Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministirligi qongirat sanaat texnikumi Neft ham gaz qudiqlarin burgilaw topari 04-21topar oqiwshisi Quatov Ramazannin’ Elektrotexnika ha’m elektronika tiykarlari páninen

1 MW = 1000 kW = 1000000 W.
Gidrogeneratorlar suv kuchi bilan aylantiriladi. Ularning bir minutda aylanish chastotasi 50–500 ayl/min bo‘ladi. Bu generatorning qutblarini ko‘p qutbli qilib ishlab chiqariladi va quvvatlari 500 MW gacha, rotorning diametri 15 metr, uzunligi esa 2 metr bo‘ladi. Kuchli gidrogeneratorlarning o‘qlari vertical holatda ishlab chiqariladi.

Sıyımlılıq qarsılıgı jalǵanǵan ózgeriwshen tok shınjırı
Elektr shınjırına sıyımlılıq qarsılıgı jalǵanǵanda kondensator waqıtı waqtında elektr energiyası menen zaryadlanıp, keyin so'nib baradı. Bul process túteden ózgeriwshen elektr tokı ótkende, waqıtı - waqıtı menen magnit energiyası (magnit maydanınıń energiyası ) menen zaryadlanıp, keyin so'nib barıwına uqsaydı. Sıyımlılıq jalǵanǵan shınjırda ózgeriwshen tok quwatı tap shınjır daǵı induktiv qarsılıq menen derek arasında aylanıp júrgeni sıyaqlı, kondensator menen derek arasında aylanıp yuradi, sol sebepli onı reaktiv (kólemli) quwat dep ataladı. Bul tomendegi suwretde kórsetilgen.



Elektr shınjırına jalǵanǵan kólemli tok kernewdiń fazası menen tuwrı kelmeydi hám odan 90° aldınǵa surilgan. Kólemli júzimdi induktiv júzimka uqsatıp, ádetde, reaktiv tok dep aytıladı. Kólemli shınjırǵa jalǵanǵan kernewdiń hám odan ótip atırǵan sıyımlılıq júzimdiń muǵdarın bilgen halda Om nızamına tiykarınan onıń shınjır daǵı qarsılıgın tómendegishe anıqlaw múmkin:




bul jerde: Ol - shınjır úshlerindegi kernew, v; Ic - kólemli tok, A; xc - shınjırdıń qarsılıgı, Om. Bul qarsılıqtı kólemli yamasa reaktiv qarsılıq dep ataladı.


Ol tómendegishe ańlatpalanadı :



bul jerde: ω - ózgeriwshen júzimdiń múyesh tezligi; ω = 6, 28 f; f - ózgeriwshen júzimdiń shayqalıwı, Hz; C - kondensatordıń sıyımlılıqı, F.

Aktiv qarsılıq hám induktiv jalǵanǵan tok shınjırı

Tomendegi suwretde ózgeriwshen elektr shınjırına simdan tayarlanǵan túte hám málim aktiv qarsılıq izbe-iz jalǵanǵan.

Tútediń induktivligi L menen, aktiv qarsılıgı r menen belgilengen. Induktiv qarsılıq xL = ω L. Aktiv hám induktiv qarsılıqlardı bólek kórsetiwimiz yamasa tolıq qarsılıgı Z etip belgilewimiz múmkin: Tolıq qarsılıq

Z = r 2+xL, 2 Om.

Tolıq qarsılıq arqalı aktiv qarsılıq tómendegishe esaplanadı :

r = z • cos ϕ.

Shınjırdan ótip atırǵan tok kernew menen fazası boyınsha tuwrı kelmeydi, sebebi shınjırǵa induktiv qarsılıq jalǵanǵan. Aktiv hám induktiv qarsılıqlardıń muǵdarına qaray fazalar arasındaǵı múyesh hár túrlı bolıwı múmkin. Egerde ózgeriwshen tok shınjırında aktiv qarsılıq bolsa, tok menen kernew fazaları bir-birine tuwrı keledi Egerde elektr shınjırına tek induktiv qarsılıq jalǵanǵan bolsa, elektr tok fazası menen kernew fazası arasında 90° li múyesh payda boladı, yaǵnıy tok kernewden 90° ga orqada qaladı Egerde elektr shınjırına aktiv hám induktiv qarsılıqlar jalǵanǵan bolsa, elektr tokı fazası menen kernew fazası arasında málim múyesh payda boladı, yaǵnıy tok kernewden málim múyeshka orqada qaladı
Sinxron generatorlar turbo, gidro hám dizel generatorlarǵa bólinedi. Turbogeneratorlar puw yamasa gaz turbinalari menen birge tayarlanıp, polyusı bólindiydi. Olardıń oqları gorizontal jaǵdayda jaylasqan. Elektrostansiyalarda ornatılatuǵın generator daǵı rotorlar oqlarınıń diametrleri mexanik qattılıqtı esapqa alıp, 1—1, 5 m boladı. Rotorning uzınlıǵı kósher iymeyiwin esapqa alǵan halda 7, 5-8, 5 m ni quraydı. Turbogeneratorlarni suw hám vodorod menen sovitish esabına 800-1200 MW quwatqa iye bolǵan generatorlar islep shıǵılǵan.

1 MW = 1000 kW = 1000000 W.

Gidrogeneratorlar suw kúshi menen aylantırıladı. Olardıń bir minutda aylanıw chastotası 50-500 ayl/min boladı. Bul generatordıń polyusın kóp qutbli etip islep shiǵarıladı hám quwatları 500 MW ge shekem, rotorning diametri 15 metr, uzınlıǵı bolsa 2 metr boladı. Kúshli gidrogeneratorlarning oqları vertical jaǵdayda islep shiǵarıladı. Eger shınjırdıń ózgermeytuǵın tok degi qarsılıgı …R1..ga teń bolsa, sol shınjırdan ózgeriwshen tok utganda onıń qarsılıgı artadı hám ma`nisi qandayda bir R ga teń boladı. Tájiriybe ózgeriwshen tok chastotası artpaqtası menen shınjırdıń qarsılıgı artpaqtasın kórsetedi. Sol sebepli ótkeriwshiniń ózgermeytuǵın tok degi omik qarsılıq dep atalıwshı qarsılıgınan fark etiwi ushın sol ótkeriwshiniń ózgeriwshen tok degi qarsılıgı aktiv qarsılıq dep ataladı. Sol sebepli ótkeriwshiniń aktiv qarsılıgı tokdiń chastotası artpaqtası menen ko'paysa ol jaǵdayda tiykarınan sirt effekti sebepli ónim buluvchi bul xodisa yukori chastotalarda ayniksa ayniksa áhmiyetli áhmiyetke iye boladı.
Bul toklar ótkeriwshiniń sırtında baslanǵısh tok baǵdarında ótkeriwshiniń ukida bolsa baslanǵısh tokka teris jonelistea otedi.
Nátiyjede ótkeriwshiniń ishinde tok zaiflashadi sırtında bolsa kúshayadi. Aktiv qarsılıqtan ózgeriwshen tok utganda ótkeriwshi ukining yakinida tokdiń qısıqlıǵı derlik nolǵa teń boladı hámme tok ótkeriwshiniń sırtında utadi.


Shınjır kismlariga tómendegi sinusoidal kernew berilgen dep shama menen oylayıq :

u = U_m sin ( t +)

Shınjır daǵı tok kúshi qanday ózge rishini korip shıǵamız

Tok máwrit ma`nisin Om nızamına kura anıqlaw múmkin :

i = u / R = Um / R sin ( (t +()

yamasa

i = I_m sin ( t +)

ańlatpalardı óz-ara salıstırıp shınjır daǵı tok kúshi hám kernew faza tárepinen bir- birine sáykes keledi deyiw múmkin.

Tok kúshiniń amplitudasi kernewdiń amplitudasi menen tómendegishe boglangan:

Tok sinusoudal bolǵanda onıń ózgeris tezligi

di / dt = I d(sint) / dt = Icost

ga teń. Sonday eken tok maksimumdan utayotganda onıń ózgeris tezligi nolǵa teń tok nol bahadan utayetganida bolsa onıń ózgeris tezligi eń úlken bular eken.

Sonday etip tok sinusoidal bolǵanda induktivlikdagi kernew de sinusoidal bolǵanda induktivlikdagi kernew de sinusoidal birok faza buyicha toknen 2 (múyeshka ilgerilegen boladı. Induktivlikli shınjırdıń grafigi tómendegi suwretde berilgen. Kernewdiń amplituda ma`nisi hám E. YU. K. dıń oǵan teń amplituda tómendegishe bulishi kelip chikadi.
U_m = Е_Lm = LI _m

Kernew ortayotganda elektr maydanınıń energiyası generator energiyası esabine noldan maksimal bahaǵa shekem artadı.

W_m = CU_m² /2 = CU²

Sonday etip shınjır qarıydar rejiminde isleydi hám rejim quwattıń oń ma`nisine sáykes keledi. Kernew azaya baslaǵanda elektr maydanınıń energiyası maksimal ma`nisinen nolǵa shekem azayadı. Sonday etip dáwirdiń bul kismlarida shınjır generator rejiminde isleydi jáne bul rejim kólemli shınjır quwatınıń keri ma`nisine sáykes keledi.

Juwmaqlawshi bo’lim

Tájiriybe ózgeriwshen tok chastotası artpaqtası menen shınjırdıń qarsılıgı artpaqtasın kórsetedi. Sol sebepli ótkeriwshiniń ózgermeytuǵın tok degi omik qarsılıq dep atalıwshı qarsılıgınan fark etiwi ushın sol ótkeriwshiniń ózgeriwshen tok degi qarsılıgı aktiv qarsılıq dep ataladı. Bul toklar ótkeriwshiniń sırtında baslanǵısh tok baǵdarında ótkeriwshiniń ukida bolsa baslanǵısh tokka teris jonelistea otedi. Induktivlik L bulgan túte kismlariga ózgeriwshen kernew berilgen bulsin. Shınjır arqalı tok utganda induktivlik galtagida sinusoidal ózge ruvchi magnit maydanı aǵımın ónim etedi . Kernew ortayotganda elektr maydanınıń energiyası generator energiyası esabine noldan maksimal bahaǵa shekem artadı.Sonday etip dáwirdiń bul kismlarida shınjır generator rejiminde isleydi jáne bul rejim kólemli shınjır quwatınıń keri ma`nisine sáykes keledi.

Paydalanilǵan ádebiyatlar:
1.Mamatkulov MN. “Elektr injiniring”. VNESHINVESTPROM, 2019 yil. Toshkent. 387 s. ISBN 978-9943-4888-2-3. Darslik.
2.Charls Gross Fundamentals of Electrical Engineering. 2012 by Taylor & Francis Group, 448r. Darslik.
3.Chapman S. J. Electric machinery fundamentals Me. Graw Hill Education New York.NY10020.2005 ,746r. Darslik.
4.Rizzoni G. Fundamentals of electrical engineering. McGraw-Hill Education 2010r. 996 p. Darslik.
5.Karimov A.S. va boshkdla. Elektrotexnika va elektronika asoslari T. Ukituvchi 1995 y.466 s. Darslik.