Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bíLÍmlendíRÍw míNÍSTÍRLÍGÍ berdaq atińDAǴi qaraqalpaq mámleketlik universítetí

1. Parafin uglevodorodlar, ximiyalıq formulası : CnH2 n+2

Parafin uglevodorodlar neftning quramında tiykarınan tómen

temperaturada qaynaydigan (jeńil) fraksiyalarda kóbirek boladı. Bul

uglevodorodlarning birinshi 4 wákili 0 OC temperaturada hám 0, 1 MPa

basım astında gaz jaǵdayında boladı. Bularǵa : metan CH4, etan C2 H6,

propan C3 H8, Butan C4 H10 kiredi. Parafin uglevodorodlarining

besinshi wákili pentan C5 H12 den C16 H34 wákiline shekem suyıq

jaǵdayda hám C17 H36 dan baslap gewek jaǵdayda boladı.

Parafin uglevodorodlar ximiyalıq strukturasına qaray eki qıylı

gruppaǵa bólinedi:

- normal -parafin uglevodorodlar:

- izomer-parafin uglevodorodlar.

Normal parafin uglevodorodlarda uglerod hám vodorod

atomlari óz-ara tuwrı shınjır arqalı baylanısqan boladı. Mısalı,

oktan C8 H18 dıń ximiyalıq strukturasın kóremiz:

Benzin quramında normal -parafin uglevodorodlarning bolıwı

maqsetke muwapıq emes, sebebi bul uglevodorodlar bolǵan

janılg'i benzinli dvigatelde jaman janadı hám detonatsion

(portlap ) janıwdı keltirip shıǵaradı hám benzindiń oktan sanın

tómenletip jiberedi. Nátiyjede dvigateldiń quwatı azayadı,

isletilingen gazlar qalta -qara tútin kórinisinde shıǵadı, dvigateldiń detallari ıssılıq tásirinde zo'riqib isleydi, qaqpaqlardıń

shetleri, porshenlar, svechalarning elektrodları kuyip, isten

shıǵıwına alıp keledi.

Normal -parafin uglevodorodlar joqarı temperatura tásirine

biyqarar bolıp, tez oksidleniwi sebepli dizel janılg'isining o'zo'zidan tutanıw qábiletin asıradı hám tutanıwdıń

keshigiw dáwiri qısqa baladı. Nátiyjede dvigatel ańsat yurgizib

jiberiledi. Dvigatel jumsaq hám turaqlı isleydi.

Normal -parafin uglevodorodlarning qatıw temperaturası joqarı

bolǵanı ushın alar kóbirek jazǵı túr dizel janılg'isi hám

maylarında isletiledi.

Izomer-parafin uglevodorodlar normal -parafin uglevodorodlarning izomerlari esaplanadı. Alar hár túrli tarmaqlanǵan

strukturalar payda etedi. Bir oktanning ximiyalıq formulasına

C8 H18 izooktanlar dep atalıwshı 17 qıylı birikpe juwap beredi.

Alardıń quramındaǵı elementler birdey sanda de, alar hár qıylı

dúzılıwǵa iye (molekulalarda atomlar túrlishe jaylasadı ).

Sal sebepli de alardıń ximiyalıq hám fizikaviy ózgeshelikleri hár

qıylı bolıp tabıladı.

Mısalı : 17 izooktandan biri 2, 2, 4-trimetilpentan dep

atalıwshı birikpe tómendegishe dúzilisine iye:

Izomer-parafin uglevodorodlar benzin quramında qansha kóp

bolsa, sonsha janılg'i tolıq janadı hám benzindiń detonastiyaga

qarsılıq kórsetiw qábileti joqarı boladı.

Dizel janılg'isi quramında bolsa bul uglevodorodlar qıyın

oksidleniwi sebepli tutanıwdıń keshigiw dáwirin uzaytırıp

jiberedi hám nátiyjede dizel dvigateli taqillab isleydi. Janıw

kamerasında janılg'i kóp toplandı hám úlken bólegi bır jola

jalınlanadı, basım keskin kóteriledi hám dvigatelden ayriqsha

taqillangan dawıs esitiledi, nátiyjede podshipnik vkladishlari,

porshen halqaları jeyiledi. Janılg'i sarpı artadı.

2. Naften uglevodorodlar, ximiyalıq formulası : CnH2 n

Bul uglevodorodlar siklik strukturaǵa iye. Olar parafin

uglevodorodlardan 2 vodorod atomi kamligi menen parıq etedi.

Naften uglevodorodlar parafin hám aromatik uglevodorodlar

aralıǵinda turadı, sol sebepli olar benzin quramında da dizel

janılg'isi quramında da qanaatlanǵan isleydi.

Naften uglevodorodlar tómendegishe strukturaǵa iye:

Naften uglevodorodlar normal -parafin uglevodorodlarga

qaraǵanda joqarılaw temperaturada qaynaydi hám joqarı temperaturada

oksidleniwine qarsı beyimligi de kúshli. Naften uglevodorodlarning jeńil fraksiyalari qatıw temperaturası tómen bolǵanlıǵı

sebepli qısqı sort dizel janılg'isi quramınıń tiykarǵı bólegin

quraydı. Naften uglevodorodlarning salmaqli fraksiyalarining

jabısqaqlıǵı hám ximiyalıq turaqlılıǵın joqarı bolǵanlıǵı ushın

motor maylarınıń tiykarın quraydı.

3. Aromatik uglevodorodlar, ximiyalıq formulası : CnH2 n-6,

CnH2 n-12

Neftning salmaqli fraksiyalarida quramalı kóp halqalı aromatik

uglevodorodlar ushraydı.

Aromatik uglevodorodlar neft quramında parafin hám naften

uglevodorodlarga salıstırǵanda azraq muǵdarda (5-20%) ushraydı.

Aromatik uglevodorodlarning qısıqlıǵı parafin hám naftenlarga

qaraǵanda talay joqarı bolıp, olar túrli reaksiyalarǵa ańsat

kirisiwedi. Olardıń tiykarǵı wákili benzol C6 H6 bolıp, onıń benzin

quramında bolıwı oktan sanın asıradı. Lekin bul uglevodorodlarning muǵdarı shegaralanadı, sebebi olar joqarı temperaturada

detallarga jabıwıp, qurım eritpelerin payda etedi.

Aromatik uglevodorodlarning dizel janılg'isida kem bolǵanı

jaqsı, sebebi olar dizel janılg'isida qıyın oksidlenip, tutanıw waqtın uzaytırıp jiberedi hám janılg'i shala janıwına alıp

keledi, nátiyjede dvigatel qattı isleydi.

Maylarda bolsa, bul uglevodorodlar kóp qurım payda bolıwına

alıp keledi, sonıń menen birge, temperatura tomenlegende maylardıń jabısqaqlıǵın asırıp jiberedi. Sol sebepli bul uglevodorodlar

maylaw materiallarında kem bolǵanı maqsetke muwapıq.

4. To'yinmagan uglevodorodlar, ximiyalıq formulası : CnH2 n,

CnH2 n-2.. Neftni qayta islew processinde kóplegen to'yinmagan

uglevodorodlar payda baladı. To'yinmagan uglevodorodlar

quramındaǵı qosbog' sanına qaray tómendegishe baladı :

Bir qosbog'li - olefinlar: CnH2 n, mısalı : C4 H8 buten

Eki qosbog'li - diolefinlar: CnH2 n-2, mısalı : C4 H6 butadiyen

To'yinmagan uglevodorodlar júdá bos boladı, usınıń sebepinen

olar ushın qosbog'li baylanısıw jayında uzilib, biriktirip alıw

reaksiyası tez ketedi. Nátiyjede, olar ańsatǵana oksidlenip smolalar,

organikalıq kislotalar hám basqa birikpeler payda etedi. To'yinmagan

uglevodorodlar hár qanday neft ónimleriniń ózgesheliklerin

jamanlastıradı, sol sebepli olardıń janılg'ida da moyda

da bolıwı maqsetke muwapıq emes.

5. Neft ónimleri quramında, sonıń menen birge, 1-3% átirapında -

kislorodlı, azotli hám altıngugurtli birikpeler de boladı. Bul

birikpeler avtomobil janılg'ilari hám mayları sapasın jamanlastıradı.

Kislorodlı birikpeler (0, 005-0, 35% O) - neft ónimleriniń joqarı fraksiyalarida (kerosindan baslap ) boladı.

Olardıń muǵdarı 0, 35% ten aspaydı. Bul birikpeler tiykarınan hár

qıylı kislotalar kórinisinde bolıp, olar detallarning korroziyalanishini asıradı hám neftda smolali-asfalt zatlardıń ónim

bolıwına alıp keledi.

Azotli birikpeler (0, 001-1, 8 % N) - neft ónimleri

quramında derlik júdá kem muǵdarda bolıp, ıssı detallarda qurım

hám lok payda bolıwın ko'paytiradi.

Altıngugurtli birikpeler - neft ónimleriniń quramında

kóp muǵdarda bolıwı - detallarning korroziyalanishini asıradı,

olardıń muǵdarı : benzinde - 0, 15  0, 2% dan dizel janılg'isida -

0, 2  0, 4 ten aspawı kerek.

Janılg'i quramındaǵı altıngugurt janıw processinde suw menen

birikib, kislotaǵa aylanadı hám dvigatel detallarini jeyilishiga alıp

keledi. Dvigatel detallarining jeyiliw tezligi janılg'idagi

altıngugurt muǵdarına baylanıslı. Janılg'i quramındaǵı altıngugurt

muǵdarı 0, 2% ten 0, 5% ge shekem kóbeygende jeyiliw muǵdarı

25-35% ga artadı (1. 1-súwret).

• 
  Neftning qaldıq bóleginde 40÷60 % ge shekem, geyde 70 % ge shekem
  
• 
  smolasimon-asfalten zatlar ushraydı. Smolalar — jabısqaq,
  
• 
  kem jıldam suyıq yamasa amorf haldaǵı qattı zatlar bolıp tabıladı.
  
• 
  Qısıqlıǵı bir yamasa odan joqarılaw boladı. Smolalar biyqarar
  
• 
  bolǵanlıǵı sebepli olar neft qaldıqlarınan ajratılıwı processinde
  
• 
  asfaltenlarga aylanıp ketiwi de múmkin.
  
• 
  Smola hám asfaltenlarga bay bolǵan neftlar naften-aromatik
  
• 
  yamasa aromatik tıykarǵa iye boladı, ásirese, bunday neftlar
  
• 
  quramındaǵı smolasimon zatlar muǵdarı geyde 50 % ge shekem
  
• 
  jetedi. Quramı metanga bay parafinli neftlarda smola kem bolıp,
  
• 
  muǵdarı 2÷4 % ge shekem baradı. Bunday neft quramında asfalten
  
• 
  derlik uchramaydi.
  
• 
  III. Neft hám neft ónimlerin ózgesheliklerin úyreniw usılları
  
• 
  ===========================================================
  
• 
  Neft hám neft ónimlerin ózgesheliklerin úyreniwde bir neshe usıllardan paydalanıladı :
  
• 
  1) ximiyalıq — analitik ximiya járdeminde;
  
• 
  2) fizikaviy — bunda tómendegi ózgeshelikleri anıqlanadı : qısıqlıǵı (salıstırma salmaǵı ), jabısqaqlıǵı (vyazkost ), eriw xarorati, qatıw hám qaynaw xarorati, janıw ıssılıǵı, molekulyar massası hám basqalar ;
  
• 
  3) fizikalıq — ximiyalıq — kolorimetriya, potensiometrik titrlash, nefelometriya, refraktometriya, spektroskopiya, xromatografiya;
  
• 
  4) arnawlı usıllar — oktan hám setan sanların anıqlaw, janar may hám may ónimlerin ximiyalıq turaqlılıǵın, tutanıwı hám óz — ózinden tutanıw xaroratlarini anıqlaw hám basqalar
  
• 
  Neft hám tábiy gazlardı komponentlerge ajıratıw usılları Neft hám gaz ónimlerin tahlinini jeńillestiriw maqsetinde hár túrlı usıllar qollanıladı. Olardan ximiyalıq quramı hám molekulyar massası boyınsha ajıratıw bolıp tabıladı. Neftni ajıratıw jáne onıń quramınan túrli uglevodorod gruppaları hám geteroatomli komponentlerdi ajıratıw ushın ximiyalıq hám fizikaviy usıllardan qo'lllaniladi.
  
• 
   Bul usıllar tómendegiler bolıp tabıladı.
  
• 
   1. Neftni aydaw usılları.
  
• 
   2. Rektifikatsiya usılları.
  

 3. Ekstraktsiya usılları.

 4. Absorbciya.

 5. Adsorbtsiya usılı olardıń túrleri.

 6. Kristallizatsiya usılı.

Fizikaviy usıllar menen neftni komponentlerge ajıratıw Neft' hám neft' ónimlerin quramın anıqlaw usılları Keyingi jıllarda neft hám gaz ónimlerinen alınǵan quramalı organikalıq qandayda bir zatlardıń dúzilisin anıqlawda ximiyalıq usıllar menen bir katorda analizdiń fizikalıq-ximiyalıq usıllarınan keń paydalanılıp atır.

III. 1 Neft' hám neft' ónimlerin quramın anıqlawdı kimeviy usılları

Aydaw usılında júdá kem muǵdarda (20 -30%), sapası tómen

(oktan sanı 40 -50) bolǵan benzin alınadı. Neftni haydab alınǵan

benzin muǵdarı xalıq xojalıǵınıń ósip baratırǵan mútajliklerin

qandira almaydı.

Benzin muǵdarı hám sapasın asırıw maqsetinde házirgi waqıtta

qayta islewdiń ekinshi usılı - ximiyalıq usıl qollanıladı.

Ekilemshi qayta islewde ximiyalıq processler nátiyjesinde neft hám

gaz quramındaǵı uglevodorodlarni joqarı temperatura hám katalizatorlar

tásirinde ózgertirip, joqarı sapalı benzinler alınadı.

Ximiyalıq usıl 2 qıylı jónelisten ibarat :

1) Kreking (Bóleklew);

2) Reforming (Sapasın jaqsılaw ).

Kreking - neftning iri molekulalı uglevodorodlarini ańsat

qaynaydigan maydalaw molekulalı uglevodorodlarga bóleklewden ibarat esaplanadi. Uglevodorodlarning 2-7 MPa basım astında hám

joqarı temperaturada (470°C÷540°C) bóleklewge termik kreking

dep ataladı. Uglevodorodlarning joqarı temperaturada (450°C ÷ 500°C)

hám tómen basım (0, 06÷0, 14 MPa) astında hám katalizator járdeminde

bólekleniwine katalitik kreking dep ataladı.

Termik krekinglash procesi 3 qıylı boladı :

1. Joqarı basım (20÷70 atm.) astında termokrekinglash.

Bul usılda 470÷540°C de salıstırǵanda jeńil fraksiyalar

(ligroin) ni qayta islep, avtomobil benzinin alıw ushın isletiledi.

2. Neft qaldıqların tómen basımda termokrekinglash (kokslash,

yaǵnıy struktura ózgeriwi menen baratuǵın aydaw procesi). Bul

processda neft qaldıqları daǵı asfaltsmola zatları qattı haldaǵı

ónim koksda jıynaladı. Usınıń menen birge vodorodqa bay bolǵan

gazoyl, benzin hám gaz payda boladı.

. Suyıq hám gaz formasındaǵı neft shiyki zatların piroliz qılıw.

Bul process termokrekingning qattı rejimde, alıp barılıwı bolıp,

hár túrlı shiyki zattan paydalanıw múmkin. Bunda temperatura

700÷900°C, basım bolsa atmosfera basımına jaqın baladı. Bul

kórsetilgen processler reaksiya zonasında joqarı temperaturanı (450°C

÷1200°C ge shekem ) qóllaw menen xarakterlenedi. Joqarı temperatura

tásirinde neft shiyki zatı bóleklenedi (kreking), payda bolǵan

uglevodorod molekulaları zichlashadi.

Termik kreking benzin quramında to'yinmagan uglevodorodlar

bar ekenligi menen tuwrı haydalgan benzinnen parıq etedi hám de oktan

sanı 30 -40% (68÷70) ga joqarılaw baladı, lekin bul benzindi uzaq

waqıt saqlap bolmaydı, sebebi waqıt ótiwi menen odaǵı

to'yinmagan uglevodorodlar oksidlenip smolalar payda etedi.

Katalitik kreking procesiniń tiykarǵı waziypası joqarı sapalı

(oktan sanı joqarı bolǵan ) benzin aldılarr. Katalizatorlar retinde

alyumosilikatlar isletiledi. Temperatura rejimi (470÷540°C) termokrekingnikiga uqsas bolıp, lekin reaksiya tezligi joqarı hám

alınatuǵın benzin sapası de ádewir joqarı baladı.

Kreking usılında neftdan benzin fraksiyalarining ajıratıp

alınıwı 50-60% ni quraydı. Katalitik kreking 450-590°C

temperaturada hám 0, 1-0, 2 MPa basımında katalizatorlar (alyuminosilikatlar hám basqa zatlar ) qatnasıwında ótkeriledi. Bunda

shiyki zattı kreking apparatınan bir ret ótkeriwde 40 -50%

benzin, 30 -40% dizel janılg'isi hám 10 -15% gaz fraksiyalari

alınadı.

Katalitik kreking texnologiyası termik krekingga salıstırǵanda

jetilisken bolıp, bunda payda bolǵan to'yinmagan

uglevodorodlarning bir bólegi to'yingan kóriniske ótedi. Sal

sebepli, bul usılda alınǵan benzin sapası joqarı baladı. Termik

kreking usılında alınǵan benzinlerdi saqlawda turaqlılıq ózgeshelikin joǵatadı hám detonatsiyaga shıdamlılıǵı pasayadi (15-súwret).

Katalitik kreking járdeminde salmaqli neft ónimlerinen gazoyildan tartıp mazutgacha 8-15% muǵdarında benzin alıw múmkin:

С2nН4n+2	CnН2n+2 + СnН2n
Masalan
C16H34	C8H18 + C8H16
geksadekan	oktan okten

Katalitik krekingda joqarı sapalı (oktan sanı motor usılında

72÷82) benzin alıw múmkinshiligin beredi. Katalitik krekingda

bólekleniw reaksiyaları menen birge izomerlanish reaksiyaları,

yaǵnıy normal dúzilgen shınjırlı uglevodorodlarning tarmaqlanǵan

uglevodorodlarga aylanıwı da kemrek payda boladı. Sol

abzallıqları ushın házirgi waqıtta tiykarınan katalitik krekingdan

paydalanıladı.

Benzin sapasın jaqsılaw ushın reforming usılınan paydalanıladı. Bul process da 2 qıylı jóneliste boladı :

- termik reforming;

- katalitik reforming.

Termik reformingda vodorod qatnasıwında (4800 C÷5200 C temperaturada hám 3 MPa basım astında ) to'yinmagan uglevodorodlar

to'yingan halǵa ótiwi menen benzin sapası jaqsılanadı.

Katalitik reforming nátiyjesinde naften hám parafin uglevodorodlar aromatik uglevodorodlarga aylantırılıp, benzin quramındaǵı aromatik uglevodorodlar muǵdarı artadı. Ónim retinde

joqarı oktanli, yaǵnıy aromatik uglevodorodlari kóbeygen benzin

alınadı. Katalitik reformingda katalizator retinde platinadan paydalanıladı. Process 480°C ÷540°C de hám 2÷4 MPa basım astında alumoplatinali katalizatorlar (platforming) qatnasıwında alıp barıladı.

Bunnan tısqarı, uglevodorodlarni - katalitik izomerlash

(aromatizatsiyalash) da joqarı oktanli benzin alıw imkaniyatın

beredi. Benzin quramındaǵı jeńil normal parafin uglevodorodlarni

(N-pentan, N-geksan) izomerlab oktan sanı asıriladı hám joqarı

oktanli benzinge komponent retinde qosıladı. Reformingdagi

sıyaqlı bul process da alyumoplatina katalizatorlari qatnasıwında alıp

barıladı.

Uglevodorodlarni aromatizatsiyalash da joqarı oktanli

benzin alıw imkaniyatın beredi. Bunda to'yinmagan uglevodorodlar

yamasa sikloparafinlar aromatik uglevodorodlarga aylanadı.

Mısalı : geptan hám siklogeksanning benzolga aylanıwı

III. 2 Neft ónimlerin ximiyalıq tazalaw usılları

Neftdan alınǵan distillyatlar (janılg'i hám maylar ) tayın

ónim esaplanbaydı, sebebi olardıń quramında uglevodorodlardan tısqarı, smolali - asfalt zatları, altıngugurtli birikpeler, organikalıq kislotalar hám basqa kerekmes zatlar boladı.

Ónimler sapasın tek zıyanlı qospalarǵana emes, bálki

birpara uglevodorodlar (to'yinmagan uglevodorodlar) da jamanlastıradı.

Altıngugurtli birikpeler hám kislotalar detallarning korroziyalanishini asıradı, smolali-asfalt zatları ıssı detallarda qurım

hám lok payda bolıwın ko'paytiradi, to'yinmagan birikpeler bolsa

ximiyalıq turaqlılıqtı (saqlaw processinde quramınıń ózgermeytuǵınlıǵın ) jamanlastıradı. Erigen qattı parafinlar qatıw

temperaturasın asıradı, polisiklik uglevodorodlar jabısqaqlıq ózgesheliklerin jamanlastıradı.

Janılg'i hám maylardı sulfat kislota menen tazalaw usılı sulfat

kislotanıń altıngugurtli birikpeler hám basqa kerekmes zatlar

menen reaksiyaǵa kirisiwine tiykarlanǵan bolıp, bul usıl janılg'i hám

maylardı tazalawda ekonomikalıq tárepten paydalanıw múmkinshiligi

bolmaǵan eń eski usıl bolıp tabıladı.

Dizel distillyatlarini tazalawda gidrotozalash, maylı distillyatlarni tazalawda bolsa selektiv tazalaw usılları texnologiyalıq

tárepten zárúrli áhmiyetke iye.

Gidrotozalash — avtomobil benzinleri, dizel janılg'isi

quramındaǵı altıngugurtli birikpeleri vodorod járdeminde

tazalanadı. Bul process benzin, kerosin hám dizel fraksiyalarini

altıngugurt birikpelerinen joqarı temperatura hám basımda katalizator

qatnasıwında, vodorod qatnasıwında vodorod sulfidga birikib, olardan

tazalanadı. Tazalaw procesi 50 atm. basım astında hám katalizator

qatnasıwında alıp barıladı. Bul usılda tiykarınan dizel janılg'ilari

tazalanadı. Keń tarqalǵan katalizatorlar - alyumo-kobalt hám

alyumo-nikel molibdenli katalizatorlari bolıp tabıladı.

Sıltı menen tazalaw. Bul usılda baslanǵısh aydawdan hám

termik krekingdan alınǵan benzinler sıltı menen tazalanadı.

Isletilingen sıltı waqıt-waqıtı menen almastırılıp turıladı. Benzin,

kerosin hám dizel fraksiyalari kaustik yamasa kalsinirlangan sodaning

suwdaǵı eritpesi menen islenedi. Benzinge sıltı menen ishlov

berilgende odan vodorod sulfid hám bólekan merkaptanlar ketedi,

kerosin hám dizel janılg'ilar bolsa naften kislotalardan tazalanadı.

Janılg'ilar quramındaǵı naften kislota sıltı menen tazalanǵanda

olardıń duzları payda boladı :

RCООН+NаОН = RCООNа+Н2О

Payda bolǵan duzlar kerosinda erimeydi, lekin suwda jaqsı

eriydi, sol sebepli olar sıltı qabatına ótedi. Tazalanıwı

kerek bolǵan fraksiyaning molekular salmaǵı qansha úlken bolsa, sıltı menen tazalaw procesi sonsha joqarı temperaturada alıp

barıladı. Mısalı, benzin isitilmaydi, dizel janılg'isi bolsa tazalawdan aldın 90°C÷95°C ge shekem isitiladi. Sıltınıń sarıplanıwı

neft ónimler degi naften kislotalardıń muǵdarına baylanıslı.

Kislota -sıltı menen tazalaw. Bul processda ónimge

kislota menen ishlov berilip, sıltı menen neytrallanadı. Kislota -sıltı menen tazalanǵanda to'yinmagan uglevodorodlar hám smolalar

joytıladı.

Tazalaw 1. 6 -suwretdegi sxema boyınsha alıp barıladı. Tazalanıwı kerek bolǵan benzin 1/3 bálentligi sıltı menen toldırılǵan kolonnaga haydaladi.

Benzin ótip atırǵan trubaga injektor ornatılǵan bolıp, odan

benzin otip atırǵanda ózi menen kolonnadagi sıltın alıp ketedi.

Qospa kolonnaning tag bólegine beriledi. Salıstırma

salmaǵı úlken bolǵan sıltı kolonnaning tómengi bólegine túsedi,

benzin bolsa sıltı arasından joqarıǵa kóteriledi. Dizel

janılg'ilarning qatıw temperaturasın tómenletiw ushın parafindan

tazalaw (deparafinlash) usılınan qollanıladı. Bunda ónim

karbamid menen kompleks payda etedi hám ajratıladı.

Katalitik kreking processinde alınǵan benzinlerdiń sapasın

jaqsılaw ushın alyumosilikat katalizatorlari qatnasıwında paydalanıladı. Bul usılda to'yinmagan uglevodorodlar muǵdarı azayadı

hám izomer parafin uglevodorodlar muǵdarı asadı.

Neftning salmaqli qaldıg'i quramındaǵı altıngugurt muǵdarın

kemeytirip, sapasın jaqsılaw ushın vodorod qatnasıwında altıngugurtdan tazalanadı. Mısalı, quramında 1, 0÷1, 3% altıngugurt

bolǵan dizel distillyatlari tazalanǵannan keyin, tayın ónim degi altıngugurt muǵdarı 0, 02÷0, 06% ten aspaydı hám 97÷98%

ximiyalıq turaqlı janılg'i alınadı.

Maylı distillyatlarning isletiliw ózgeshelikin jaqsılaw

ushın tazalawda selektiv tazalaw usılınan paydalanıladı.

Ekenin aytıw kerek, neftdan alınatuǵın may fraksiyalarining quramı

parafinlardan, naftenlardan hám aromatik uglevodorodlardan

ibarat esaplanadi. Bular menen birge hár túrlı shıǵındılar - smolasimon

birikpeler de bar.

Neft mayları hár túrlı sharayatta isleydi. Maylardıń sapasına

qoyılatuǵın talaplardan biri - maylar ıssı hám suwıq sharayatlarda

óz jabısqaqlıǵın ózgertirmasligi bolıp tabıladı. Parafin uglevodorodlar

ıssı sharayatında ózleriniń jabısqaqlıǵın pasaytiradi, suwıq

sharayatta bolsa, kristallana baslaydı. Aromatik uglevodrodlar da ómen temperaturada amorf jaǵdayǵa ótedi. Bular maylardıń sapasın

jamanlasıwına alıp keledi. Naften uglevodrodlar bolsa, óz

jabısqaqlıǵın kem ózgertiredi. Usınıń sebepinen neft fraksiyalaridan

sapalı maylar alıw ushın fraksiyalar quramındaǵı joqarı molekulalı

qattı aromatik hám parafin uglevodorodlardan tazalanadı.

Maylardı tazalawda bir neshe usıl izbe-iz isletiliwi

múmkin. Selektiv tazalaw usılınıń 2 qıylı baǵdarı ámeldegi:

1) may quramındaǵı hár túrlı kerekmes qospalar erituvchilar

menen reaksiyaǵa aralasıp tazalanadı ;

2) moyning tiykarǵı bólegi ajralıp shıǵadı jáne onıń sapasın

jamanlastırıwshı qospalar bolsa qaladı. Bunday islengende

ónim eki qabatqa ajraladi`. Birinshi qabatda erituvchi menen

tazalanıwshı may qospası, ekinshi qabatda bolsa moydan

shıǵarıp jiberiluvchi uwlı zatlı zatlar payda boladı. Alınǵan

qatlamlar ajratilgach, erituvchi haydaladi hám qaytaldan isletiledi.

Birinshi usılda erituvchi qospalar, ekinshi usılda bolsa

uglevodorodli maylar haydaladi. Selektiv erituvchilar retinde

suyıq propan, fenol, furfurol sıyaqlı organikalıq birikpelerden paydalanıladı. Selektiv tazalawda alınǵan ónimlerdiń ózgeshelikleri hám

muǵdarı kóp tárepten shiyki zattıń quramına, erituvchining

muǵdarına hám de sarpına, temperaturasına hám qayta islewdiń dawam

etiw waqıtına baylanıslı.

Qatıw temperaturası tómen bolǵan qısqı sort motor mayların alıw

ushın, ónim selektiv tazalanǵannan keyin deparafinlanadi,

yaǵnıy suyıqlıq temperaturası - 20°C den joqarı bolǵan qattı

parafinlardan tazalanadı. Deparafinlash ushın qatıw temperaturası tómen

bolǵan atseton, dixloretan, suyıq propan sıyaqlı organikalıq birikpeler

isletiledi. May erituvchi menen birge kerekli temperaturaǵa shekem

sovitiladi hám filtrlenedi. Parafinlar filtrde qaladı, erituvchi bolsa

moyda haydaladi. Neft maylarınıń sapa kórsetkishlerin jaqsılaw maqsetinde arnawlı zatlar, sonday-aq, qosılmalardan

(may ózgesheliklerin jaqsılaw maqsetinde qosılatuǵın hár túrlı

zatlardan ) paydalanıladı

III. 3 Neft' hám neft' ónimlerin quramın anıqlawdı fiz-kime usılları

Fizikalıq-ximiyalıq usıllar ximiyalıq usıllarǵa qaraǵanda bir qansha artıqmashılıqlarǵa iye:

- Birinshiden fizikalıq-ximiyalıq usıllar qollanılǵanda analizdi júdá qısqa waqıtta hám kem muǵdar zatlar menen orınlaw múmkin.

- Ekinshiden, fizikalıq-ximiyalıq usıllar járdeminde ximiyalıq usıl menen erisip bolmaytuǵın nátiyjeler alıw múmkin.

Fizikalıq-ximiyalıq usıldıń bul ábzaliklari ximiyalıq usıldı pútkilley biykar etedi, dep túsiniw nadurıs, álbette. Kerisinshe, fizikalıq-ximiyalıq usıllardan birge paydalanilganda nátiyjeli nátiyje alıw múmkin.

Neft hám gaz ónimlerin analiz qılıwda házirgi waqıtta fizikalıq-ximiyalıq analiz usıllardan optikalıq usıllarınan

 Fotokolorimetrik,

 Ul'trabinafsha (UB)

 Infraqızıl (IQ)

 Spektroskopiya

 Yadro magnit rezonansi (YaMR)

 Elektronparamagnit rezonansi (EPR)

 Mass-spektrometriya

 Rentgenostruktura

 Xromatografiya

Ul'trabinafsha (UB)

Zatlardı optikalıq spektrining qısqa tolqınlı kórinetuǵın bólegine yondosh salasın tekseriw menen shug'ulanadigan spektroskopiyaga ul'trabinafsha spektroskopiya dep ataladı. Ul'trabinafsha spektroskopiya elektronlardıń bir energiya tekshesinen basqa energiya tekshesine

Ótiwine tiykarlanǵan. Sol sebepli bul spektrni kóbinese elektron spektr dep da ataladı.

Ul'trabinafsha (UB) Zatlardı optikalıq spektrining qısqa tolqınlı kórinetuǵın bólegine yondosh salasın tekseriw menen shug'ulanadigan spektroskopiyaga ul'trabinafsha spektroskopiya dep ataladı. Ul'trabinafsha spektroskopiya elektronlardıń bir energiya tekshesinen basqa energiya tekshesine ótiwine tiykarlanǵan. Sol sebepli bul spektrni kóbinese elektron spektr dep da ataladı.

Infraqızıl (IQ)

Infraqızıl (IQ) - spektroskopiya analiz usılında neft hám gazdan alınǵan organikalıq zatlardıń dúzilisin úyreniw. Bul usıl zatlardıń kimiyoviy dúzilisin hám strukturalıq bóleginiń qanday funktsional gruppalardan shólkemleskenligin anıqlawǵa járdem beredi, bul usılda analiz ushın júdá az muǵdarda zat sarıplanıwı hám analizdiń tez atqarılıwı, ayqınlıǵı menen basqa usıllardan ábzal turadı.

Elektronparamagnit rezonansi (EPR)

Elektron paramagnit rezonans (EPR) spektroskopiya usılın 1944 - jılda Rossiya alımı Ol. K. Zavoyskiy tárepinen kashf etildi. Bul usılda daslep fiziklarning túrli teoriyalıq zatların tekseriwge qaratılǵan edi. Biraq tez orada sol zat anıqlandiki, EPR spektri parametrleri rezonans kuzatilayotgan maddaning quramı hám dúzilisine baylanıslı túrde ózgeredi. Bul EPR spektroskopiyasining paramagnit zatlar, yaǵnıy juftlashmagan (toq spinli) elektoron tutqan bóleksheler (erkin radikallar, ion radikallar, aralıq metallarning kompleks birikpeleri, triplyot jaǵday daǵı molekulalar ) izertlewine keń qollanıwına sebep boldı.

Mass-spektrometriya

Házirgi zaman ximiyasında mass-spektrometriya usılı úlken áhmiyetke iye bolıp, bul analiz usılı neft hám gaz ónimlerinen alınatuǵın zat larning sapasın hám molekulyar massasın anıqlawǵa múmkinshilik beriwi menen birge: ul'trabinafsha (UB), infraqızıl (IQ), yadro magnit rezonansılıq (YaMR) usıllarında alınǵan maǵlıwmatlardı toldıradı. Mass-spektrometriya zattı tekseriwdiń sol zat massasın (kóbinese, massanıń zaryadqa qatnası m/e ni) hám tekserilip atırǵan zattan alınatuǵın yamasa úyrenilip atırǵan qospada bar bolǵan ionlardıń salıstırmalı muǵdarın anıqlawǵa tiykarlanǵan usıl bolıp tabıladı. Bul usılda zat mass-spektral ásbaplar járdeminde tekseriledi. Mass-spektrometriya usılı menen molekula daǵı funktsional gruppalar molekulanıń qaysı jayında jaylasqanlıǵın, ásirese, molekulanıń tısqarısına jaylasqan qaptal shınjırlardı anıqlaw múmkin. Bul usıl menen neftdan alınǵan jańa birikpelerdiń dúzilisin anıqlawda ásirese áhmiyetli bolıp, analiz ushın az muǵdarda (1-2 milligramm) zat sarplanadı hám qısqa waqıt ishinde maǵlıwmat alınadı.

Xromatografiya

Neft hám gaz ónimlerinen alınǵan ximiyalıq birikpelerdi ajıratıw, analiz qılıw hám olardıń ózgesheliklerin tekseriwdiń ximiyalıq, fizikaviy hám fizikalıq-ximiyalıq usılları arasında xromatografik analiz usılları zárúrli orındı iyeleydi. Xromatografik analiz usılları ápiwayılıǵı, nátiyjevorligi, tańlawchanligi, operativligi, sonıń menen birge, onı basqa fizikalıq-ximiyalıq usıllar menen birge avtomatlastırıw múmkinligi sebepli keń tarqalǵan. Xromatografiya usıllarınıń ózine tán ózgesheligi olardıń universallıǵında bolıp, túrli kontsentratsiyalarda alınǵan anorganik hám organikalıq qattı, suyıq hám de gazsimon zatlardı ajıratıw hám anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Bul usıllardıń taǵı bir zárúrli tárepi sonda, olar járdeminde ózgeshelikleri birbiriga jaqın bolǵan birikpelerdi tolıq hám ańsat ajıratıw múmkin.

Zatlardı xromatografik ajıratıw usılları sorbtsiya processlerine tiykarlanǵan. Bul jerde sorbtsiya degende gaz, puw yamasa erigen zatlardıń qattı yamasa suyıq yutuvchilarga (sorbentlar) yutilishi túsiniledi. Teris process desorbtsiya dep ataladı. Sorbtsiya túsinigi ulıwma bolıp, Ol adsorbtsiya (fazanıń sırtına yutilish) hám absorbciya (fazanıń kólemine yutilish) den ibarat.