%збекстан республикасы жо№ары

 
 
Kompoziciya
 
Kórkem  shıǵarmada  waqıyalar  bastan  aqırına  dizilip  jazıla  bermeydi,  al 
jazıwshı  olardı  óziniń  aytajaq  ideyasına,  sáwlelendirgen  temasına,  kótergen 
máselesine  ılayıq  etip  jaylastıradı.  Demek,  kompoziciya  kórkem  shıǵarmanıń 
qurılısı degendi ańlatadı. Kompoziciya eń juwmaǵında kórkem obrazdı jaratıwǵa, 
kótergen  máselelerdi  ótkirlestirip  beriwge  xızmet  etedi.  Folklorlıq  shıǵarmanıń 
kompoziciyası  kútá  ápiwayı,  túsiniwge  ańsat  bolıp  keledi.  Onda  waqıyalar 
xronologiyalıq  (xronos  –  waqıt)  tártipte  jaylastırıladı.  Mısalı,  batırlıq  dástanlarda 

---

 
59 
 
 
waqıyalar  izbe-iz  tártipte  beriledi,  bas  qaharmannıń  tuwılıwı,  batır  bolıp  ósiwi, 
batırlıq  isler  kórsetiwi,  eń  sońında  maqset-muradına  jetisiwi.  Biraq  realistlik 
shıǵarmanıń  kompoziciyası  biraz  quramalı  bolıp  keledi,  waqıyalar  waqıt  tártibin, 
izbe-izligin  saqlamaydı.  Kóp  nárselerge  oqıwshınıń  óziniń  ańlawı  ushın  isharat 
etiledi.  Ayırım  syujetlerdiń  basında-aq  waqıyanıń  sheshimi  berilip,  sońınan 
waqıyanıń  rawajlanıwı  beriliwi  múmkin.  Mısalı,  T.Qayıpbergenovtıń  “Suwıq 
tamshı”  povestinde  waqıya  basınan  baslanbaydı,  al  waqıya  qashshan  tamamlanıp 
ketken, waqıt ótip ketken. Bas personaj monshada otırıp, basına  úlken bir tamshı 
suw tamǵanda ótken ómirin kóz aldına keltiredi. Usınnan soń waqıya súwretlenedi. 
Bunday  kompoziciyalıq  usıllar  oqıwshılardıń  dıqqatın  awdarıw  hám  obrazlardıń 
kórkemligin  kóteriw,  sonday-aq  baslı  ideyalardı  tartımlı  etip  beriw  ushın 
qollanıladı.  Mısalı,  házirgi  zamannıń  belgili  rus  jazıwshısı  Valentin  Rasputin 
(1937-2015) óziniń “Mariyanıń pulları” povestinde syujetti qızıqlı kompoziciyalıq 
qurılıs  penen  beredi.  Waqıya  1960-jıllardıń  basında  Sibir  elatlarınıń  birinde  bolıp 
ótedi.  Qarapayım  kolxozshı  hayal  Mariyanı  hadal  adam  dep  kolxoz  dúkanına 
satıwshı  etip  tayınlaydı.  Esap-sanaq  jumısına  jetik  emes  Mariyanıń  moynına  pul 
túsedi.  Awılı  menen  pul  jıynasa  da  Mariyanıń  qarızınan  qutılǵanday  pul 
toplanbaydı.  Sonda  Mariya  qalada  jasaytuǵın  ǵárejetli  aǵayininen  qarız  pul 
sorawǵa  kúyewi  Kuzmanı  jiberedi.  Kuzma  aǵayininiń  úyine  kelip,  esiginiń 
qońırawın qolları qaltırap basadı. “Házir esik ashıladı” degen sózler menen povest 
tamamlanadı.  Aǵayini  Mariya  ushın  qarız  berdi  me,  bermedi  me,  Mariyanıń 
bunnan keyingi táǵdiri qanday boldı? Bul jaǵı oqıwshılarǵa jumbaq bolıp qaladı. 
Jazıwshı Mariyanıń táǵdirin basınan aqırına shekem beriwdi maqset etpeydi. Onıń 
baslı maqseti Mariyanıń táǵdirin hám onıń awılın súwretlew arqalı 1960-jıllardaǵı 
Sovetler  elinde  kolxoz  awılınıń  ábiger,  áptada  turmısın  kórsetiw  hám  kolxoz-
sovxoz  dúziminiń  abadan  turmıs  keshiriwge  jaramsız  ekenin,  onıń  túpkilikli 
reformaǵa (qayta qurıwǵa) mútáj ekenin kórsetiw bolıp esaplanadı. 
Lirikalıq  shıǵarmanıń  kompoziciyası  ózgeshe  boladı.  Onda  waqıyalardıń 
jaylastırılıwı  berilmeydi.  Al,  sezimler  dúnyasın,  ruwxıy  tolǵanıslar  dúnyasın 
jaylastırılıwı beriledi. 

---

 
60