%збекстан республикасы жо№ары

poetikalıq 
sintaksis
 degen termin menen de júritiledi.  
Poetikalıq sintaksiske kórkem punktuaciyalardı da kirgizsek boladı.  
Kórkem  punktuaciya.
  Kórkem  ádebiyatta  oy-pikirdi,  ishki  sezimlerdi 
tásirsheń  hám  tartımlı  jetkeriwde  kórkem  fonetika,  kórkem  leksika,  poetikalıq 
sintaksis  penen  birge  kórkem  punktuaciyanıń  atqaratuǵın  xızmeti  óz  aldına. 
Demek, irkilis belgileri kórkem shıǵarma tiliniń bir elementi bolıp tabıladı. 
Ádebiyattanıwda  kórkem  shıǵarmanıń  tili  haqqında  ilimiy-teoriyalıq  pikirler 
rus  filologları  V.V.Vinogradov,  L.I.Timofeev,  V.E.Xalizev,  V.B.Tomashevskiy 

---

 
82 
 
 
hám  taǵı  basqalardıń,  ózbek  ádebiyatshıları  I.Sultan,  T.Babaev,  E.Xudayberdiev, 
H.Umurov,  D.Quranov  hám  basqalardıń,  qaraqalpaq  ádebiyatshıları  S.Axmetov, 
Q.Sultanov,  K.Mámbetov,  Q.Járimbetov  hám  taǵı  basqalardıń  miynetlerinde 
ushırasadı. Usılardıń ishinde irkilis belgileriniń kórkemlik xızmeti boyınsha itibarlı 
pikirler 
L.I.Timofeev, 
V.B.Tomashevskiy,  H.Umurovlardıń  miynetlerinde 
berilgen.  Máselen,  ózbek  ilimpazı  H.Umurov  gápte  bir  ǵana  útir  belgisiniń 
qoyılıwı arqalı tekstte kórkemliktiń támiyinleniwin, al onıń qoyılmay alıp taslanıwı 
gáptiń  intonaciyasınıń,  ásirese,  mánisiniń  pútkilley  ózgerip  ketiwine  ayrıqsha 
tásirin  tiygizetuǵınlıǵın  mısallar  menen  dálilleydi.  Jáne  bir  ózbek  izertlewshisi 
Q.Yolchiev  óziniń  internette  járiyalaǵan  maqalasında  kóp  noqat  hám  sızıqshanıń 
kórkemlik xızmetin tallawǵa ayrıqsha itibar beredi
1
. 
Al,  ǵárezsizlik  dáwirindegi  qaraqalpaq  ádebiyattanıwında  irkilis  belgileriniń 
kórkemlik xızmeti haqqında pikirler ilimpaz Q.Orazımbetovtıń házirgi qaraqalpaq 
lirikasındaǵı formalıq izlenislerge baǵıshlanǵan ilimiy miynetlerinde sáwlelengen. 
Atap  aytqanda,  ilimpaz  B.Genjemuaratovtıń  qosıqlarında  irkilis  belgileriniń, 
máselen,  noqat  belgisiniń  shayırdıń  ishki  talabına  baylanıslı  dástúriy  qosıq 
formasındaǵıday (hár qatardıń keynine) emes, al avtordıń niyetin ashıw maqsetinde 
prozalıq  shıǵarmalardaǵıday  óziniń  tiyisli  jerlerine  qoyılǵanlıǵın  jekke  stillik 
izlenislerdiń biri sıpatında unamlı bahalaydı
2
.  
Qullası,  kórkem  shıǵarmada  “mayda-shúyde”  sıyaqlı  túsiniklerge  orın 
joq.  Eń  kishi  bólekshe  –  mikroelement  te  shıǵarmada  úlken  áhmiyetke  iye 
boladı,  oǵan  itibarsız  bolǵan  jazıwshı  insanıylıqtan  ayrılıwı,  “xalıq 
oqıtıwshısı”,  “sezimler  tárbiyashısı”  (Sh.Aytmatov)  bolıwı  múmkin  bolmasa 
kerek
3
.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         
Solay  etip,  jazıwshı-shayırlar  kórkem  shıǵarmada  irkilis  belgilerin 
belgili  bir  maqsette  (ideyanı  kúsheytiw  ushın),  shıǵarma  obrazlılıǵı  ushın, 
kórkem teksttiń emocionallıǵın (tásirsheńligin) arttırıw ushın qollanadı. 
                                                      
1
 Йўлчиев Қ. Игнабарг шеър ва тиниш белгилари. // Ziyonet.uz. 
2
 Oразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик (80-жыллар). Нӛкис, “Билим”, 
1992, 109-110-бб. 
3
 Умуров Ҳ.  Адабиѐт назарияси. Тошкент, “Шарқ”, 2002, 138-бет. 

---

 
83 
 
 
Házirgi  ádebiy  processte  talantlı  shayır  S.Ibragimovtıń  lirikalıq 
shıǵarmalarında  kórkemlikti  támiyinlewde,  avtordıń  oylaǵan  niyetin  júzege 
shıǵarıwda kórkem punktuaciya ayrıqsha orındı iyeleydi. Avtordıń bizge “Dalalar” 
(1982),  “Besinshi  máwsim”  (1986),  “Jer  menen  aspannıń  aralıǵında”  (1990), 
“Tańlamalı  qosıqlar”  (2016)  dep  atalǵan  poetikalıq  toplamları  belgili.  Onıń  bir 
ǵana  «Jer  menen  aspannıń  aralıǵında»  toplamınıń  ózinde  345  jerde  sızıqshanıń 
qollanılǵanlıǵın kórsek boladı. Bul belgini shayırdıń dóretiwshiligine tán “avtorlıq 
punktuaciya”  dep  atasaq  ta  boladı.  Sebebi,  sızıqshanıń  lingvistikalıq  sıpatına 
keletuǵın  bolsaq,  ol  tekstte  qarsılaslıq  mazmundaǵı,  túsindirmeli  mazmundaǵı, 
sebep mazmunındaǵı gáplerdi dúziwde qollanıladı. Jáne de ol aytajaq pikirdi tásirli 
hám  ıqsham  etip  jetkerip  beriw  qásiyetine  iye.  Qaraqalpaq  poeziyasında  irkilis 
belgileri  talantlı  shayırlar  Sh.Seyitov,  S.Ibragimov,  B.Genjemuratovlardıń 
poeziyasında  jekke  stillik  xızmetlerde  qollanılıwshı  “avtorlıq  punktuaciya” 
dárejesine  erisken  dep  ayta  alamız.  Máselen,  S.Ibragimov  lirikasında  sızıqsha 
belgisi avtordıń aytajaq ideyasın jetkerip beriwde eń áhmiyetli quralǵa aylanǵan: 
Biraq men qarnı ash materialistpen, 
ertekke orın joq zamanǵa dárek – 
bilemen, xameleon degen kesirtke 
tirishilik ushın ekenin hálek. 
Bul shuwmaqta avtordıń dáslepki eki qatarda bildirilgen pikirlerine sońǵı eki 
qatardaǵı  pikirleri  sebep  sıpatında  keltirilgen.  Shayır  bizdi  qorshaǵan  jámiyettegi 
ayırım  unamsız  qubılıslardı  sızıqsha  belgisi  arqalı  ashıp  beredi.  Ol  haqqında 
oqıwshılarda pikir oyatadı.   
Awzınan 
qan kóbik burqırap 
qara nar  
iyesiz, ámengersiz qańǵırıp baratır. 
Qara nar jer dizerlep 
qulaǵan máhál 
ıńırandı bul dúnya –  

---

 
84 
 
 
jańǵırıp baratır 
jańǵırıp baratır… 
Usı jańǵırıqta – 
biygúna lashlar. 
Usı jańǵırıqta – dúnyanıń dárti. 
Usı jańǵırıqtıń ózi de  
ja-ar-tı!..  
(B.Genjemuratov). 
Qosıqta  irkilis  belgilerine  ayrıqsha  kórkemlik  wazıypa  júklengen.  Máselen, 
bul shıǵarmada kóp noqat, úndewli kóp noqat hám uzın sızıqshalar jiyi qollanılǵan 
hám  shayırdıń  emocional  oy-pikirlerin  beriwde  kórkemlik  xızmet  atqarǵan. 
Ásirese, bul shıǵarmadaǵı  «Usı  jańǵırıqtıń ózi  de  ja-ar-tı!..» degen gáptiń  astarın 
(podtekstin)  túsiniw  ushın  úndewdiń  kóp  noqat  belgisi  menen  qosarlanıp 
qollanılıwı  hám  “jartı”  sóziniń  seslik  ózgeriske  (“  ja-ar-tı”)  ushırawı  ayrıqsha 
kórkemlik funkciya atqarıp tur. Sonday-aq shayır qosıqta sızıqshalarǵa da ayrıqsha 
kompoziciyalıq  wazıypa  júkleydi.  Sebebi,  sızıqshanıń  lingvistikalıq  xızmetine 
keletuǵın  bolsaq,  ol  qarsılaslıq  mazmundaǵı,  túsindirmeli  mazmundaǵı,  sebep 
mazmunındaǵı gáplerdi dúziwde qollanıladı. Jáne de ol aytajaq pikirdi ıqsham hám 
tásirsheń jetkerip beriwdiń bir usılı. B.Genjemuratovtıń joqarıdaǵı qosıǵında bolsa, 
sızıqsha belgisi túsindiriwshilik xızmette qollanılǵan hám avtordıń negizgi aytajaq 
ideyasın tereńlestiriwge xızmet etken.  
Sh.Seyitov  prozalıq  shıǵarmalarında  da  irkilis  belgilerine  ayrıqsha  wazıypa 
júkleydi.  Máselen,  onıń  «Isine  tirkelip  tigilsin!...»  (1986)  povestinde  nahaqtan 
qamalǵan  miliciya  xızmetkeri  Ábilqasım  Maxmudovtıń  haqıyqatlıqtı  qayta  tiklew 
ushın  tiyisli  orınlarǵa  jazǵan  shaǵım  arzasına  «Isine  tirkelip  tigilsin!...»  degen 
birgelkili, 
húkimli  juwaplardıń  kele  beriwi  tubalawshılıq  dáwirindegi 
administrativlik-buyrıqpazlıq sistemanıń bir kórinisi bolıp tabıladı. Shıǵarmada usı 
ideyanı  beriw  ushın  avtor  úndew  hám  kóp  noqat  belgilerin  orınlı  paydalanadı. 
Ásirese,  irkilis  belgilerinen  ónimli  hám  orınlı  paydalanıw  jaǵdayı  jazıwshınıń 

---

 
85 
 
 
dóretiwshilik  stiline  aylanıp  barǵanlıǵın  onıń  sońǵı  romanlarınan  da  kóriwge 
boladı. 
Ulıwma,  házirgi  qaraqalpaq  ádebiyatında,  ásirese,  poeziyada  irkilis 
belgilerinen  kórkemlik  xızmette  paydalanıw  talantlı  shayırlar  Sh.Seyitov, 
S.Ibragimov,  B.Genjemuratovlardıń  lirikasına  tán  stillik  ózgesheliklerdiń  biri 
bolıp, bul formalıq ayrıqshalıqlar usı kórkem sóz sheberleriniń poetikalıq pikirlew 
ózgesheliginen  hám  olardıń  ishki  dóretiwshilik  talabınan  tuwılǵan  kórkemlik 
izlenisler bolıp tabıladı.