Ózbekstan respublikasi joqari va orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

4.2.Ólshenip atırĝanshamaniń matematik modellestiriwdagi anıqsızlıq

Ólshenip atırĝanshamanńanıqsızlıĝıóz ichiga modellestiriw, óziga xoslik anıqsızlıĝı va tabiiy (potentsial) anıqsızlıqlarni qamrab oladi.

Ólshew obʼektini modellestiriwólshewniń rejalashtirish bosqichida ulıwmajaĝdayda zarur bolıp, ushbu protsedura metrologiya boyınsha sohaga tiyisli adabiyotlar kam órganilgan va aks ettirilgan. Modelniń real ólshew obʼektiga talap qilińan aniqlik darajasida mos bólmasligi ólshewga bólgan aprior anıqsızlıqni keltirib chiqaradi.

Har qanday real tizim, biror mápiwayı obʼekt (predmet, jarayon yamasa hodisa) tuwrısida gap borganda, albatta ularni xarakteristikalovchi muayyan xossalar (qásiyetlari)ni kóz oldimizga keltiramiz. Kópincha real tizim yamasa obʼekt shunchalik kóp xossaga ega bolıwımúmkinki, olardıń har birini ilgʼash, ańlash, aniqlash va ular tuwrısida yetarlicha tóliq maĝlıwmat tóplash (alıw) imkoniyati bólmaydi. Shu sababli, odatda biror tekshirilayotgan obʼektniń eń ahamiyatli (mánisli) xossasini aniqlash va uni keyinchalik ólshewmúmkinboladı. Tekshirilayotgan obʼektniń xossalarini, qásiyetlarini qanchalik kóp órgansak, bizni órab turgan atrof-muhit tuwrısidagi tushunchamiz shunchalik keńroq (kóproq) boladı. Har qanday obʼekt (predmet, jarayon va hodisa)ni tekshirish ushınonıń xossalarini esapqaalĝanjaĝdayda modeli shakllantiriladi va nihoyat uni ólshew masalasi belgilanadi.

Model- bu tekshirilayotgan real obʼektga qandaydir qásiyetboyınshaóxshash tizimdir.

Modellestiriw nazariyasida modellestiriwniń uch xil usılı qóllaniladi:

- tóliq modellestiriw – bu ulıwmajaĝdayda materiya harakatini ham waqıt, ham fazo (prostranstvo) boyınshaóxshashligini taʼminlovchi usul.

Bunda tóliqsiz modellestiriw – bu usul shundan iboratki, tiykariy jarayon kechishni xarakterlovchi xodisa yamasa jarayon faqat qisman óxshash boladı.

- Analiziy modellestiriw – bu usul eń kóp qóllaniladigan usul bolıp, tekshirilayotgan obʼektga hal qılıwshı taʼsir etmaydigan faktor (faktor)lar hisobiga olińan jaĝdaydayamasa umuman modellashtirilmaydi yamasa taxminan modellashtiriladi.

Ilmiy-tadqiqot ótkiziwda yamasa ishlab chiqarishda biror obʼekt tuwrısida maĝlıwmat tóplash yamasa umuman ólshewni ámelge oshirish ushın real ólshewobʼekti (ólshenetuĝınshama) qanday xossalarga ega va qanday fizik shamalar menen xarakterlanishi, ólshewquralsi va ólshewusılı aniqlanishi kerak, yaʼni talap etilgan darajadagi natijaga erishish ushın eń optimal (maqbul) variantli usul va ólshewquralsini tańlawkerek. Bundan tashqari ólshew qandaydir bir muhitda va aniq bir qoida boyınsha bajariladi.

Odatda, ólshew obʼekti ózgarmaydigan, yaʼni ólshenetuĝınshamanińózgarmaydigan chinakam (haqiqiy) mánisi mavjud deb esaplawqabıl qilińan. Ólshewprocessiniń qalĝan tashkil etuvchilari esa, ólshewquralsi, ólshewsharayati va xattoki

- operator doimo ózgarib turadi va bu ózgarishlar ayırımda kútilmegenbolıwı, ularni aldından bilolmasligimiz múmkin. Egerde bu kútilmegenózgarishlar ólshew natijalariga taʼsir etsa, u jaĝdaydashamaniń takror ólshewlardagi natijalari bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Shonıńushınólshew masalasi qóyilishida avvalo ólshew obʼekti modeli qabıl qilinadi.

Ólshew obʼektiniń modeli bolıp, obʼektnińbarlıq “muhim” qásiyetlariniń bir-biriga ózaro taʼsirinińanaliziy yozilmasi, kiriw va chiqish signallari ózaro funktsional baylanıslıliginiń formulalar kórinishida matematik yozilmasi xizmat qilishi múmkin.

Masalan, ólshew obʼekti –podshipnik (4.2.1.1 -suwret).