıp keldi. Ol Tashkentke bir neshe ret keler eken, hár gezek kitapxananıń qoljazbalar bólimi jaǵdayı menen qızıqar, qoljazbalar toplaw hám olardı úyreniw qanday jaǵdayda ekenligin sorap jıljıtıwtirardi. 1902 yilgi jazǵı xızmet saparı waqtında ol qoljazbalar kompleksi menen tolıq tanısıp shıǵadı, bul jerde shıǵıs qoljazbalarinin' Batıs Evropadaǵı eń zárúrli katalogları joq ekenligin, bularsız qoljazbalardi tolıq suwretlab bolmaslıǵın belgilengen. V. V. Bartol'dnin' pikrine qaraǵanda, Mingtepadagi sıyaqlı qoljazbalar jıynaqları kitapxanada kóbirek bolıwı kerek, onıń ushın, alımdıń atap ótiwishe, «Eger úlkede ámeldegi bolǵan hám ele hesh kim tárepinen izertlew etilmegen kitap ǵáziynelerin orıs páni ushın saqlap qalıwdı qálesek, pútkil kúsh -quwatimizni sariplag'animiz zárúr».

2. 
   V. V Bartol'dtin' usınısı boyınsha Turkistan xalıq kitapxanası general Jo'rabeknin qoljazbalar kompleksinen Rashididdin«Jome at-tavorix», Húrmetiddin Ali Yazdiyning «Jeńisnoma» shıǵarması qoljazbalardi satıp aldı, olar ájayıp miniatyuralar menen bezetilgen edi. V. V. Bartol'd úlkede kepillikli adamlardıń joq ekenligi sebepli qoljazbalaedi izlep tabıw hám satıp alıw jumısları úzliksiz túrde alıp barilmay atirg'anlig'i da belgilengenler etip ótedi. Ol patriot alım hám ilimge asa berilgen shaxs retinde jeke qoljazbalardin' bazarda satılıwı hám pul alıp isleytuǵın agentler járdeminde qımbatlı qoljazbalar Britaniya muzeyine satıp alınǵan zat etiliwi múmkinliginen uwayımǵa túsken. Shıǵıs qoljazbalarinin sırt elge tasip ketilishiga toqtatıw beriw maqsetinde Turkiston xalıq kitapxanası daǵı qoljazbalar anıqlaw hám toplaw wazıypasın óz moynına alıwdı usınıs etdi. Onıń pikrine qaraǵanda, orayǵa tek kemde-kem ushraytuǵın manuskriptlarini jiberiw kerek, qalǵan zatlardıń hámmesi Tashkent degi qoljazbalar bazasında qaldıriliwi kerek dep aytıp ótken. Sonnan keyingi jıllarda da V. V. Bartold mámleket degi shıǵıs qoljazbalarinin' sırt elge tasib ketilishiga jol qoymaw ushın hár tárepleme intildi. 1929 jılda, opatınan bir jıl aldın, ol «Xorezm tariyxı boyınsha jańa derek» atlı shıǵarmasında jazılıwınsha, Oraylıq Aziyadaǵı ele belgisiz bolǵan qoljazbalar yamasa Sankt -Peterburg yamasa Tashkentte saqlanıwı kerek, olardıń mámleketten alıp ketilishiga qarsı turıw zárúr, ekenligin uqtirib ótti. Oraylıq Aziya shıǵıs qoljazbalarinin' taǵı bir úlken bilgiri, ájayıp úlketaniw V. L. Vyatkin belgilengenler etip ótkeni sıyaqlı, jergilikli ǵayratkerlerdiń mámleketimiz ótken zamanın úyreniwge tiyisli alıp baratırǵan jumısınıń kem nátiyjeli hám arzımas dárejede tolıq shıǵıs qoljazbalari bazasınıń joq ekenligi, shıǵıs qoljazbalarin toplaw jumıslarınıń úzliksiz alıp barilmasligi, ámeldegi qoljazbalar kompleksiniń asa jarlılıǵı bolıp tabıladı. Avtor «Buxara kitap bazari» atlı maqalasında «kitapxana qoljazbalar satıp alıwǵa derlik aqsha sarplamaydi, sol sebepli onıń manuskriptlar kompleksi hesh kutilgan tolıqqa erise almaydi», dep jazǵan edi. Usınıń menen birge, dep aytıp otedi ol, «o'lka aymaqlarında qoljazbalar sanı barǵan sayın azayıp barıp atır, onı sırt el kitapxanaları ushın zor berip satıp alıwıp atır, jeke shaxslar da satıp almaqta». Maqala avtorı keyingi on jıl ishinde júdá kóp muǵdardaǵı dóretpeler sırt ellerge alıp ketilganini, sonday aq olardin saqlanatuǵın eń uyqas jayı ózimizdiń kitapxanalar kiyim shkafı» bolıwı kerekligin kórsetip ótedi. «Turkistanda barlıq jergilikli qoljazbalar toplanıwı kerek jáne bul jerde shıǵıs institutı ashılǵan waqıtta jazba estelikler ótken zaman haqqındaǵı pánniń tiykarın quraydı». Avtor kitaplardıń ayawsızlıq menen satıp jiberiliwi toqtatıw zárúr ekenligin, orıs ilimpazları, sonıń menen birge, Oraylıq Aziya xalıqları esteliklerin qadirlewshi jergilikli kisiler hám ıshqıpazlar qoljazbalardi qorǵaw hám izlep tabıw salasındaǵı islerdi keń háwij aldırıwları zárúr ekenligin talap etedi. XX ásirdiń baslarında da kitapxananıń qoljazbalar fondı júdá aste menen toltırıp barıldı. 1904 yilgi kitapxana esabatına kóre, ol jaǵdayda 500 nusqaǵa jaqın arab, turkiy hám parsı tillerindegi kitaplar bar edi, bul esapqa tas baspada basılǵan qoljazbalar da kiredi(bul waqıtqa kelip kitapxanada olardı saralap alıw baslanǵan edi).
   
3. 
   Turkistan xalıq kitapxanasınıń shıǵıs qoljazbalari esabı boyınsha úshinshi katalogı (dizimi) dúziwshisi A A. Semyonov 1912 jılda bul jerde 231 qoljazba bar ekenin esaplab shıqqan, bulardan 194 tasi 1898 yilgi Andijan kóterilisinen keyin kitapxanaǵa kelip túsken. Usı dizim daǵaza etilmegen hám Ózbekstan Pánler Akademiyasınıń Shıǵıstanıw institutında saqlanadı. Bul waqıtqa kelip Ye. F. Kál suwretlab bergen qoljazbalar menen birgelikte ulıwma qoljazbalar sanı 318 teńi, tasbaspa baspaları menen birgelikte bolsa 887 den kóbirekti shólkemlesken. L. A. Semyonov revolyuciyadan aldınǵı Turkistanda dáslepki orıs shıǵıstı izertlewshilerinen birinshi bolıp jergilikli tasbaspa baspaları úyreniwge kirdiler. Ol Turkistan xalıq kitapxanasınıń shıǵıs tasbaspa hám baspa baspaları dizimin tuzib shıqqan. Bul qoljazbalar Ózbekstan FA Shıǵıstanıw institutı kitapxanasında saqlanadı. Oraylıq Aziyalıq belgili bibliograf hám kitaptaniwshi Ye. K. Betger belgilegeni sıyaqlı, A. A. Semyonovnin' xızmeti sonnan ibarat boldı, ol shıǵıs kitaplarınıń qımbatlı jergilikli baspaların ilimiy mámilege kirgizdi hám jergilikli tasbaspa baspalarınıń bibliografiyasini tuzib shıǵıwshılardan biri boldı.
   
4. 
   Bizge sol zat ekenin aytıw kerek, Turkistan xalıq kitapxanası zárúr aqshalardıń joq ekenligi sebepli shıǵıs qoljazbalarin izlep tabıw hám satıp alıw jumısların rejeli túrde sholkemlestiredi. Jergilikli administraciyanıń Turkistan xalıq kitapxanasına arzımas dárejede aqsha ajratgani hám qoljazbalar toplawǵa itibarsızlıq penen qaragani haqqında A. A. Semyonov ǵázep menen tómendegilerdi jazǵan edi: «Bir zat sıra qıyaldan kóterilmeydi: sol waqıttaǵı basshılardıń uzaqtı kóre bilmewi xalıqtıń qolı daǵı hádden tıs aǵıl-tegil qoljazbalardin' sıra tákirarlanmaytug'in múmkinshiliginen paydalanıp qalıwǵa irkinish etti, bul waqıtta Turkistannin' barlıq qalalarında qoljazbalar to'lib-tamaqtasıb jatar edi, olardan unatqanin biymálel tańlap alıw múmkin edi». Joqarıda aytıp ótkenimizdek, shıǵıs qoljazba kitapların izlep tabıw hám toplaw menen kóp sanlı xalıq arasından ózine toq kitap ıshqıpazları -dindarlar, administratorlar, sawdagerlerdiń wákilleri hám basqalar da shuǵıllanadı. Geyde kitaplardı Oraylıq Aziyaǵa Batıs Evropa hám basqa mámleketlerden kelgen ilimpazlar hám sayaxatshılar satıp alatug'in edi.
   
5. 
   Oraylıq Aziya aymaǵında saqlanıp qalǵan qoljazba estelikleri mıń jıldan kóbirek waqıt dawamında Ózbekstan kitap bazalarınan jay alıp keldi, olar túrli dáwirlerge, túrli mámleketlerge hám qalalarǵa tiyisli ruwxıy baylıqlar bolıp tabıladı. Jergilikli jazba esteliklerden tısqarı Oraylıq Aziya mámleketlerinde shet elden kelgen kóplegen qoljazbalar da bar edi. «Olardan kópshiligi,-dep jazǵan edi akademikalıq A. A. Semyonov, hesh jerde ushramaytug'in pútkilley kemde-kem ushraytuǵın qoljazbalar yamasa tek ádebiyat hám tariyx salasında da ataqlı túrli qánigeler tárepinen kóshirilgen qoljazbalar edi». Ekenin aytıw kerek, ele Pyotr I zamaninen baslap orıs ilimpazlarınıń shıǵıs qoljazbalarina qızıǵıwshılıqı kórinetuǵın bóle baslaǵan. Pyotrdin' siyrek ushırasatuǵın zatlar saqlanatuǵın kabinetinde de parsı hám turkiy jazıw daǵı bir qatar qoljazbalar bolǵan. Sonnan keyingi dáwirde shıǵıs qoljazbalarin izlep tabıw hám toplaw salasındaǵı iskerlik jáne de keneydi. Bul jumıs Moskva daǵı Lazarevskiy institutı ashılıwı (1815-1816 ) waqıtına kelip sezilerli túrde janlandi. Xar'kov, Qazan hám basqa qalalar universitetleri janındaǵı shıǵıs tilleri kafedralarında da bul jumıs háwij aldırildi. Sankt-Peterburg universiteti janında Shıǵıs tilleri fakul'tetiga 1855 jılda tiykar salniwi menen shıǵıstanıw iskerligi kúsheytildi, bul universitet tez arada orıs shıǵıstı izertlewshiliginin' orayına aylandı. Orıs shıǵıstı izertlewshi ilimpazları Oraylıq Aziya aymaǵında tóplanǵan kóplegen jazba esteliklerdi bul aymaqtı Shor Rossiyası basıp almastan aldın da jaqsı biletug'in edi. Mısalı, akademikalıq X. D. Frennin 1845 jılda baspa etilgen shıǵarmasında 200 den artıq Shıǵıs qoljazbalardin' atları keltirip ótilgen bolıp, olardıń kópshiligi tariyxıy hám geografiyalıq mazmundagi qoljazbalar, kópshiligi Orta Aziya aymaǵına tiyisli edi. Evropadaǵı kitapxanalar sanap ótilgen qoljazbalardin' ayırımlarına iye emesdi, sol sebepli de alım ilim paydası jolında bunday qoljazbalardin' túp nusqaların yamasa olardıń kóshirmelerin izlep tabıwǵa shaqırıq etdi. XIX ásirdiń birinshi yarımında Shıǵıs qoljazbalarin izlep tabıw hám satıp alıw menen shuǵıllanǵan basqa orıs ilimpazları arasında orientalist sayaxatshı N. V. Xanikovnin(1819 -1878) atı da ataqlı bolıp tabıladı. Ol 1841-1842 jıllarda Buxarada bolǵan waqtında kóp muǵdardaǵı qoljazbalardi sonday-aq, Orta Aziyadan tabılǵan qoljabalardi satıp alǵan. Keyinirek bul qoljazbalar Sankt-Peterburg xalıq kitapxanasına tapsırılǵan. Taǵı bir shıǵıstı izertlewshi alım hám arxeolog P. L. Lerx Orta Aziyada bolǵan dáwirinde Abu Said Abdal Saqıyal Samaniydiń «Kitap al -asnab» shıǵarması qoljazbalardi hám oǵan tiyisli suwreti, Qurandı yadǵa biletuǵın adam Tanıwdıń «Abdullaxonnin' musılmansha jıl esabı 996 -jılǵa shekem bolǵan tariyxı» shıǵarmasın, onıń ótken zamanlasları hám basqalardıń 1852 jılda Aziya muzeyine tapsırılǵan dóretpelerdi satıp alǵan. XIX ásirdiń ortalarında Aziya muzeyinde 4 mıńǵa jaqın shıǵıs qoljazbalardi saqlanıp atırǵan bolıp, olar arasında Orta Aziyadan tabılǵan qoljazbalar da bar edi. XIX ásirdiń ekinshi yarımında shıǵıs qoljazbalarin toplaw hám úyreniw ushın jáne de keńlew múmkinshilikler ashıldı. Shıǵıstanıw oqıw orınlarınan tısqarı ilgeri ámeldegi bolǵan ilimiy hám oqıw temasındaǵı Oraylıq Aziya qoljazbalarina málim dárejede itibar menen qaragan jańa -jańa jámiyetler payda boldı.
   
6. 
   Shıǵıs qoljazbalarin shólkemlestirilgen túrde toplaw derlik barlıq áskeriy ekspedisiyalar ushın tán edi, olardıń quramına shıǵıstı izertlewshi qánigeler de kirardi. Turkistonnin birinshi general-gubernatori K. P. Kaufman shıǵıstı izertlewshi A. L. Kunga jibegen xatlarınan birinde bunday dep jazǵan edi: «Buxara menen Samarqand mudam musulman dúnyasınıń ilimpazları hám maǵlıwmatlı adamları tóplanǵan jaylar esaplab kelingen hám sonday dep esaplanadı. Bul qalalardıń tariyxı sonı kórsetedi, olarda mudami oǵada zárúrli shıǵıs qolkazbalarin kóp tóplanǵan. Bul qoljazbalardi yamasa weń az olardıń ayırım bólimlerin izlep tabıw ilmu- pán ushın asa paydalı bolar edi».
   
7. 
   1868-jılda Samarqand iyelep alınǵannan keyin oradan bir jıl ótkennen, Xo'ja Ahror meshitinde úlken estelik esaplanǵan «Usmon Qurani» satıp alındı. Xivaga etilgen 1870 yilgi júriwden anaǵurlım waqıt ilgeri «Orıs geografiya jámiyeti» xonlikni úyreniw boyınsha tolıq jollama islep shıqqan bolıp, ol jaǵdayda shıǵıs qoljazbalarinin' keń pátda toplawǵa umtılıw óz ańlatpasın tapqan. Programmanıń áne sol bólegi belgili orientalist qánige T. I. Lerx tárepinen dúzilgen edi, ol Orta Aziyada bir neshe ret bolǵan, qoljazbalardi qolǵa kirgiziw shárt-shárayatları hám múmkinshiliklerin, áyyemgi hám qımbatlı qoljazbalardi jaqsı biletug'in edi. Xiva júriwi (1873) hám Qo'qon júriwi (1875) waqıtlarında Shıǵıs qoljazbalarin toplaw hám saqlawda ǵayratlı hám miynetsevar izertlewshi A. L. Kún talay aktivlik kórsetdi. Ol 1874 yilgi Qalasısabz ekspedisiyasinin urıs qatnasıwshısısı da edi. Tek Xivaga júriw waqtında ol 300 dane qoljazba kitaplar toplaǵanlıǵı málim. Sonnan keyingi jıllarda da A. L. Kún qoljazbalardi izlep tabıw menen zor berip shuǵıllanǵan. 1890 jılda Aziya muzeyine 134 shıǵıs qoljazbalardi tapsırǵan.
   
8. 
   XIX ásirdiń baslarında Orta Aziya aymaǵında endi shıǵıs qoljazbalarin anıqlaw hám toplawda orıs shıǵıstı izertlewshi ilimpazlarınıń ádewir ulken toparı qatnastı. Birinshi náwbette ataqlı hám ataqlı orıs ilimpazları, akademikalıq V. V. Bartol'd, K. G. Zaleman, A. N. Samoylovich, V. A. Ivanov hám basqalardı aytıp ótiw kerek. Bul jerde olar úlke xalıqları materiallıq miyrasların úyrendiler, jazba esteliklerdiń qanday saqlanıwı menen tanıwdılar, bárháma olardıń keletuǵın jayları mámleket saray kitapxanaları, jeke qoljazbalar kitapxanaları bolar edi, olar mudamı ataqlı kitap súygishler hám mádeniyat qáwenderleri menen ushrasatug'in edi olar arasında jergilikli kisiler de, uzaq jurtlardan kelgen shaxslar da bolar edi. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı dereklerdiń gúwalıq beriwinshe, tek Aziya muzeyiniń ózi áne sol ilimpazlardan kóplegen parsı -tájik qoljazbalarin alǵan. V. V. Bartol'ddan 20 qoljazba, K. G. Zalemandan 105 qoljazba, A. Validovdan 16 qoljazba, V. V. Benyaminovdan 19 V. A. Ivanovdan 605 qoljazba alǵan hám taǵı basqa. Tek áne sol bes qánigediń ózi muzey jıynaqların 765 nusqa qoljazba menen bayitgan. Jergilikli ǵayratkerlerden, atap aytqanda, D. Gramenitskiy, Ya. Ya. Lutsh, N. N. Pantusov, V. L. Vyatkin, A. A. Semyonov, M. F. Gavrilov hám basqa kóplegen kisiler zor kúsh-quwatlı miynet etdiler. Olardan ayırımları Sankt-Peterburg universitetiniń shıǵıs tilleri fakul'tetini pıtırıwǵan. Turkiston úlkesinde xızmette bolǵan waqtında olar Oraylıq Aziya xalıqlarınıń bay tariyxı hám mádeniyatın zor itibar menen halmay-talmay úyrendiler. Kóbinese úlkediń túrli jaylarına barıp, túrli jazba dóretpelerdi topladilar hám úyrendiler. Olardıń bul tarawdaǵı aktivligi shubhasız sezilerli ız qaldırdı.
   
9. 
   Orıs shıǵıstı izertlewshileriniń iskerliginde tek Rossiya húkimran klasslarınıń tar menmenlik mápleri ushın emes, bálki qoljazbalardi saqlap qalıwdan tereń ilimiy mápdarlıq hám olardı ilim múlkine aylandırıwǵa umtılıw ústinlik etdi. Bolajaq shıǵıstı izertlewshilerdiń kópshiligi ele studentlik jıllarındayaq Orta Aziyanıń miynetkesh xalqiga salıstırǵanda xayrihohlikni saqlap qaldılar. Ataqlı hámeldar N. Ushinskiy 1884-jıl 28 sentyabrde K. P. Pobedonossev atina iibergen xatida bunday dep jazǵan edi: «Peterburg universiteti shıǵıs tilleri (fakul'teti) studentleri hám Lazerevskiy institutınıń studentleri biziń Orta Aziya mámleketleri ushın jaramsız bolıp tabıladı, sebebi olar Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatı, tariyxı hám etnografıyasın ob'ektiv túrde úyrenediler hám olarǵa óz xayrihohliklarini ańlatadılar».
   
10. 
    Orıs shıǵıstı izertlewshileriniń shıǵıs qoljazbalarin toplaw hám saqlaw salasındaǵı iskerligi ayırım ǵayratkor ilimpazlardıń tarqaq kúsh-ǵayrat jumsawınan ibarat esaplanadi, olar patsha húkimetiniń qollap-quwatlawın sıra kórgen emesler. Patsha húkimeti bunday degen edi: «Orta Aziyadaǵı áyyemgi mádeniyattı úyreniw hám esteliklerdi saqlaw paydalı bolıw ol yoqda tursın, hátte zıyanlıdir». Soǵan qaramastan, óz dáwiri ushın social tárepten arnawlı bir kemshilikler ámeldegi bolǵanı halda olar tárepinen úlken jumıslar ámelge asırıldı. «Shıǵıstı izertlewshi qánigeler hám háweskerlerdiń kúsh-ǵayratı menen, dep jazadı V. V. Lunin,Rossiyanıń kitap bazaları Oraylıq Aziyadan kelip shıqqan kóplegen júzlegen qoljazbalar menen bayıdı, olarda Orta Aziyaǵa tiyisli arnawlı bir maǵlıwmatlar bar edi» «Yarım ásirlik iskerlik dawamında (shama menen 1865 jıldan 1917 jılǵa shekem),- dep jazadı V. V. Lunin, jámiyetlik kitapxanaları hám jeke jıynaqlarda 3 mińnen aslam shıǵıs qoljazbalari anıqlandi hám toplandi». Eger revolyuciyadan aldınǵı shıǵıstı izertlewshilerdiń kúsh-ǵayratı sarplanbaǵanda kóplegen qoljazbalar ilim múlkine aylanbaǵan bo'lar edi. Izlep tabılǵan hám satıp alınǵan shıǵıs qoljazbalardin bir bólegi júdá kem ushraytuǵın hám kemde-kem ushraytuǵın qoljazbalar qatarına kiredi Mısalı, «Usmon Qurani», Ibn Miskavayxtin' «Xalıqlar tájiriybesi», Ámir Temurdıń «Temur áneydeyleri», G'iyosiddin Alining «Indiyaǵa júriw kúndeligi» hám basqa kóplegen qoljazbalar bar. Oraylıq Aziya xalıqlarınıń tariyxı ushın oǵada zárúrli bolǵan hám pán ushın asa qımbatlı bolǵan úlken muǵdardaǵı qoljazba dárekleri anıqlandi hám úyrenildi. Bul qoljazbalardan ayırımları ilimiy mámilege kirgizildi, bunda Orta Aziya muzeyi, Sankt-Peterburg universiteti kitapxanası, Turkiston xalıq kitapxanası qo'lyozma jıynaqlarınıń daǵaza etilgen xarakteristikaları hám katalogları zárúrli áhmiyetke iye boldı.Jumıs aparıw ushın qolay sharayatlar, qanaatlanǵan hám turaqlı materiallıq baza bar bolǵanda, jalǵız tártipte islegen ǵayratkor ilimpazlar hám jergilikli háweskerler, shak shubhasız bunnan da kóbirek islerdi ámelge asırǵan bolar ediler. Tariyxıy túbirleri úsh mıń jıldan tereńrek áyyemgiatga barıp taqaliwshi ózbek mámleketliligin kóp márte rawajlanıwlar hám aylanıwlar dáwirin basdan keshirgen. Eń áyyemgi mámleket awqamlarınıń qáliplesiwi nátiyjesinde taraqqiy tapqan mámleketlerdiń payda boliwi bul mámleketlerdiń Batıs hám SHarq mámleketleri menen “Ullı Jipek jolı” arqalı alıp barǵan baylanısları nátiyjesi bolıp esaplanıw Oraylıq Aziya xalıqları mádeniyatınıń gúllep rawajlanıwı faktorları ılım- pán ahlini ko'pdan berli qızıqtirib keledi. Oraylıq Aziya, sol atap aytqanda, Ózbekstan insaniyat tsivilizatsiyasi qarar tapqan regionlardan biri retinde óz ornı hám potencialına iye aymaq esaplanadi.
    
11. 
    Óz dáwirinde házirgi zaman iliminiń dáslepki tiykarın qoyǵan hám rawajlantırǵan babalarımız áyyemgi-áyyemgilerden Batıs SHarq xalıqları jaratqan oylaw, ideya, jańa ashılıwlar hám oyshıllıqtı dıqqat penen úyrengen. Sonin' ushın da orta ásirlerde Batısda “Nur SHarqdan taraladi” degen sóz dizbeginiń payda bolıwı da biykarǵa emes.Áyyemgi Turanda ilimiy, psixik hám ruwxıy quwat sol dárejede kúshli edi, bunı túrli shabıwıllar, shegaranı buzıp kiriwler, qanxorlıqlar joq ete almadı. Áne sonday sharayatta da babalarımız tariyxan qáliplesken bay materiallıq -ruwxıy hám ilimiy miyraslardı milliy qádiriyat hám úrp-ádetlerdi saqlap qalǵanlar hám onı jáne de bayitip rawajlantırǵan.
    
12. 
    Biz bul kúnlerde jurttin' azatligi hám xalıqtıń baxıt-soadati, ılım-pán hám mádeniyattı rawajlandırıwda úlken miyraslar qaldırǵan babalarımızdıń múqaddes atların maqtanısh menen tilge alamız.Sebebi, olar bizge qaldırǵan ilimiy miyraslar -ruwxıy múlk bolıp, bul bay miyraslar pútkil bir adamzat manafaatlarini ózinde sáwlelendiredi. Ótken zaman tariyxımız betlerine názer taslasak, ullı ajdadlarimiz tekǵana xalqımız, bálki pútkil dúnya mámleketleri tamaddunini úyrengen hám olardıń tariyxı hám mádeniyatına húrmet hám sıylasıq menen óz munasábetlerin jazıp qaldırǵan dóretpeleri bizgeshe jetip kelgen. Sonday eken, ilim hám mádeniyat rawajlanıwı xalıq tańlamaydı, bálki xalıqlardin' óz-ara awızbirshilikligini támiyinlewde zárúrli tárbiyalıq faktor wazıypasın oteydi. Ullı shıǵıs oqımıslılarınıń ilimiy miyrasları mazmunı hám kólemi sonda, bul miyraslar búgin da óziniń ilimiy-ámeliy áhmiyetin joǵatmastán, jańa ilimiy izertlewler ushın zárúrli derek bolıp xızmet qılıp atır. Ullı oyshıl Abu Rayhon Beruniydiń “Indiya” atlı shıǵarması Indiya tuwrısında barlıq zamanlarda jazılǵan eń jetilisken dóretpe retinde házir da óz qımbatın joǵatpaǵan hám búgingi kúnde izertlewler ushın derek bolıp xızmet etip atırǵanı bunıń ayqın tastıyıqı bolıp tabıladı.
    
13. 
    Ullı ájdadarimiz óz ilimiy miyrasları menen insaniyat tsivilizatsiyasiga múnásip úles qosqan. SHarq hám Batıstıń ilimiy dúnyası birlesken hám uyqaslıqta rawaj tapqan. Oqımıslılarımız tek Aziyanıń ilim jetiskenlikleri menen shegaralanıp qalmastan, shet ellik oyshıllardıń da ilimiy jetiskenliklerinen payda kóriwshi bolǵanlar hám olardı jáne de bayıtıwǵa bólek itibar qaratqan. Ullı oqımıslılarımız ózlerine tiyisli bolǵan pán tarawları daǵı xızmetlerinen tısqarı, áyyemgi grek tilinde jazılǵan Aristotel', Ptolemey, Yevklid, Demokrit, Sokrat, Pifagor, Galen sıyaqlı áyyemgi grek hám ellinizm dáwirinde jasaǵan ilimpazlardıń matematika, filosofiya, medicina, geografiya, astronomiyaǵa tiyisli bir neshe júzlegen eń sara dóretpelerin arab hám suryoniy tillerge awdarma etken.
    
14. 
    Mine sol awdarmalar hám ózleriniń dóretpeleri sol jol menen Áyyemgi SHarq pániniń qáliplesiwi hám joqarı rawajlanıwında zárúrli orın tutqan. Ullı oqımıslılarımız jasliginan aq haqıyqıy ılım bir neshe tillerdi biliwdi talap etiwin júdá erte ańlap jetkenler hám sol sebepli óziniń ana tilinen tısqarı arab, ivrit, parsı, suryoniy, grek, sanskrit tillerin tereń úyrengen.Dereklerde Forobiynin kóplegen tillerdi bilgenliklari belgilengenler etilgen. SHu menen birge onıń Aristotel' dóretpelerine túsindiriwleri ataqlı bolıp tabıladı.
    
15.